Iran

Islamitiese Republiek Iran
جمهوری اسلامی ايران
Jomhuri-ye Eslāmi-ye Irān (Persies)

Vlag Seël
Nasionale leuse: استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی Esteqlāl, Āzādi, Jomhuri-ye Eslāmi (Persies vir: "Onafhanklikheid, vryheid, Islamitiese Republiek")[1]
Volkslied: مهر خاوران Mehr-e Xāvarān (Persies vir: "Die oostelike son")
Hoofstad	Teheran 35°41′N 51°25′O / 35.683°N 51.417°O / 35.683; 51.417
Grootste stad	Teheran
Amptelike tale	Persies
Regering • Opperleier • President • Adjunkpresident	Unitêre teokratiese Islamitiese republiek Ali Khamenei Masoud Pezeshkian Mohammad Reza Aref
Onafhanklikheid Vereniging[2] • Mediese Ryk • Achaemenidiese Ryk • Sassanidiese Ryk[3] • Safawidiese Ryk • Islamitiese Republiek • Huidige grondwet • Grondwetlike wysiging	625 v.C. 550 v.C. 224 1501[4] 1 April 1979 24 Oktober 1979 28 Julie 1989
Oppervlakte  - Totaal    - Water (%)	1 648 195[5] km2  (19de) 636 372 myl2 1,63 (2015)[6]
Bevolking  - 2024-skatting  - 2013-sensus  - Digtheid	88 386 937[5] (17de) 77 176 930[7] 53,6 / km2 (132ste) 138,9 / myl2
BBP (KKP)  - Totaal  - Per capita	2024-skatting $1 855 miljard[8] (19de) $21 220[8] (78ste)
BBP (nominaal)  - Totaal  - Per capita	2024-skatting $464,181 miljard[8] (34ste) $5 310[8] (113de)
MOI (2022)	0,780[9] (78ste)  –  hoog
Gini (2022)	34,8[10] –  medium
Geldeenheid	Rial (ريال) (IRR)
Tydsone  - Somertyd	IRST (UTC+03:30) Iranse Somertyd (UTC+04:30)
Internet-TLD	.ir ایران.
Skakelkode	+98

Iran (Persies: ایران‬, Irān, [ʔiːˈɾɒːn], luister (hulp·inligting)), amptelik die Islamitiese Republiek Iran (جمهوری اسلامی ایران, Jomhuri-ye Eslāmi-ye Irān, luister (hulp·inligting)), is 'n land in die Midde-Ooste, wat deur Azerbeidjan, Armenië en Turkmenistan in die noorde, Pakistan en Afghanistan in die ooste en Turkye en Irak (Koerdistan) in die weste begrens word. Die land het vroeër in die Westerse lande as Persië bekendgestaan.

Met 'n oppervlakte van meer as 1,6 miljoen km² is Iran die 19de grootste land ter wêreld met 'n etnies diverse bevolking van 82 miljoen. Dit bevat 'n wye verskeidenheid landskapsvorme, maar bestaan oorwegend uit bergagtige landskappe en woestyne. So is dit juis die randstreke van Iran waar die grootste deel van die bevolking saamgetrek is en wat die grootste bydrae tot die land se bruto binnelandse produk lewer:

• die kusgebied langs die Kaspiese See in Noordwes-Iran met sy visserybedryf, ryslande en teeplantasies;
• Khoezestan in Suid-Iran met sy olievelde en suikerplantasies;
• die Azerbeidjan-streek van Wes-Iran met sy graanlande; en
• Oos-Iran met sy florerende vrugtebedryf in die oases van Khorastan en Seistan.

Daartussen lê die Kavir- en Lut-woestyn en die bergreekse langs Iran se grense: die uitgestrekte groen Zagros-bergreeks en -plato in die weste vorm 'n natuurlike grenslyn met Irak; in Noord-Iran toring die ruwe, sneeubedekte Elboers-berge tussen die kusvlakte van die Kaspiese See en die Sentrale Hoogland uit; langs die Persiese Golfkus in die suide word die Makran-bergketting in die gelyknamige halfwoestyn aangetref; en in Oos-Iran word die landskapsvorme deur die mees westelike uitlopers van die Hindoekoesj-gebergte oorheers.

Geologies lyk Iran se berglandskappe op 'n reuse skottel wat onderstebo gekeer is. Hierdie reliëf veroorsaak uitsonderlike klimaattoestande. So ontvang nedersettings, wat wél op dieselfde breedtegraad, maar aan weerskante van 'n bergreeks geleë is, ongelyke vlakke van reënval. Dezful, wat in die westelike deel van die Zagros-reeks op 143 meter bo seevlak geleë is, kry gemiddelde jaarlikse neerslae van 358 millimeter, terwyl Isfahan, wat op die oostelike Zagros-plato geleë is, net 108 millimeter kry.

Die groot woestynbekkens is selfs nog droër; hulle is 'n wêreld van uiterstes wat diere en plante min kanse vir oorlewing bied. Stede in die binneland is op 'n gesofistikeerde netwerk van tonnels en kanale aangewese om ondergrondse watervoorrade te ontgin. Hierdie voorrade word deur damme soos dié van Dezful in die Dezrivier aangevul.

Iran, waar een van die oudste beskawings ontstaan het, het van oudsher sy onafhanklikheid gehandhaaf, alhoewel die land tydelik onder Britse, Russiese en Amerikaanse invloed gestaan het. Die Westersgesinde, outoritêre, maar ook sekulêre monargistiese bewind van Mohammad Reza Sjah Pahlavi is in die Irannese Rewolusie van 1979 omvergewerp. Die nuwe geestelike leier, ajatolla Ruhollah Khomeini, het as integrasiefiguur van 'n breë opposisiebeweging gedien waarin uiteenlopende politieke groepe verenig is.

Interne magstryde en die oorlog met Irak, wat in September 1980 met 'n Irakse aanval begin het en agt jaar sou voortduur, het uiteindelik 'n unieke hibriede politieke bedeling laat ontstaan met 'n Grondwet waarin republikeins-demokratiese en teokraties-outoritêre elemente verenig is, alhoewel die politieke lewe tans deur die laasgenoemde oorheers word.^[11]

Ondanks sy ideologiese teenstrydighede, binne- en buitelandse krisisse, 'n groeiende opposisiebeweging (die sogenaamde Groen Beweging) en die interne rigtingstryd in die heersende politieke en godsdienstige kringe is die politieke ontwikkeling van die Islamitiese Republiek van Iran, soos dit sedert 1979 bekendstaan, in die eerste drie dekades van sy bestaan deur betreklike stabiliteit gekenmerk.

Alhoewel Iran steeds onder die ontwikkelende lande gereken word, het dit 'n hoogs gesofistikeerde tegnologiebedryf ontwikkel en beskik daarnaas oor die grootste reserwes van aardgas en die wêreld se vierde grootste bekende reserwes ru-olie. Danksy sy ekonomiese en strategiese ligging het Iran tot 'n streeksmoondheid in die Midde-Ooste ontwikkel.

Terwyl Iran nie daarin geslaag het om sy model van 'n Islamitiese republiek ook vir ander lande met 'n Moslembevolking aantreklik te maak nie, deel die land sekere ooreenkomstige kenmerke met Arabiese state soos Tunisië en Egipte wat 'n skielike politieke omwenteling in die sogenaamde Arabiese Lente ondergaan het: 'n goed opgeleide generasie van jong mense wat skraal kanse het om werk te kry, salarisse en lone wat nie tred kan hou met die stygende inflasie nie, en miljoene mense wat onder die broodlyn leef. Net soos in ander lande is daar 'n klein bolaag van welvarendes wat hulself van die aspirasies van die menigte vervreem het.

Die plaaslike bevolking het van oudsher na die land as Iran verwys, 'n afkorting van die Middel-Persiese Eran Sjar. Die huidige Persiese landsnaam Iran (ایران) is afgelei van die Proto-Iranse term Aryānā en die Oud-Iranse Aryānām Xšaθra wat albei "Land van die Ariërs" beteken. Die term Ērān kom in 'n 3de eeuse inskripsie uit die Sassanidiese Ryk voor, terwyl die Partiese teksgedeelte in hierdie inskripsie die Partiese term aryān gebruik om na Iraniërs te verwys.

Daarenteen is in die westerse wêreld van oudsher tot in die 20ste eeu na Iran as Persië verwys, hoofsaaklik weens die invloed van Griekse skrywers wat die land Persis (Περσίς) of "Land van die Perse" genoem het.^[12] Persis (Pars) was die kernland van die Achemeniede wat in die 6de eeu v.C. die eerste groot Persiese Ryk gestig het. Met Pars of Persis is hier veral na die huidige provinsie Fars rondom die stad Sjiraz verwys waarvan ook die naam فارسی (Farsi) vir die Persiese taal afgelei is.

In 1935 het Rezā Shāh die wêreldgemeenskap gevra om na die land liewer as Iran te verwys. Sedert die Iranse Rewolusie van 1979 is die amptelike naam van die land "Islamitiese Republiek van Iran".

