Azərbaycan dilinin qərb dialekti

Azərbaycan dilinin qərb dialekti
Orijinal adı	musurman dili, müsəlman dili, musurmanca, müsəlmanca
Ölkələr	Azərbaycan, Gürcüstan, Rusiya
Regionlar	Azərbaycan: Bütün Gəncə-Daşkəsən iqtisadi rayonu Bütün Qarabağ iqtisadi rayonu bütün Qazax-Tovuz iqtisadi rayonu bütün Şərqi Zəngəzur iqtisadi rayonu bir neçə Aran rayonları və qeyri-ənənəvi olan (miqrasiya nəticəsində) Bakı və Sumqayıt. Gürcüstan (ənənəvi bölgələr): Marneuli, Bolnisi, Dmanisi, Qardabani; yığcam halda Saqareco, Kaspi, Mtsxeta, Salka, Laqodexi, Kareli, Tetri-Skaro, Qori, Telavi; eləcə də Tbilisi, Rustavi, Dedoplis-Skaro şəhərlərində. Rusiya (qeyri-ənənəvi bölgələr): Moskva, Sankt-Peterburq, Tümen, Surqut eləcə də Rusiyanın bir çox digər şəhərlərində. Tarixi yaşayış bölgələrinə indiki Ermənistan da daxildir.
Rəsmi status	yoxdur
Danışanların ümumi sayı	5.000.000
Təsnifatı
Kateqoriya	Avrasiya dilləri
türk dilləri Ortaq türk dili Oğuz dilləri Azərbaycan dili North Azerbaijani[vd] Azərbaycan dilinin qərb dialekti
Yazı	latın əlifbası, lakin yazma norması yoxdur
Dil kodları
Glottolog	west2924

Azərbaycan dilinin formaları
Qədim Orta (XV–XVIII əsrlər) Standart Dialektlər
Qərb dialektləri (Gəncəbasar)
Qazax-Borçalı Qarabağ Gəncə Şəmkir Qarapapaq
Şərq dialektləri
Dərbənd Aşağı Qatrux Quba Bakı Şamaxı Lənkəran Salyan-Neftçala
Cənub dialektləri
Naxçıvan Ordubad İrəvan Təbriz
Şimal dialektləri
Şəki Zaqatala-Qax İlisu
Yaxın və keçid dialektlər
Qaşqay Səlcuq Sonqur Aynallu Əfşar Xələc Xorasan türkcəsi
b m r

Azərbaycan türkcəsinin qərb ləhcəsi, Gəncəbasar ləhcəsi, ya da Azərbaycan dilinin qərb dialekti (yerli ləhcədə danışdıqları dili sadəcə "musurmanca", "musurman dili" adlandırırlar) — hal-hazırda Azərbaycan Respublikasının qərb (Gəncəbasar adlanan ərazi) və Gürcüstanın cənub-şərq bölgələrində işlənən danışıq dili. Azərbaycan dilinin daxilində bir ləhcədir. Qazax, Qarabağ və Qarapapaq dialektləri qərb ləhcəsinə aiddir.

Gəncəbasar ləhcəsi Azərbaycan, Gürcüstan, Rusiya ərazisində istifadə olunur.

Bu dialektin cüzi fərqlənən 4 subdialekti var:

• Ayrım-Qarapapaq subdialekti (Əsasən Qazax, Ağstafa, Tovuz və Gürcüstanda (Borçalı, Qaraçöp) işlənir)
• Gəncə (və bir neçə yaxın rayonlar) subdialekti
• İrəvan (və bütün Qərbi Azərbaycan) subdialekti
• Qarabağ (və bir neçə yaxın rayonlar) subdialekti

"Azərbaycan dialektologiyasının əsasları" kitabına görə qərb ləhcəsinin ədəbi Azərbaycan dilindən fərqləndirən bir sıra xüsusiyyətləri var (subdialektə görə cuzi fərqlər ola bilər)^[1]:

• Çox vaxt sözün birinci hecasında və ərəb, fars mənşəli sözlərdə ə səsinin a səsi ilə əvəzlənməsi: xavar, zayıf, idara, tasdıx və s.
• Sözün birinci və sonrakı hecasında i sesinin ı səsi ilə əvəzlənməsi: ışıx, ılıx, sıçan, bıldırçın, bıldır, qıymat, qıryat və s.
• Dodaq ahənginin möhkəmliyi (-ayıb, -əyib yerinə -uyuf, üyüf): qurmuyuf (qurmoyuf), görmüyüf (görmöyüf), üydürüh (üydörüh), otduyurdu (otdordu), burduydu (burdoydu), görsöydü, göröydü və s.
• Sağır n (Göytürkcə: 𐰭, Əbcəd əlibası: ڭ (Kafi Nun), Kiril əlibası: ң, Latın əlifbası: ñ, ŋ) səsinə geniş yer verilməsi: ataŋ, maŋa, saŋa, aldıŋız və s.
• Söz ortasında və təkhecalı sözlərin axırında b sesinin v səsi ilə əvəzlənməsi: çovan, qavax, bava, qavır, qav, civ, div və s.
• Söz ortasında və təkhecalı sözlərin axırında c səsinin j səsi ilə əvəzlənməsi: bajı, baja, qoja, gejə, alajam, gedəjəm, saj, qaj, aj və s.
• Söz axırında samitlərin karlaşması: boşqap (boşqaf), kənt, papax, almax, ilih, gəlməh, ağaş və s.
• Söz axırında partlayan b səsinin zaifləşərək sürtünən f səsinə keçməsi: kitaf, alıf, gəlif, taf, saf və s.
• Söz ortasında və söz axırında v səsinin y səsi ilə əvəzlənməsi: oyçu, toyla, doyşan, yoyşan, buzoy, oxloy və s.
• Sözün əvvəlində qapalı saitdən əvvəl y və h səslərinin düşümü: üh, urd, umrux, umax, uxarı, örməh, ürməh, ışqırmax, ülkməh və s.
• Saitlə bitən isimlərin təsirlik halda -yı, -yi, -yu, -yü şəkilçilərini qəbul etməsi: qapıyı, kişiyi, quzuyu, sürüyü və s.
• II şəxs təkdə mənsubiyyət şəkilçili isimlərin yiyəlik halda -yıŋ, -yiŋ, -yuŋ, -yüŋ kimi ifadəsi: atıyıŋ, burnuyuŋ, ütüyüŋ və s.
• Sifətin müqayisə dərəcəsini bildirən arxaik -rax, -rəh şəkilçilərinin işlənməsi: cındırrax, uzunrax (uzunarax), köhnərəh, gödərəh və s.
• İndiki zamanın xüsusi -er (-ēr), -or (-ōr), -ör (-ȫr) şəkilçilər ilə ifadəsi: (Bu xüsusiyyətə daha çox Ayrım-Qarapapaq subdialektində təsadüf edilir) aler (alēr), gəler (galēr), quror (qurōr), görör (görȫr) və s.
• Felin bacarıq şəklinin inkarının -amma, -əmmə şəkilçiləri ilə ifadəsi: yazammadı, görəmmədi, qaçammaz, üzəmməz və s.
• Sual cümlələrinin əsasən sual şəkilçiləri (-mı4) ilə ifadəsi: oxudunmu? getdinmi? və s.
• Bu qrup dialekt və şivələr üçün səciyyəvi olan sözlərdən nümunə olaraq aşağıdakıları qeyd etmək olar: arğalı (maral, vəhşi qoç), gap eləməh (danışmaq), təyəlğa, ləvədə (ləqəb), yazı pişiyi (vəhşi pişik), şennih (kənd), muroul (taya), malaza (xirtdək), toy (dümbək), qəlbi (hündür), sōrux (döşəkağı), qorava (üzüm şirəsindən hazırlanan mürəbbə), badağon (pilləkən), tuş (yuxu) və s.