Volgens baie geoloë het Iran se landmassa oorspronklik deel uitgemaak van die oertydse vasteland van Gondwanaland. Gondwana-Iran was dus aanvanklik in die gebied tussen die huidige Somalië en Iran geleë en het eers daarna na sy huidige ligging begin beweeg.

'n Landstrook in Noord-Iran het reeds tussen 220 en 250 miljoen jaar deel uit van die Eurasiese vasteland. Maar eers nadat 'n deel van die oertydse Tethys-oseaan, wat suid daarvan geleë was, sowat 80 tot 100 miljoen jaar gelede van die res van die see afgesny is, is die hele Iranse plaat met Eurasië verbind.

Die Arabiese en Afrikaplaat druk sedertdien teen die Iranse plaat, 'n tektoniese proses wat 40 tot 50 jaar gelede die groot bergreekse van Sentraal-Iran gevorm het. Daarnaas skuif dele van die oertydse seebodem noord van die Persiese Golf onder die Iranse plaat. In dié subduksiesone breek soutafsettings as soutkoepels na die aardoppervlak deur, terwyl die biologiese afsettings van klein diere en plante tans as ruolie ontgin word.

Die botsing van die Arabiese en Iranse plate het volgens die platetektoniese teorie nie net die Iranse Zagros-bergreeks gevorm nie, maar word ook as die oorsaak van vulkaniese aktiwiteit en verwoestende aardbewings in groot dele van Iran beskou.

Iran is een van die mees bergagtige lande. Sy bergagtige karakter was baie eeue lank 'n beslissende faktor in die politieke en ekonomiese geskiedenis van Iran. Die land se bergreekse omsluit uitgestrekte bekkens of plato's waar belangrike landboustreke en groot stedelike nedersettings geleë is.

Tot en met die 20ste eeu, toe spoorlyne en grootpaaie dwarsdeur die bergreekse gebou is om Iran se metropole met mekaar te verbind, het die plato's min of meer afgesonderd van mekaar bestaan. Gewoonlik was daar in elke bekken of plato 'n groter stad wat as die middelpunt van 'n ingewikkelde ekonomiese netwerk met honderde dorpe in die omgewing gedien het.

In hoër geleë bergstreke was die bevolking in stamgroepe georganiseer wat twee keer per jaar hul skaap- en boktroppe in groot seisoenstrekke na die tradisionele somer- en winterweidings geneem het. Weens die gebrek aan groot riviere, wat as waterweë sou kon dien, is goedere van eeue lank met karavane oor die bergpasse vervoer. Die bergagtige terrein het ook die toegang tot die kusgebiede van die Kaspiese See en die Persiese Golf bemoeilik.

Volgens sy geografiese besonderhede en sy reliëf kan Iran in vier groot klimaatsones ingedeel word: die kusgebiede aan die Kaspiese See in die noorde en aan die Persiese Golf in die suide, insluitende die provinsie Khoezestan; die Elboers- en Zagros-berggebiede; en die hoogland van Sentraal-Iran met sy bergreekse en bekkens.

Die vrugbare kusgebiede aan die Kaspiese See, wat administratief aan die provinsies Gilan en Mazandaran behoort, is sowat 26 meter onder seevlak. Hierdie vugbare kusstrook met 'n wydte van maksimaal sestig kilometer is tussen die noordelike hellings van die Elboers-bergreeks en die see geleë. Winde en laedrukweerstelsels stuur reënwolke landinwaarts waar buie sak sodra hulle die Elboers bereik. Die jaarlikse reënval, wat in Gilan tussen 1 600 en 2 000 millimeter kan wees, neem in oostelike rigting gaandeweg af tot sowat 600 millimeter in Mazandaran. Die meeste neerslae word in die herfsmaande aangeteken.

Matige winters en warm somers is kenmerkend vir die gebied met 'n gemiddelde jaarlikse temperatuur van 16 °C, en dit ervaar relatief klein temperatuurverskille tussen die warmste (Julie met 'n gemiddeld van 26 °C) en die koudste maand (Januarie met 8 °C). Opvallend is dat noord van die Elboers selfs mure dikwels met gras bedek is, terwyl in Teheran, anderkant die berge, 'n glas water in die warm en droë somerlug binne enkele dae verdamp.

Die groen landskappe van Noord-Iran is een van die belangrikste landboustreke in die Islamitiese Republiek waar tabak- en sitrusplantasies aangelê is en rys, tee, katoen, graan en olieplante verbou word. In die vlaktes en teen die laer berghellings het die vogtige, reënerige klimaat op plekke digte reënwoud laat ontstaan. Die Persiese woord vir hierdie oerwoud, djangal, het as jungle en Dschungel ingang tot respektiewelik Engels en Duits gevind.

In Iran se reënwoud word hoofsaaklik eike, beuke, olme, esdorings, vye- en ysterbome aangetref. Die digte onderbos, wat op plekke hoogtes van tot vyf meter kan bereik, bestaan naas varings uit buxus-, granaatappel-, braambessie- en lourierkersstruike. Slinger- en klimplante soos liane, wilde wingerdstokke en klimop maak die woud byna ondeurdringbaar.

Iran is op twee na die land met die meeste mensgemaakte damme wat hier hoofsaaklik vir hidroëlektriese kraglewering en waterlewering opgerig word. Die hoeveelheid damme het in sommige streke egter rampsalige gevolge vir die natuurlike omgewing. In Noordwes-Iran het Unesco 'n terrein van 463 000 hektaar rondom die Urmia-soutmeer, die grootste meer in Iran en die hele Midde- en Nabye Ooste, in 1976 tot biosfeerreservaat verklaar. Maar nadat veertig damprojekte langs die dertien riviere, wat as natuurlike watertoeloop vir die meer dien, verwesenlik is, het 85 persent van die meer opgedroog en sowat tien miljard ton sout agtergebly. 'n Ander ekologiese vraagstuk is die 18 000 merendeels onwettige watergate wat rondom die meer geboor is. Intussen is sand- en soutstorms 'n ernstige probleem in die gebied. Om die Urmiameer te regenereer, word jaarliks drie miljard kubieke meter water benodig.^[13]

Dalende grondwatervlakke, wanbestuur en lang droogtes is die hoofredes vir die watertekort wat groot dele van Iran tans ly. Volgens amptelike statistieke het grondwatervlakke In 'n gebied van 100 miljoen hektaar (dus meer as die helfte van Iran se totale oppervlakte van 160 miljoen hektaar) het grondwatervlakke al drasties gedaal. Die druk op natuurlike waterhulpbronne, wat in sowat die helfte van Iran se waterbehoeftes voorsien, neem toe. Tans word hulle reeds oorbenut, en deskundiges vrees dat twaalf van Iran se dertig provinsies omstreeks 2050 volledig opgedroog sal wees.

In die hoofstad Teheran daal die bodem intussen jaarliks met 360 millimeter – volgens die Europese Unie se omgewingsstandaarde word 'n daling van vier millimeter per jaar reeds as so ernstig beskou dat 'n krisiskommissie saamgestel moet word. Die owerhede in groot Iranse stede het intussen 'n beroep op die bevolking gedoen om die waterverbruik met 'n kwart te verminder. Hierdie maatreël sal egter geen oplossing vir die land se watervraagstuk kan bied nie aangesien 90 persent van die water in die landbousektor verbruik word. Verouderde besproeiingstelsels lei tot grootskaalse waterverspilling wat op sowat 60 persent beraam word.

In die verlede is dikwels ook valse konsepte ontwikkel. So is in die regeringstyd van president Mahmoud Ahmadinejad seewater met 'n hoë soutgehalte uit die Kaspiese See na die woestyngebiede van Sentraal-Iran gepomp – teen 'n koste van ZAR20 miljard. Terwyl daar geen nuwe vrugbare landbougrond verkry is nie, het die water verdamp en groot hoeveelhede sout agtergelaat. Die projek is ná die verkiesing van president Rouhani in 2013 voorlopig gestaak. In Julie 2013 het Rouhani 'n kommissie van deskundiges saamgestel om 'n konsep vir volhoubare watergebruik te ontwikkel.

Een van die belangrikste tegniese prestasies van antieke Persiese ingenieurs dateer uit die eerste millennium v.C. – die qanats, 'n reeks van ondergrondse waterkanale en vertikale skagte wat deur skuins tonnels met mekaar verbind is. Grond- en bronwater, wat in die berggebiede volop was, is opgevang en na die droë plato van Sentraal-Iran gelei. In nedersettings is die water in reservoirs gestoor om die bewoners van drinkwater te voorsien en velde en vrugteborde te besproei. Aangesien qanats ondergronds aangelê is, het slegs klein hoeveelhede water in Iran se warm klimaat verdamp.

Qanats is gewoonlik sowat een meter wyd met 'n maksimale hoogte van 180 sentimeter en lewer 'n gemiddeld van sestien liter water per sekonde op. Die gemiddelde lengte beloop vyftien kilometer, met enkele uitsonderings. So is die qanats, wat Yazd en Kerman van water voorsien, 70 kilometer lank. Die totale lengte van Iran se qanat-waterleidings word op 125 000 kilometer beraam.^[14]

Om 'n nuwe qanat aan te lê, is aanvanklik skagte met 'n diepte van sowat vyftig meter op afstande van vyftig meter gegrawe. Hulle was die uitgangspunte vir die bou van die kanale. Groot hope sand, wat tydens die boubedrywighede boontoe gedra is, dui die loop van die waterleiding aan. Die skagte is ná voltooiing van die qanats as lugtoevoer en toegang vir instandhoudingswerk gebruik. So moet modder en slik gereeld uit die qanats verwyder word. Aardbewings berokken dikwels skade wat herstel moet word. Qanats, wat gereeld onderhou word, het 'n lewensduur van sowat honderd jaar.

Nog tydens die Tweede Wêreldoorlog het sowat 35 000 qanats alle woestynstreke van Iran, maar ook Teheran van water voorsien. Tans word die aantal qanats, wat in droë landsdele steeds in bedryf is, op sowat 20 000 beraam.

Qanats is dikwels met sogenaamde windvangers – skoorsteenagtige windtorings – gekombineer wat woonhuise van 'n gesofistikeerde lugverkoeling voorsien het. Omstreeks 400 v.C. het Persiese ingenieurs hierdie tegnologie selfs aangewend om gedurende midsomer ys in woestynstreke te stoor.^[15]

In 1921 het Reza Khan (wat homself later Reza Shah Pahlavi genoem het), 'n offisier in die Kosakkebrigade, die enigste gewapende mag in Iran, sy troepe ingespan om die regerende Qajar-dinastie in 'n staatsgreep omver te werp. Binne vier jaar het hy alle mag in die land in sy hande geneem en wet en orde herstel deur opstande te onderdruk.

In 1925 is 'n spesiale vergadering byeengeroep wat Ahmad Shah, die laaste heerser van die Qajar-dinastie, ontset en Reza Khan Pahlavi as nuwe sjah benoem het. Reza Shah het ambisieuse planne uitgewerk om Iran te moderniseer. Hierdie planne het die grootskaalse industrialisering van die land, die verwesenliking van omvattende infrastruktuurprojekte, die bou van 'n nasionale spoorwegnetwerk wat alle landsdele met mekaar sou verbind, die daarstelling van 'n openbare onderwysstelsel, 'n hervorming van die Iranse regstelsel en die verskaffing van 'n verbeterde gesondheidsdiens behels.

Reza Shah was daarvan oortuig dat 'n sterk sentrale regering met hoogs opgeleide personeel 'n voorvereiste vir die verwesenliking van sy moderniseringsplan was. So het hy honderde Iraniërs, waaronder sy eie seun, Europa toe gestuur om daar 'n opleiding te volg. In die tydperk tussen 1925 en 1941 het Reza Shah se ontwikkelingsplan van Iran 'n verstedelikte samelewing met 'n sterk nywerheidsbasis gemaak. Die nasionale openbare onderwyssektor het gou aanmerklike vordering getoon en die ontstaan van nuwe sosiale klasse bevorder, waaronder 'n professionele middelklas en 'n industriële werkersklas.

Teen die middel van die 1930's het Reza Shah se onbuigbare, diktatoriale regeringstelsel ál meer teenstand gewek, veral by Iran se godsdienstige en intellektuele elites. In 1935 het Reza Shah 'n dekreet uitgereik waarvolgens Iran se departement van buitelandse sake buitelandse ambassades en sendings gevra het om na die land voortaan as Iran, en nie meer Persië nie, te verwys. Die vroeëre landsnaam Persië, wat wêreldwyd gebruik is, is as chauvinisties beskou omdat dit na een enkele van Iran se baie etniese groepe verwys het. Iraniërs het hul land al duisende jaar lank Iran genoem.

Tegelykertyd het Reza Shah pogings aangewend om die Britse en Sowjet-Russiese invloed in Iran te verminder, alhoewel die Verenigde Koninkryk deur sy meerderheid aandele aan die Anglo-Iranian Oil Company steeds Iran se hele oliebedryf oorheers het. Nogtans was die heerser by die verwesenliking van sy moderniseringsprojekte op buitelandse kennis en vaklui aangewese. Om Britse en Sowjet-inmenging in te perk, het Reza Shah die Duitse Ryk, Frankryk, Italië en ander Europese lande om tegniese steun gevra. Hierdie voorkeure het ná 1939 moeilikhede vir Iran geskep aangesien die Duitse Ryk en die Verenigde Koninkryk nou in 'n oorlog gewikkel was.

Reza Shah het Iran se neutraliteit in die Tweede Wêreldoorlog verklaar, maar die Britse regering het Duitse ingenieurs en tegnici in die land as potensiële spioene beskou wat Britse olieaanlegte in Suidwes-Iran moontlik sou saboteer en op hulle deportasie aangedring. Reza Shah het geweier om Britse eise na te kom, uit vrees dat 'n sodanige stap negatiewe uitwerkings op Iran se ontwikkelingsprojekte sou kon hê.

Ná die Duitse inval in die Sowjetunie in Junie 1941 het Londen en Moskou geallieerdes geword wat albei hul aandag op Iran gevestig het, veral omdat die nuut geopende Trans-Iranse Spoorweg 'n strategies belangrike vervoerroete tussen die Persiese Golf en die Sowjetunie was. Ná sy weiering om Duitse spesialiste te deporteer het Britse en Sowjet-troepe in Iran ingeval, Reza Shah in hegtenis geneem en as balling na die buiteland gestuur en self die beheer oor Iran se kommunikasie- en spoorwegnetwerk uitgeoefen. Die Verenigde State het as Brittanje en die Sowjetunie se geallieerde in 1942 eweneens magte in Iran ontplooi om die spoorwegbedryf te beskerm en te bestuur.

Britte en Sowjet-Russe het niks gedoen om die verval van Reza Shah se politieke stelsel te stuit nie en die bevoegdhede van Iran se konstitusionele regering beperk, maar ingestem dat Reza Shah se seun Mohammad Reza Pahlavi sy pa as sjah van Iran sou opvolg. In Januarie 1942 het die Verenigde Koninkryk en die Sowjetunie 'n ooreenkoms met Iran onderteken waarin die onafhanklikheid van die land bevestig en voorsiening vir die onttrekking van buitelandse troepe binne die bestek van ses maande ná die einde van die oorlog gemaak is. Die Verenigde State het hierdie reëling tydens die Konferensie van Teheran in 1943 bekragtig.

In 1945 was die Sowjetunie egter nie bereid om 'n tydrooster vir die onttrekking van Sowjet-troepe uit Iran se noordwestelike provinsies Oos- en Wes-Azerbeidjan voor te stel nie, hoofsaaklik omdat in dié provinsies reeds outonomiebewegings aktief was wat deur Moskou gesteun is. Uiteindelik is alle Sowjet-soldate in Mei 1946 onttrek, maar politieke spanninge het nog enkele maande voortgeduur en het reeds 'n voorsmaak gegee van die Koue Oorlog wat later tussen westelike moondhede en die Sowjetunie met sy Oosblok-geallieerdes sou uitbreek.

Iran se politieke stelsel is ná die oorlog deur groter openheid gekenmerk. Politieke partye is gestig, en die nasionale verkiesings van 1944 was die eerste in meer as twintig jaar waarin verskillende politieke strominge kon meeding. Buitelandse beleid en betrekkinge was 'n gevoelige kwessie vir alle Iranse partye waarin voorstelle vir 'n nasionalisering van die oliebedryf sentraal gestaan het.

Nadat in 1908 ruolie in die Persiese Golf ontdek is, is een jaar later die Anglo-Persian Oil Company gestig om die olieveld te ontgin. Die maatskappy se naam is later gewysig tot Anglo-Iranian Oil Co. Dit was die Verenigde Koninkryk se waardevolste bate in die buiteland waaruit later die Britse oliereus BP sou ontstaan.

Tot 1950 het die wêreld se grootste olieraffinadery in Abadan asook drie uitvoerhawens vir ruolie ontstaan. Meer as 450 oliebronne is deur Anglo-Iranian Oil Co. geboor, 'n pyplynstelsel met 'n totale lengte van meer as 2 000 km gebou asook 'n padnetwerk wat oor 1 500 myl gestrek het. Die maatskappye het daarnaas ook hospitale en skole vir sy werknemers laat bou. Danksy die groeiende vraag na ruolie op die wêreldmark het Iran tot die vierde grootste olieuitvoerder ontwikkel, en sy oliebronne het ses persent van die totale wêreldproduksie opgelewer. Anglo-Iranian Oil Co. het jaarliks sowat £120 miljoen aan die Iranse regering betaal.

Die meerderheid aandele (51 persent) was egter in Britse staatsbesit sodat Anglo-Iranian Oil Co. as 'n buitelandse maatskappy beskou moes word wat onder Britse beheer was. So het die Britse regering meer geld met Iranse olie verdien as die land self. Sedert die 1940's het Iranse nasionaliste en geestelikes daarop aangedring dat die oliebedryf volledig in Iranse hande oorgedra moes word.