Azərbaycanca	Türkcə	Gəncəbasarca
biş-	piş-	piş-
ye-	yi-	yi-
çeynə-	çiğne-	çiynə-
öskür-	öksür-	öhsür-
asqır-	aksır-	axsır-
çünki	çünkü	çünkü
ümid	umut	umut (umud, ümüd)
radio	radyo	radyo
iyirmi	yirmi	yirmi
yəhudi	yahudi, cuhut	yahudi, cuhut
teatr	tiyatro	tiyatr
qış	kış	kış
quş	kuş	kuş

Ə səsinin A səsi ilə əvəzlənməsi

Ədəbi Azərbaycanca	Gəncəbasar ləhcəsi	Qumuqca	Qırğızca	Qazaxıstan Türkcəsi	Qaraçay-Balqarca	Noğayca
xəbər	xavar, xəvər	хабар (xabar)	кабар (kabar)	хабар (xabar)	хапар (xapar)	хабар (xabar)
zəif	zayıf, zəif	зайып (zayıp)	зайып (zayıp)	зайып (zayıp)	зайып (zayıp)	зайып (zayıp)
xəmir	xamır	хамур (xamur)	камыр (kamır)	қамыр (kamır)	-	камыр (kamır)
təsdiq	tasdıx, təstih	тасдыкъ (tasdık)	тастык (tastık)	растық (rastık)	тасдыкъ (tasdık)	тастык (tastık)

İ səsinin I səsi ilə əvəzlənməsi

Ədəbi Azərbaycanca	Gəncəbasarca	Türkcə (Türkiyə)	Türkməncə	Krımtatarca	Qaqavuzca
işıq	ışıx	ışık	yşyk	ışıq	ışık
siçan	sıçan	sıçan	syçan	sıçan	sıçan
sifət	sıfat	sıfat	sypat	sıfat	sıfat
qismət	kısmət, kısmat	kısmet	kysmat	qısmet	kısmet

Sağır N işləməsi (ڭ ,𐰭, ң, ñ, ŋ, ng)

Azərbaycanca	Gəncəbasarca	Göytürkcə	Tatarca	Başqurdca	Qazaxca	Türkməncə
tanrı	taŋrı	𐱅𐰭𐰼𐰃 (teŋri)	тәңре (təñre)	тəңре (təñre)	тәңірі (təñiri)	taňry
dəniz	dəŋiz	teŋiz[2]	диңгез (diñgez)	диңгеҙ (diñgeð)	теңіз (teñiz)	deňiz
sənin	səniŋ	𐰾𐰤𐰃𐰮 (seniŋ)[3]	синең (sineñ)	Һинең (hineñ)	сенің (seniñ)	seniň
yeni	yeŋi	𐰖𐰮𐰃 (yaŋa/yaŋı)[4]	яңа (yaña)	яңы (yañı)	жаңа (jaña)	yaňy
donuz	doŋuz	𐱃𐰆𐰮𐰔 (toŋuz)[5]	дуңгыз (duñğız)	дуңғыҙ (duñğıð)	доңыз (doñız)	doňuz

Ayrıca qeyd etmək olar ki, /ŋ/ səsini daşıyan bir hərf bütün türk dillərində işlənilir. İstisna yalnız 4 dildir:

• Ədəbi Azərbaycan türkcəsi: 1938-ci ildən /ŋ/ səsini daşıyan Ŋ ŋ hərfi işlənmir.
• Türkiyə türkcəsi: Osmanlı əlifbasından latın əlifbasına çevirmə nəticəsində 1 yanvar 1929-cu ildən /ŋ/ səsini daşıyan hərf yoxdur, osmanlı əlifbasında ڭ (ñef) kimi yazılırdı.
• Qaqavuzca: kirill əlifbası ilə yazılan 1895-ci ildə qaqavuzca ilk mətndə bu səs işlənməyib, ondan əvvəl yazı dili olmayıb.
• Çuvaşca: kirill əlifbası ilə yazılan 1768-ci ildə çuvaşca ilk mətndə bu səs işlənməyib, ondan əvvəl yazı dili olmayıb.