In 1949 het die Majlis, die destydse laerhuis van die Iranse parlement, die eerste ontwikkelingsplan vir die tydperk tot 1955 goedgekeur wat voorsiening vir die omvattende ontwikkeling van die land se landbou- en nywerheidsektor gemaak het. 'n Beplanningsorganisasie is in die lewe geroep om die planne te verwesenlik. Inkomste uit die oliebedryf sou gebruik word om die ontwikkelingsplan te finansier. Die kwessie van Iran se aandeel aan dié inkomste het sentraal gestaan in die verkiesingsveldtog van 1949, en nasionalistiese groeperings in die parlement was vasbeslote om alle sodanige ooreenkomste nuut te onderhandel.

Die konflik het verskerp toe die Brits-gesinde premier, generaal Ali Razmara, in Maart 1952 in 'n Teheranse moskee vermoor is. Die oliekomitee van die Majlis het op die volgende dag aangekondig dat dit die onteiening van Anglo-Iranian sou steun. Bedrywighede op Iranse olievelde is deur stakings en geweldpleging ontwrig, maar die nuwe premier, Hussein Ala, het geen verdere stappe in dié saak onderneem. Op 28 April het die Majlis 'n nuwe premier verkies wat in 'n vorige ampstermyn as minister reeds 'n reputasie as demagoog verwerf het – Muhammad Mossadegh, 'n politikus wat al ouer as sewentig jaar was en in Westerse media onder meer vanweë sy soms baie emosionele en histeriese reaksies belaglik gemaak is.^[16]

Mossadegh se beloftes het verloklik geklink. Volgens hom sou die nasionalisering van die oliebedryf voldoende wees om meteens armoede in Iran te beëindig. Die Majlis het 'n voorstel gemaak om alle geriewe en bates van die "wyle Anglo-Iranian Oil Company" sonder vergoeding aan die Iranse staat oor te dra. Die Sjah het die nodige dekrete op 2 Mei onderteken.

In reaksie op die Iranse besluit het westerse lande boikotmaatreëls teen die land ingestel. Britse personeel het Iran verlaat, terwyl internasionale oliemaatskappye geweier het om Iranse olie te vervoer. Hul optrede is deur die Britse en Amerikaanse regerings gesteun. Die Iranse oliebedryf het skielik tot stilstand gekom, en die land is in 'n ekonomiese krisis gedompel. In die somer van 1952 het die sjah begin om politieke druk op die Mossadegh-bewind uit te oefen, maar die Iranse bevolking het met gewelddadige massabetogings hul steun vir die regering getoon.

In Oktober het Iran diplomatieke bande met die Verenigde Koninkryk verbreek. Mossadegh se houding was reeds só geradikaliseer dat hy in Augustus van die volgende jaar voorgestel het om die parlement te ontbind en die Sjah af te sit. Die sjah het uit Iran gevlug, maar 'n militêre staatsgreep, wat deur die Amerikaanse geheime diens Central Intelligence Agency (CIA) en die Britse MI6 as "Operation Boot" gesteun is, het die sjah se magsposisie vinnig herstel. Mossadegh is in hegtenis geneem. Die oliebedryf het sy bedrywighede eers laat in 1954 hervat nadat 'n ooreenkoms deur die oliemaatskappye en die Britse regering onderteken is waarvolgens die bedryf deur die National Iranian Oil Company oorgeneem is.

Toe Mohammad Reza Shah die Iranse troon op 16 September 1941 bestyg en sy pa, wat as banneling in Suid-Afrika gebly het, opgevolg het, was hy van voorneme om die hervormingsbeleid voort te sit. Maar ondanks sy belofte om as konstitusionele monarg te regeer wat regeringsake aan die verkose regering en parlement sou oorlaat, het die nuwe sjah gaandeweg 'n aktiewe rol in die alledaagse politiek begin speel. Hy het sy eerste magstryd om beheer oor die regering teen premier Mossadegh gevoer, en vir die res van sy regeringstyd het hy geen invloedryke premier geduld sonder om self by die regeringsbeleid in te meng nie. 'n Reeks getroue eerste ministers is in die volgende dekades benoem. Mohammad Reza het egter allesbehalwe 'n voorbeeld gestel van oordeelkundige leierskap en eerder op manipulasie gesteun. So het hy hom veral op die heropbou van Iran se leër toegespits en seker gemaak dat dit – as die monargie se hoofsaaklike magsbasis – onder sy beheer sou bly.

'n Mislukte sluipmoordpoging om die sjah te ontsetel is in 1949 as voorwendsel gebruik om die sjah se grondwetlike bevoegdhede uit te brei. Die Sowjet-gesinde Tudeh-party is van die sluipmoordpoging beskuldig en net soos die Nasionale Front verbied. Persvryheid en die politieke invloed van opposisiepartye is beperk en Iran se geheime polisie, SAVAK, versterk. Die sjah het in die konteks van politieke instabiliteit in die Midde-Ooste en die Koue Oorlog die rol van betroubare – en onontbeerlike – geallieerde van die weste gespeel, terwyl betrekkinge met die Sowjetunie genormaliseer is.

'n Poging van Mohammad Reza Shah om premier Mossadegh in 1953 te ontsetel het tot politieke onluste gelei, en die sjah was genoodsaak om uit die land te vlug. Ongegronde vrese dat Mossadegh bereid sou wees om nouer bande met Moskou te smee, het alarmklokke in die Wit Huis laat lui. Die Amerikaanse president Eisenhower het ingestem om Mossadegh deur 'n staatsgreep onder leiding van die CIA te ontsetel. Dit was die eerste suksesvolle poging om 'n Amerikaansgesinde regering in 'n vreemde land te installeer. In Augustus 1953 is krygswet in Iran afgekondig.

Die sjah het ná sy terugkeer die opdrag aan twee van sy senior amptenare gegee om twee politieke partye in die lewe te roep – een meerderheidsparty en 'n lojale opposisieparty wat die basis van 'n tweepartystelsel in Iran sou vorm. Hulle het as Melliyun- en Mardom-party bekend gestaan. As sjahgesinde groeperings het hulle egter nie die kiesers se wil in die parlement verteenwoordig nie. Gedurende die algemene verkiesings van 1960 was daar sprake van bedrog, en Mohammad Reza Shah was genoodsaak om die verkiesing te kanselleer. Jafar Sharif-Emami, 'n lojale politikus, is as premier benoem. Nuwe verkiesings is gehou, en die nuwe parlement het in Februarie 1961 vir die eerste keer vergader. Nadat die ekonomiese situasie versleg en politieke onluste uitgebreek het, het die regering net vier maande later bedank.

Die sjah het Ali Amini, 'n welvarende landeienaar en senior amptenaar, as nuwe premier benoem. Amini was 'n voorstander van hervormings en het 'n mandaat ontvang om die parlement te ontbind en ses maande lank per kabinetsdekreet te regeer. Die perssensuur is aansienlik verslap, die Nasionale Front en ander politieke groeperings weer toegelaat en 'n aantal vroeëre senior amptenare van korrupsie beskuldig en in hegtenis geneem. Nogtans is die Amini-regering deur kritieke politieke en ekonomiese vraagstukke in die gesig gestaar. Amini se onafhanklike regeringstyl het bowendien die sjah asook leidende amptenare en militariste se misnoeë gewek. Die groot begrotingstekort was een van die belangrikste vraagstukke. Die sjah was nie bereid om uitgawes aan militêre toerusting te besnoei nie, terwyl die Verenigde State, wat Amini aanvanklik ondersteun het, geweier het om verdere finansiële hulp te verleen. In Julie 1962 het Amini bedank.

Hy is deur Asadollah Alam vervang, een van die sjah se nouste vertrouelinge. Danksy sy suksesvolle grondverdelingsprogram het die sjah-bewind vertroue gewek by sowel die bevolking van landelike gebiede asook stedelinge. In Januarie 1963 is 'n referendum oor ses verdere hervormingsmaatreëls aan die Iranse bevolking voorgelê. Naas grondhervorming het hierdie maatreëls voorsiening gemaak vir 'n program waarvolgens industriële werkers in die winste van hul ondernemings sou deel, die nasionalisering van bosgebiede en weilande, die verkoop van staatsnywerhede om verdere grondhervorming te finansieer, 'n wysiging van die verkiesingswet om beter verteenwoordiging van werkers en boere in toesighoudende rade te verseker en die daarstelling van 'n sogenaamde Geletterdheidskorps waarin jong mans hul nasionale diensplig kon nakom deur as geletterdheidsonderwysers in landelike gebiede te werk.

Die sjah het na hierdie hervormingspakket as "Wit Rewolusie" verwys, en dit is met 99 persent van die uitgebragte stemme goedgekeur. Naas hierdie hervormings het die sjah in Februarie 1963 aangekondig dat die stemreg na vroue uitgebrei sou word.

Die sjah se hervormingsbeleid het wye reaksies uitgelok. Behoudende geestelikes het die maatreëls as 'n bedreiging vir hul tradisionele gesag beskou en teen Mohammad Reza Shah begin opponeer, net soos gelowiges. Onluste het opgevlam. Intellektueles het die sjah se willekeurige optrede en minagting van die grondwet as aanmatigend ervaar en op demokratiese hervormings aangedring. Die Iranse grondwet het die vorstelike invloed immers beperk en voorsiening gemaak vir 'n verteenwoordigende regering.

Die sjah se politieke dienstigheid teenoor die Verenigde State het gepaard gegaan met sy toenemende ongewildheid by baie Iraniërs. Mohammad Reza Shah het homself as historiese opvolger van Iran se antieke heersers beskou – 'n aanmatiging aangesien Iranse konings die mag oor lewe en dood van elkeen van hul onderdane gehad het wat nie deur enige konstitusionele bedeling of wet beperk is nie. In 1971 is die Persiese monargie se 2500-jaarfees oordadig gevier. Vyf jaar later is Iran se Islamitiese kalender deur 'n "keiserlike" kalender vervang waardeur die stigting van die Persiese Ryk meer as 2500 jaar gelede as begin van die tydsrekening vasgelê is.

Hierdie maatreëls is as 'n aanval op die Islamitiese godsdiens ervaar en het steeds meer weerstand van die geestelikheid uitgelok. Opponente is deur die veiligheidsdiens en geheime polisie SAVAK in bedwang gehou. Danksy die inkomste uit die oliebedryf, wat in laat 1973 weens 'n verhoging van die olieprys skerp gestyg het, het die sjah sy beleid van sosiale hervormings en ekonomiese ontwikkeling voortgesit om van Iran 'n streeksmoondheid te maak.

Nogtans het hy demokratiese instellings steeds met minagting bejeën, min aandag aan die openbare mening geskenk en geweier om basiese politieke vryhede toe te staan. Teen die middel van die 1970's het die heersende elite steeds meer vervreemd geraak van die groot massa van die bevolking. Terwyl enkele maatskaplike groepe voordeel getrek het uit die sjah se diktatoriale bewind, het ander geen aandeel aan die ekonomiese opswaai gehad nie en in armoede geleef. Islamitiese leiers, veral Ajatolla Khomeini wat in ballingskap in Frankryk was, het ontevredenes met hul populistiese ideologie begin oortuig wat hulle op Islamitiese beginsels gebaseer het en die sjah se abdikasie geëis. In 1978 en 1979 is landwye massabetogings gereël en het swaar onluste uitgebreek. Die sjah-bewind het binne enkele maande in duie gestort.

Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Irannese Rewolusie.

Dit was nie soseer godsdienstige aspirasies wat die Iranse Rewolusie van 1979 so suksesvol gemaak het nie, maar eerder nog die ekonomiese agteruitgang en die Iranse middelklas se ontevredenheid met die korrupte en verdrukkende sjah-bewind wat hulle oorspronklik gesteun het, net soos die ongelyke verhouding met die VSA. Die charismatiese Ajatolla Khomeini het daarin geslaag om deur uiteenlopende opposisionele groeperings as leiersfiguur erken te word, en ten minste voorlopig het die meerderheid van die Iranse volk agter hom geskaar.

In sy laaste weke as regent het die sjah Shapur Bakhtiar, die leier van die Nasionale Front, as premier benoem. Bakhtiar het 'n laaste poging onderneem om politieke stabiliteit te herstel, maar sy regering is deur Khomeini as onwettig verklaar. Op 5 Februarie het die ajatolla sy eie premier benoem – Mehdi Bazargan, 'n lid van die Vryheidsbeweging. Rewolusionêre komitees, die sogenaamde Komiteh, het met deserteurs van die Iranse leër, lede van die linkse Tudeh-party, Feda'i en die Mujahedin-e Khalq-organisasie (MKO) saamgespan om regeringsgeboue, polisiestasies en die SAVAK se berugte Evin-gevangenis aan te val. Op 11 Februarie het die Iranse leër sy neutraliteit verklaar. Bakhtiar het bedank en twee maande later in ballingskap gegaan.

Die land was nou in beheer van rewolusionêres. Terwyl baie leidende persoonlikhede van die sjah-bewind deur rewolusionêre tribunale gevonnis en tereggestel is, het Khomeini begin om politieke mededingers uit die weg te ruim. Alhoewel hy deur middel van 'n Rewolusionêre Raad invloed op die komitehs kon uitoefen, het rewolusionêre gebeure in sommige landsdele handuit geruk. Veral in Noordwes-Iran, 'n streek met 'n linkse politieke tradisie, is eise vir selfregering gestel, terwyl rewolusionêres in Koerdistan separatistiese neigings gehad het. Die Koerdiese opstand is neergeslaan.

Volgens sensusgegewens van 2017 het die Iranse bevolking tussen 2012 en 2017 met 4,8 miljoen gestyg tot 80 miljoen (waarvan 40,5 miljoen mans en 39,5 miljoen vroue). Die geboortekoers het tussen April 2016 en Maart 2017 1,24 persent beloop. Amptelike statistieke toon verder dat die landelike bevolking tussen 2012 en 2017 met 2,7 persent gekrimp het. Die vlak van verstedeliking het verder toegeneem. So is vroeg in 2017 59 miljoen Iraniërs in stedelike nedersettings gehuisves, waarvan elf miljoen in krotbuurte. Volgens 'n studie van 2016 is binne 'n tydperk van vyftig jaar 33 000 dorpe in Iran ontvolk.^[17]

Tans is sowat die helfte van alle Iraniërs jonger as 35 jaar. Die bevolkingsgroei was veral in die jare ná die rewolusie relatief hoog, maar het as gevolg van sosiaal-ekonomiese veranderings (verstedeliking en gesinsbeplanning) van 45 geboortes per 1 000 inwoners in die 1980's tot die huidige vlak van 12,4 per 1 000 inwoners – een van die laagste in die Islamitiese wêreld – gedaal. Die Iranse staat bestee sedert Augustus 2012 geen geld meer aan gesinsbeplanning nie en stel voor dat die land se bevolking in die volgende dekades tot 150 miljoen moet styg.

Naas die bevolkingsgroei, wat hoofsaaklik tot die ekonomies benadeelde groepe beperk was, was verstedeliking en emigrasie twee belangrike faktore wat Iran se demografie in die dekades ná die rewolusie beïnvloed het. Sewentig persent van die Iranse bevolking is in stedelike nedersettings saamgetrek, waarvan 15 miljoen in die metropolitaanse gebied van Teheran. Ontevredenheid oor die land se politieke en ekonomiese ontwikkeling het emigrasiesyfers vanaf 1979 laat styg. Die getal Iranse emigrante in die laaste drie dekades word op meer as twee miljoen beraam, waaronder baie welvarende monargiste en gekwalifiseerdes, maar ook intellektueles en kunstenaars soos die sanger Dariush Eghbali wat in die Islamitiese republiek sonder perspektief was. Groot gemeenskappe Iranse immigrante word onder meer in Suid-Kalifornië (Los Angeles, sowat 700 000), Duitsland (150 000) en die Verenigde Koninkryk (meer as 80 000) aangetref. Kaliforniese Iraniërs, waaronder baie welgestelde emigrante, bewaar hul kulturele erfenis en beskik oor hul eie florerende Persiese mediabedryf, insluitende talle televisiekanale soos MTC Melli TV en musieketikette soos Avang Music Co. wat televisoeprogramme, albums en videosnitte vervaardig en belangrike invloed uitoefen op gehore in hul geboorteland.

Iran is 'n veelvolkestaat met 'n groot verskeidenheid etniese en godsdienstige minderhede wat die sentrale geografiese ligging van die land deur sy hele geskiedenis weerspieël – so word na Iran dikwels verwys as die kruispad van Eurasië.^[18] Naas Perse, die meerderheidsbevolking in Iran, maak ook Azerbeidjanners, Koerde, Arabiere, Beloetsje, Pasjtoene, Turkmene, Afro-Iraniërs en Lore deel uit van die Iranse samelewing. Hulle praat hul eie tale, is aanhangers van verskillende gelowe (waaronder Sjiiete, Soenniete, Christene, Jode, Zoroastriërs, Bahá'is en Ateïste), en het hul eie sedes en gebruike.

Nogtans identifiseer mense uit alle bevolkingsgroepe hulself meestal met Iran en aanvaar die oorheersende invloed van die Persiese taal en kultuur en is bereid om in te skakel in die kulturele lewe. Etniese minderhede het in die 20ste eeu verskeie kere hul lojaliteit teenoor die Iranse staat bewys. So het Azerbeidjanners in die noordweste onsydig gebly toe Azerbaijan ná die Tweede Wêreldoorlog deur Sowjetmagte beset is. Arabiere in Khuzestan het tydens die Irans-Irakkese Oorlog nie by die invallers aangesluit nie. Ook ander etniese minderhede, wie se taalgebied oorkant die Iranse grens strek (soos Armene, Beloetsje, Pasjtoene, Turkmene en Koerde), beskou hulself as deel van die Iranse samelewing.