/B/ səsinin /V/ səsinə dəyişməsi

Azərbaycanca	Gəncəbasarca	Uyğurca	Özbəkcə
sabun	savın	sovun	sovun
xəbər	xəvər, xavar	xəvər	xabar, xavar
baba	bava	bova	buva
qabırğa	qavırğa	qovurğa	qovurg'a
çibin	çivin	çivin	chivin

С hərfinin J hərfinə dəyişməsi Makedoniya türklərində də var:

Makedoniya Türkcəsi	bajanak, geje, olajak, gidejek, durajak, okunajak[6]
Gəncəbasar ləhcəsi	bajanax, gejə, olajax, gedəjəh, durajax, oxunajax
Ədəbi Azərbaycanca	bacanaq, gecə, olacaq, gedəcək, duracaq, oxunacaq

Həmçinin qeyd etmək olar ki bir sıra türk dillərdində (qazax, tatar, başqurd, sibir, qumuq, noğay, qaraqalpaq və s.) C səsi əvəzinə daha çox J səsi işlənilir və ya ümumiyyətlə C səsi yoxdur.

Yiyəlik -yı, -yi, -yu, -yü şəkilçiləri Türkiyə türkcəsində də -mı4 və -nı4 olan şəkilşilərin yiyəsiz analoqu kimi işlənir:

Türkiyə Türkcəsi	kapıyı kapa, ölüyü diriltmek, o ayakkabıyı al
Ayrım-Qarapapaq şivəsi	qapıyı qayır, ölüyü diritməh, o əkkavıyı al
Ədəbi Azərbaycanca	qapını bağla, ölünü diriltmək, o ayaqqabını al

Müqayisə dərəcəsini bildirən -rax, -rəh şəkilçiləri Qıpçaq dillərində (misal üçün, Tatarcada) indi də işlənir:

Tatarca	yaxşıraq, ozınraq, iŋleräk
Gəncəbasar ləhcəsi	yaxşırax, uzunrax, eŋnirəh
Ədəbi Azərbaycanca	daha yaxşı, daha uzun, daha enli

Ayrım-Qarapapaq şivələrini -er (-ēr), -or (-ōr), -ör (-ȫr) şəkilçiləri Qaqavuzcanın -êr/-er şəkilçilərinə oxşarlığı var:

Qaqavuzca	o yazêr, o verer[7]; Allaha inanêêrım, popaza inanmêêrım
Ayrım-Qarapapaq	o yazēr, o verēr; Allaha inanēram, rahivə inanmēram
Azərbaycanca	o yazır, o verir; Allaha inanıram, rahibə inanmıram

Felin bacarıq şəklinin inkar edən -amma, -əmmə şəkilçiləri:

Gəncəbasar Türkcəsi	bajarammadı, yazammadı, görəmmədim, üzəmmədin
Türkiyə Türkcəsi	beceremedi, yazamadı, göremedim, yüzemedin
Ədəbi Azərbaycanca	bacara bilmədi, yaza bilmədi, görə bilmədim, üzə bilmədin

Söz fərqliyi

Azərbaycanca	Gəncəbasarca	Tatarca	Türkməncə	Qumuqca	Noğayca
mişar	pışkı	pıçkı	byçgy	bıçğı	pışkı
payız	güz	köz	güýz	güz	küz
Rusiya	Ərəsey, Ursyet	Rəsəy	Orsýet	Aresey (Əresey)	Resey
sahib	yiyə	iyə	eýe	yes (ye)	iye
şərab	çaxır	şərab	çakyr, şerap	çağır	şağır
əqrəb	çayan	çayan	açýan	çayan	şayan
xətt	sızıx/cızıx	sızık	çyzyk	sızık	sızık
çirk	kir	ker	kir	kir	kir
ev	öy	öy	öý	üy	üy

Ümumdünya İnsan hüquqları Bəyannaməsi I maddəsinin yazısı Azərbaycan dilinin ədəbi normasında və Gəncəbasar ləhcəsində:

Ədəbi Azərbaycanca	Bütün insanlar ləyaqət və hüquqlarına görə azad və bərabər doğulurlar. Onların şüurları və vicdanları var və bir-birlərinə münasibətdə qardaşlıq ruhunda davranmalıdırlar.
Gəncəbasar ləhcəsi	Pütün insannar ləyəğətnən hüquklarıŋa görə azat həm də baravar doğulullar. Olarıŋ (onnarıŋ) şuurrarınnan vijdannarı var, bir-birrərinə də munasibəttə qardaştıx ruhunda davrammalıdılar.