Baie minderhede voel dat nie genoeg aandag hul belange geskenk word nie. So mag hulle nie die goewerneurs in hul streke verkies nie, nog mag hulle belangrike politieke poste beklee. Die Iranse parlement is die belangrikste politieke instelling waar minderhede hul stemme kan laat hoor. Hier mag afgevaardigdes groeperings vorm, en so het byvoorbeeld Koerdiese en Turkssprekende verenigings ontstaan. Vyf setels in die parlement is gereserveer vir erkende nie-Islamitiese etniese minderhede.^[19]

President Hassan Rohani het reeds gedurende sy verkiesingsveldtog groot verwagtinge gewek deur meer regte vir minderhede in die vooruitsig te stel. Ontleders het daarop gewys dat die stemme van kiesers uit etniese minderheidsgroepe beslissend was vir sy oorwinning in die presidensiële verkiesing. Ná sy ampsaanvaarding het Rohani 'n amptenaar benoem wat belas is met die saak van etniese minderhede. In 2016 is die besluit geneem om minderheidstale as onderrigmedium by universiteite toe te laat. So is Koerdies tans die onderwystaal aan die Universiteit van Sanandadj in die Koerdiessprekende streek van Iran, terwyl die Universiteit van Tabriz Azeri as sy onderrigmedium gebruik. Vir die eerste keer is 'n Soennitiese ambassadeur as Iran se verteenwoordiger in Viëtnam benoem.^[20] Lede van minderhede is as raadgewers vir provinsiale goewerneurs aangewys.

Sommige van Rohani se voorstelle is nie goedgekeur nie. So word tans slegs Farsi toegelaat as medium in skole en in Iran se administrasie. Soenniete mag tans nog geen ministeramp beklee nie. Veral behoudende godsdienstige Sjiïtiese belangegroepe beskou die uitbreiding van minderheidsregte as 'n bedreiging vir Iran se politieke stabiliteit wat tot separatisme en magsverlies sou kan lei in streke wat merendeels deur etniese en religieuse minderhede bewoon word. Hulle verwys hierby na die moeilike situasie in Iran se buurlande.

Een van die mins bekende minderheidsgroepe in Iran is Afro-Iraniërs. Hulle is merendeels nakomelinge van slawe wat eeue lank in Persië aangehou is, maar ook van seelui en ambagsmanne. Vandag dra hulle almal Persiese name en word hoofsaaklik in die provinsies Hormozgan, Sistan, Beloetsjistan en Khoezestan asook in die hawestede Bandar Abbas en Abadan aangetref waar hulle deels saam met ander Golfbewoners, deels in hul eie buurte leef.

Die geskiedenis van slawerny in Iran strek terug tot in die tyd voor die uitbreiding van Islam. Maar eers vanaf die 16de eeu, toe Europese handelsaktiwiteite in die Persiese Golf op groot skaal uitgebrei is en Bandar Abbas tot 'n belangrike seehawe gegroei het, het slawehandel 'n winsgewende bedryf geword en het die vraag na mannekrag en slawe sterk toegeneem. Die meeste slawe het tydens die Kadjare-bewind in die 19de eeu in Persië aangekom waar hulle die Islamitiese geloof aangeneem en kort voor lank deel van die inheemse bevolking geword het.

Slawe het orals in die Persiese Ryk werk verrig, so op bouterreine, in paleise of as bediendes in Persiese huishoudings. Hulle is alomteenwoordig op foto's wat in dié tyd geneem is, dikwels in 'n konteks wat hulle ondergeskikte rol verduidelik het – so as bediendes van adellike Persiese families. Anders as hul lotgenote in byvoorbeeld Noord-Amerika is slawe volgens die Islamitiese tradisie nie bloot as die persoonlike besitting van hul base beskou nie en is sekere regte toegestaan soos genoegsame voedsel en klerasie. Verder het hulle die reg op 'n beroepsopleding asook erfregte geniet.

Die afskaffing van slawerny in Iran is gedurende die konstitusionele rewolusie van 1906 verkondig, maar eers in 1928 deur die Pahlavi-dinastie afgedwing. Afro-Iraniërs het hulle vervolgens veral langs die Persiese Golfkus gevestig waar hulle deel van die plaaslike Bandari-kultuur geword het. Die gewilde Bandari-musiekstyl versmelt Afrika-ritmes met Persiese melodieë. Afro-Iraniërs speel 'n ondergeskikte rol in die Iranse geskiedskrywing, en in Iranse provinsies, wat veraf van die Golfkus geleë is, is min Iraniërs daarvan bewus dat hulle landgenote met 'n swart velkleur het. Afro-Iraniërs is volgens waarnemers, soos die Duits-Iranse fotograaf Mahdi Ehsaei, wat in 2015 die lewe van Afro-Iraniërs in sy fotoboek Afro-Iran beskryf het, nie aan rasdiskriminasie blootgestel nie.^[21]

Alhoewel na Iran in westerse media dikwels as 'n relatief jong samelewing verwys word (slegs agt persent of ses miljoen Iraniërs was in 2013 ouer as 65 jaar), is die bevolking besig om vinnig te verouder. Die getal bejaardes bo 65 jaar sal na verwagting in die tydperk tot 2026 verdriedubbel.^[22]

Alhoewel daar bepaalde voordele vir hulle aangebied word soos byvoorbeeld laer tariewe vir openbare vervoer en ontspanningsgeriewe, vererger Iranse bejaardes se situasie voortdurend hoe meer die gesindheid teenoor ouer persone verander en die land se ekonomie tussen negatiewe groei en hoë inflasie vasgevang is. Tradisionele gesinstrukture word in toenemende mate deur moderne leefwyses vervang sodat steeds minder bejaardes met hul kinders en kleinkinders in een huishouding gevestig word. 'n Groeiende persentasie ouer persone word in ouetehuise versorg. Baie oumense is op die ondersteuning van hul kinders aangewese, en meer as 'n kwart van Iranse bejaardes beskik nie oor hul eie inkomste of mediese fonds nie.

Terwyl aan bejaardes steeds minder respek betoon word, is openbare geriewe en geboue meestal nie by die werklikhede van bejaardheid aangepas nie. Min moltreinstasies beskik oor roltrappe, die meeste bushaltes is nie van sitbanke voorsien nie. Die opleiding van geneeskundiges fokus op jongmense en skenk min aandag aan die besondere mediese behoeftes van bejaardes.

Tradisioneel is parke en ander openbare groen ruimtes die gewildste bymekaarkomplekke veral vir bejaarde mans waar hulle in aangename weer ure deurbring. In Iran se groot stede moet egter steeds meer groen ruimtes plek maak vir nuwe woon- en sakegeboue, terwyl lugbesoedeling ook 'n probleem vir bejaardes se buitelewe geword het.^[23]

Die Iranse ekonomie is tans volgens koopkragpariteite die agtiende grootste ter wêreld, maar staan nog sterk onder die invloed van die staat en religieuse stigtings, terwyl die privaatsektor tans minder as 'n vyfde van die waardeskepping verteenwoordig. Die regering strewe egter daarna om die privaatsektor uit te brei. Die olie- en gasbedryf is net soos groot ondernemings in staatsbesit. Iran se ekonomiese doelwitte word deur middel van vyfjaarplanne gestel. Tans word die vyfde vyfjaarplan geïmplementeer.

Iran se bruto binnelandse produk (BBP) het in 2015 na ramings van die Wêreldbank sowat VSA-$ 393,7 miljard beloop.^[24] Dit maak van Iran die tweede grootste ekonomie in die sogenaamde MONA-streek (Midde-Ooste en Noord-Afrika) na Saoedi-Arabië. Die belangrikste ekonomiese sektore is die gas- en oliebedryf, petrochemiese nywerhede, landbou, metaal- en motorvervaardiging. Die ekonomiese infrastruktuur is sedert die 1990's voortdurend opgeknap en uitgebou. In die vroeë 21ste eeu het die dienstesektor die grootste bydrae tot die bruto binnelandse produk gelewer, gevolg deur die nywerheidsektor (met mynbou en vervaardiging) en die landbousektor. In 2006 is sowat 45 persent van die staatsinkomste deur olie- en gasuitvoere gegenereer, terwyl belasting en tariewe 31 persent bygedra het.

Die jaarlikse bruto inkomste van 'n stedelike gesin is in die Iranse jaar 1389 (20 Maart 2010 tot 20 Maart 2011) op 12,4 miljoen toman (8 857 € of 120 333 ZAR beraam). Die gemiddelde jaarlikse koste het egter 12,7 miljoen toman (9 080 € of 123 300 ZAR) beloop.^[25][26]

Een van die knellende vraagstukke is die hoë inflasiekoers wat in Mei 2013 deur die Sentrale Bank van Iran amptelik op 43,6 persent bereken is, die hoogste syfer in die Midde-Ooste. Teen die middel van 2014 het die koers weer tot minder as 15 persent geval.^[27] Die gemiddelde inflasiekoers in die tydperk tussen 1957 en 2013 het 13,8 persent beloop, met 'n rekordsyfer van 59 persent in Mei 1995. In April 1958 het dit tot 'n laagtepunt van -3,27 persent geval. Die belangrikste kategorieë in die Iranse verbruikersprysindeks (VPI) is behuising, water, elektrisiteit, gas en ander brandstowwe (met 'n gewig van 29 persent in die VPI), voedsel en nie-alkoholiese dranke (28,5 persent), vervoer (11,97 persent), meubilering, huishoudtoerusting en roetine-onderhoud (6 persent), klerasie en skoene (6 persent) en gesondheidsdienste (5,5 persent). Volgens amptelike statistieke is 11,8 persent van die ekonomies aktiewe bevolking werkloos. Die werkloosheidsyfer vir jongmense tussen 15 en 29 jaar word op sowat 25 persent beraam.

Daar moet egter in ag geneem word dat in amptelike statistieke werknemers, wat op ten minste twee dae van die week werk, as werkendes beskou word. Die grootste uitdaging is dat jaarliks 750 000 jongmense tot die arbeidsmark toetree. Terwyl die regtelike raamwerk vir buitelandse beleggers deur die afkondiging van nuwe wetgewing verbeter is – so word beleggings intussen deur die wet beskerm, is 'n belastinghervorming deurgevoer en wisselkoerse geharmoniseer –, neem Iran op die Wêreldbank se Doing Business-indeks tans slegs die 144ste plek van altesaam 183 lande in. Die internasionale geskil oor Iran se kernprogram en gepaardgaande internasionale sanksies, wat teen die land ingestel is, het die ekonomiese ontwikkeling van Iran jare lank belemmer.

Buitelandse beleggers – tans veral Britse, Franse, Japanse, Suid-Koreaanse, Sweedse en Switserse ondernemings – het hulle op 'n klein aantal bedrywe soos die olie- en gasbedryf, motorvervaardiging, koperontginning, petrochemiese nywerhede, voedselverwerking en farmaseutiese produkte toegespits.

Iran se olie- en gasreserwes word onder die grootstes ter wêreld gereken. Die oliereserwes word op 137,6 miljard vate beraam (of elf persent van alle reserwes wêreldwyd) en is die vierde grootste na dié van Saoedi-Arabië, die Verenigde State en Rusland. Gasreserwes beloop 29,61 miljard kubieke meter en is die tweede grootstes na dié van Rusland.^[28]

Mineraalskatte, wat tans ontgin word, sluit bauxiet, chroom, steenkool, koper, goud, ystererts, kalksteen, rooi oksied, sout, strontium, swawel, turkoois en uraan in. Koperontginning is die snelste groeiende sektor buite die olie- en gasbedryf. Iran se koperreserwes verteenwoordig vier persent van die wêreldvoorraad van hierdie metaal.

Die National Iranian Oil Company (NIOC) is in beheer van Iran se olie- en aardgasreserwes en -produksie en lewer sodoende sowat sestig persent van die staatsinkomste en tagtig persent van die uitvoerwaarde op. Die maatskappy vervul 'n sosiale funksie in Iran deur die voorsiening van bekostigbare energie aan die bevolking. So word die pryse vir petrol en ander geraffineerde petroleumprodukte op die binnelandse mark deur staatsubsidies laag gehou. Gelyktydig dra dit by tot die stabilisering van die huidige bewind. NOIC se bestuur is ondergeskik aan die geestelike leier van Iran, Ajatolla Khamenei.

NIOC is ten opsigte van die bekende olie- en gasreserwes en sy produksie van sowat vier miljoen vate per dag een van die vyf grootste olie- en gasmaatskappye ter wêreld. NIOC tree as 'n soort beheermaatskappy van 'n reeks Iranse ondernemings in verskillende sektore van die olie- en gasbedryf op en bestuur sodoende die hele Iranse olie- en gasontginning, asook die uitvoer en bemarking daarvan (insluitende vloeibare gas of LNG). NIOC is formeel onafhanklik, maar desondanks nou verweef met die Iranse Oliedepartement wat saam die Hoofenergieraad in beheer van die hele energiebedryf is.

Danksy die groot reserwes en lae produksiekoste is NIOC 'n strawwe mededinger op die internasionale energiemark, al is dit tans vanweë Iran se politieke strukture (waarby die Rewolusionêre Wagtersraad sakebesluite mag beïnvloed) en internasionale sanksies teen Iran nie in staat om sy ware potensiaal te ontgin nie. Die Amerikaanse Libya-Iran Sanctions Act van 1995 en die Verenigde Nasies se Resolusies nommer 1736 en 1747, wat die toegang van Iran se bankbedryf tot die internasionale kapitaalmark weens die land se kernbeleid de facto beperk of afsny, het ook negatiewe uitwerkings op die energiebedryf. Beleggings in nuwe produksieaanlegte word belemmer, net soos die invoer van nuwe tegnologieë. So is die huidige produksievlak laer as die ses miljoen vate per dag wat deur NIOC se voorloper, die Anglo-Persian Oil Company, voor die nasionalisering van die Iranse oliebedryf ná die Irannese Rewolusie van 1979 ontgin is.^[29]

Die konfrontasiebeleid teenoor die weste en ekonomiese wanbestuur onder president Mahmoud Ahmadinejad is deur die nuwe regering onder Hassan Rohani as hoofredes vir Iran se ekonomiese agteruitgang sedert 2005 aangevoer. Die voorsitter van die parlementêre navorsingsentrum, Kazem Jalali, het op 4 September 2013 felle kritiek op Iran se statistieke diens gelewer wat amptelike statistieke al jare lank om politieke redes vervals het. So het Iran se ekonomie in 2012 nie met 8 persent gegroei, soos oorspronklik aangedui, maar in waarheid met 5,8 persent gekrimp. Vraagstukke soos werkloosheid, inflasie en die dalende wisselkoers van die rial kon sodoende nie betyds aangespreek word nie.^[30]

Die vroeëre president het blykbaar ná die ekonomiese krisis van 2008 belangrike ekonomiese gegewens geheim gehou om sy herverkiesing in die volgende jaar te verseker. Die blaam vir die krisis is op die buiteland geplaas wat sanksies teen Iran ingestel het. Hele bedrywe het slagoffers van hiperinflasie geword soos die motorbedryf wat in 2013 dertig persent minder voertuie vervaardig het as in 2007. In 2013 het motorvervaardiging tot slegs tussen 15 en 20 persent van die produktiewe kapasiteit van die bedryf se aanlegte gedaal.

Jongmense, wat die arbeidsmark betree, het in 2013 min kanse gehad om 'n vaste aanstelling te kry. Die getal werkloses, wat deur die vroeëre regering op 3,5 miljoen beraam is, sal moontlik tot 8,5 miljoen kan styg. Daar is vrese dat die ekonomiese krisis tot politieke onluste kan lei. Kapitaalvlug uit Iran tydens die Ahmadinejad-bewind is op VSA-$ 600 miljard beraam. In 2013 het honderde Iranse ondernemings hul hoofkwartiere na Turkye verskuif.^[31]

As gevolg van ekonomiese sanksies, wat deur westerse lande teen Iran ingestel is en toegang tot internasionale geldmarkte vir Iranse banke beperk het, het die rial tussen Junie 2011 en Oktober 2012 twee derdes van sy waarde teenoor die Amerikaanse dollar verloor en teen 40 000 rial teenoor die VSA-$ verhandel. Volgens die Iranse regering was daar geen ekonomiese redes vir die dalende wisselkoers nie en moes spekulante en buitelandse magte se "psigologiese oorlogvoering" teen Iran die blaam dra.^[32]

Die rial se waardeverlies het versnel nadat baie burgers kontant vir buitelandse valuta begin ruil het. Die Iranse regering het 'n buitelandse valutasentrum ingerig om Iranse invoerders van Amerikaanse dollar te voorsien en aangekondig dat die vrye handel met valuta beperk gaan word, terwyl Iran se geheimediens ingespan is om valutatransaksies dop te hou en teen spekulante op te tree. Invoere het in die eerste halfjaar van 2012 gekrimp tot 26 miljard $ teenoor 29 miljard $ in dieselfde tydperk van 2011. Volgens Iran se reserwebank was buitelandse valutareserwes groot genoeg om vir invoere te betaal. In November 2012 het die Iranse regering weens die rial se dramatiese waardeverlies wél 'n invoerverbod op 75 "luukse goedere" geplaas, waaronder motors, skootrekenaars en selfone, maar ook koffie en toiletpapier.^[33]

Die dalende wisselkoers het met 'n baie hoë inflasiekoers gepaard gegaan wat deur deskundiges reeds as hiperinflasie geklassifiseer word. Alhoewel dit amptelik net 25 persent beloop, is die inflasiekoers in Oktober 2012 deur analitici op meer as 50 persent beraam.^[34] In Junie 2014 het die amptelike inflasiekoers 26,2 persent beloop.^[35] Nuwe Amerikaanse sanksies op Iran se finansiële sektor, olie-, motor- en skeepsboubedryf is op 1 Julie 2013 ingestel.^[36]