Məna sürüşməsi (bir sözün fərqli mənası) Gəncəbasarcada bir neçə sözdə görünür:

Semantik Dəyişmələr Nümunələri

Gəncəbasar ləhcəsində söz (Mötərizədə lazımsa ədəbi variantı yazılır)	Sözün Gəncəbasar ləhcəsində mənası	Ədəbi dildə işlənən mənası
ayna	pəncərə	güzgü
gəvə (gəbə)	xalça (bütün xalça növləri)	böyük xalça
məhrəva (məhrəba)	qətfə	dəsmal
tel	alının üstünə düşən saçlar	tük, saç dənəsi
sərgi	paltar qurutma asılqanı	eksponatların nümayiş edilən yeri
intası (intəhası)	lakin	axırı, qurtaranı, nəhayət, xülasə

Gəncəbasar lüğətində ədəbi dildə olmayan, olsa da başqa məna daşıyan bir sıra işlənən xüsusi sözlər var:

bılıx	inəyin yeni doğulmuş balası
boyl	1) sonra 2) deməli, deyəsən
bozdamaş	doğramac
cələ	boğaz xəstəliyi
cələf	arıq, zəif
coyğa	tayfa, nəsil
çalası	provokator
çayan	əqrəb
çəkuzandı	sapand, quşatan
çığnamax	tapdalamaq, ayaqlamaq
elti	(qardaşların həyat yoldaşları bir birinə "elti" olur)
əpbəh	çörək
fəşmi	əsas, qanun
hənd	divar
qulax	istiqamət
mığı	ağcaqanad
şeytan	ilbiz

Hal-hazırda Gəncəbasar ləhcəsini və bu ləhcədə danışan kəsləri qoruyan qanun yoxdur. 2003-cü ilə kimi, Orfoepiya lüğətinin çıxmasına qədər el içində dil iki yerə ayrılırdı: loru dili və kitab dili, lakin orfoepiya lüğəti çıxandan sonra loru dili ədəbi Azərbaycan dilinə zidd oldu. Televiziyada ləhcələrə qarşı propaqanda başladı, Kinematoqrafda satira kimi çox vaxtı ağıllı olmayan qəhrəmanlar Gəncəbasar dilində danışır və nəticədə ələsalmadan qaçaraq təziq altında Azərbaycan əhalisi bu ləhcədən az işlədir, lakin Rusiyada bu ləhcədə danışan adamlar Azərbaycan televiziyasına baxmadığına görə bu propaqandaya uğramırlar. Başqa dövlətlər təcrübəsində ləhcə diskriminasiyası əşkarlanması var, beynəxalq hüquqda buna "linguisticism" deyirlər və bir sıra ölkələrdə, misal üçün ABŞ-də, ləhcə diskriminasiyasına görə cinayətkarlar 5 ilə kimi azadlıqdan məhrum edilirlər.

• 2012-ci ildə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, Folklor İnstitutu Cəbrayıl, Ağdam, Laçın, Qubadlı, Zəngilan, Ağcabədi və Kəlbəcər rayonlarından toplanmış folklor nümunələrini yerli dillərlə yazılaraq çap etdi^[8]
• 10 dekabr 2018-ci ildə Pavel Durovun Telegram mesajlaşma uyğulamasında (messenger) özəl dillər (custom languages) funksiyası təqdim olundu^[9], və bir sıra uydurulmuş dillər (Kliqon, Yuxarı Valerian və s.), ləhcələr, həmçinin, Gəncəbasar Türkcəsində ("gencebasarca" kodu ilə^[10]) də tərcümə başlandı. Hal-hazırda Telegram'ı Gəncəbasar ləhcəsində işlətməsi mümkündür^[11]