Nadat internasionale onderhandelinge oor Iran se kernprogram in 2013 hervat is, het die Verenigde State en die Europese Unie hul sanksiebeleid teen die land hersien. Amerikaanse ondernemings het met die toestemming van die regering in Washington sommige handelsbande hervat. So het die vliegtuigvervaardiger Boeing in April 2014 vir die eerste keer ná 35 jaar weer onderdele vir passasiersvliegtuie na Iran uitgevoer. Die uitvoerlisensie is egter beperk tot komponente wat om veiligheidsredes benodig word en tot vliegtuie wat Iran voor die Irannese Rewolusie in 1979 gekoop het. Iran het sy laaste Boeing-vliegtuig, 'n 747-makrostraler, in Augustus 1979 gekoop. Aan General Electric is die toestemming verleen om agttien vliegtuigturbine-enjins te herstel.^[37]

Alhoewel sanksies nie op Iran se gesondheidswese gemik is nie, het beperkings op finansiële en handelstransaksies daartoe gelei dat daar 'n ernstige tekort aan geneesmiddels ontstaan het. Twee groot farmaseutiese aanlegte in Iran het hul produksie gestaak nadat chemiese verbindings, wat vir die vervaardiging van geneesmiddels benodig word, nie meer ingevoer kan word nie. Die verspreiding van reeds ingevoerde geneesmiddels is in 2013 maande lank vertraag omdat die Sentrale Bank van Iran die wisselkoers vir importeurders nog nie bepaal het nie. Die Iranse regering het aangekondig dat geen gesubsidieerde buitelandse valuta meer vir die invoer van geneesmiddels beskikbaar gestel sal word nie.^[38]

Iranse hemofilie-pasiënte is die hardste getref aangesien driekwart van hul geneesmiddels in die VSA en die Europese Unie vervaardig word. Volgens Iranse nuusberigte was die vyftienjarige Manouchehr Esmaili-Lious die eerste slagoffer van sanksies. Hy het laat in 2012 gesterf nadat sy gesin die benodigde geneesmiddels nie meer kon koop nie.

Maar ook kanker- en nierlyers en ander pasiënte word deur sanksies geraak. Sowat ses miljoen pasiënte is afhanklik van ingevoerde geneesmiddels. Ook bepaalde soorte babamelk, wat nie plaaslik vervaardig word nie, het van die rakke verdwyn, of pryse is verdubbel.

Veral arm Iraniërs word deur die hoë pryse van stapelvoedsel geraak. Iran is aangewese op die invoer van graan, rys en ander landbouprodukte.^[39]

Die Europese Unie was oorspronklik die belangrikste handelsvennoot van Iran, maar dit het as gevolg van handelsbeperkings drie posisies teruggesak tot die vierde plek – ná die Volksrepubliek China, die Verenigde Arabiese Emirate en Turkye.^[40]

Iran se buitelandse handel word tans sterk geraak deur internasionale sanksies wat teen die land ingestel is. In 2012 is daar vir die eerste keer in 'n reeks jare 'n tekort op die lopende rekening (handelsbalans) aangeteken.

	2010	2011	2012	2013 (Jan. tot Mei)
Uitvoere (in miljard VSA-$)	109,3	109,9	66,7	15,2
- waarvan ru-olie	61,3	87,2	45,2	-
Invoere (in miljard VSA-$)	74,0	74,4	66,9	16,5
Handelsbalans	35,3	35,5	-0,2	-1,3

Bron: Economist Intelligence Unit / Transparency for Iran

Die olie- en gasbedryf het in 2012 byna 70 persent van Iran se uitvoerwaarde beslaan. In geheel was die inkomste uit uitvoere sowat 40 persent laer as in die vorige jaar. Sanksies het veral op die oliebedryf 'n drastiese uitwerking gehad. So voer die Europese Unie volgens 'n besluit, wat op 23 Januarie 2012 geneem is, sedert Julie 2012 geen Iranse ru-olie meer in nie. Ook ander belangrike handelsvennote van Iran soos die Volksrepubliek China, Indië, Japan, Suid-Korea en Turkye het hul olie-invoere verminder.

Naas olie en aardgas voer Iran hoofsaaklik landbouprodukte en tradisionele goedere soos tapyte, vrugte en pistachio-neute, maar in toenemende mate ook nywerheidsprodukte soos motors en motoronderdele, staal en petrochemiese produkte uit. In die jaar 1390 van die Iranse kalender (Maart 2011 tot Maart 2012) is nie-olieverwante goedere ter waarde van 40 miljard VSA-$ uitgevoer – 'n styging van 9 persent teenoor die vorige jaar.

Die uitvoer van Irans-vervaardigde motors het in die periode tussen April en Augustus tot 1 475 eenhede ter waarde van 11 miljoen VSA-$ gedaal – 94 persent minder as in dieselfde tydperk in die vorige jaar. Die meeste motors (850) is na Irak uitgevoer. Analitici voer prysstygings van 40 persent as rede aan. Tans word Iranse motors teen 'n gemiddelde prys van $7 845 verkoop.^[41]

Die ekonomiese ontwikkeling van Iran was eerste op die prioriteitelys van president Rohani. Die Weense kernooreenkoms, wat met ses moondhede gesluit is, sou hiervoor die weg baan. Soos in die verlede, het die aanvanklike optimisme kort voor lank in ontnugtering verander – veral omdat sekere belangegroepe die uitbreiding van handel met westerse ekonomieë om ideologiese redes belemmer het.

Sedert die laat 1980's staan sogenaamde ontwikkelingsprogramme, waarmee die ekonomiese, maatskaplike en kulturele ontwikkeling van Iran oor 'n tydperk van vier jaar beplan word, sentraal in die Teheranse regering se ekonomiese beleid. Volgens die mees onlangse van dié programme word 'n ekonomiese groeisyfer van die bruto binnelandse produk van jaarliks agt persent in die tydperk tot 2021 beplan. Om dié teiken te behaal, sou Iran se ekonomie volgens die nuusportaal Khabaronline beleggings ter waarde van VS-1 000 miljard benodig.^[42]

Die hoogste BBP-groeisyfer, wat ooit in die geskiedenis van die Islamitiese Republiek aangeteken is, was ses persent onder president Mohammad Khatami se hervorminggesinde regering. Volgens president Rohani was die ekonomiese ommeswaai onder sy bewind reeds aan die gang, met 'n beweerde groei van 4,4 persent – in teenstelling met 'n vermindering van die BBP onder president Ahmadinejad wat op 8,6 persent beraam is. Al word dié syfer deur Rohani se politieke mededingers in twyfel getrek, het die Iranse ekonomie ná die opheffing van sanksies en danksy 'n toename van olie-uitvoere volgens die Internasionale Monetêre Fonds (IMF) in 2016 met 6,6 persent gegroei. Maar sonder die inkomste uit olie-uitvoere het die BBP volgens IMF-deskundiges net 'n relatief swak groei van 0,8 persent getoon.

Volgens statistieke van die Iranse Departement van Nywerhede is die nywerheidsektor Iran se Achilleshiel. 18 persent van middelgroot vervaardigers en 19 persent van ondernemings, wat in die land se nywerheidsgebiede gesetel is, het hul bedrywighede gestaak, terwyl 'n verslag van die parlementêre navorsingsentrum, wat in die najaar van 2016 gepubliseer is, toon dat veertig persent van Iranse vervaardigers minder as sestig persent van hul kapasiteite bedryf. Staatsubsidies ter waarde van €4 miljard, wat deur president Rohani aan bedreigde ondernemings verskaf sou word, kon weens 'n gebrek aan fondse nie uitbetaal word nie. Maatreëls om markte vir klein en middelgroot ondernemings te stimuleer is weens onsekerhede rondom ekonomiese vooruitsigte uiteindelik nie getref nie. So was die Departement van Nywerhede in die najaar van 2016 genoodsaak om die lisensies van 3 300 ondernemings in te trek.

Dit is veral maatskappye in die motor-, sement-, tekstiel- en die huishoudelike toestellebedryf wat deur finansiële en ander moeilikhede geteister word. Die tekstielbedryf staar bankrotskap in die gesig, terwyl die twee grootste motorvervaardigers, SAIPA en Iran Khodro, ook onder president Rohani steeds verliese aanteken. Beperkte likiditeit, 'n massiewe skuldlas en die Iranse geldeenheid se swak prestasie, wat aansienlike kostestygings ten opsigte van benodigde invoere soos materiale en onderdele tot gevolg het en die winsgewendheid van ondernemings knou, is die grootste uitdagings vir die motorbedryf. Iran Khodro se winste het in die eerste drie ampsjare van Rohani met 700 persent gekrimp.

Alhoewel Iranse toerisme nog nie sy volle potensiaal ontwikkel het nie (vanweë die land se olierykdom geniet die ontwikkeling van die toerismesektor nie prioriteit nie, terwyl internasionale hotelkettings ná die Iranse Rewolusie uit die mark onttrek het), het die plaaslike toerismebedryf in die eerste dekade van die 21ste eeu stewige groei getoon. Tussen 2004 en 2010 het die getal buitelandse besoekers jaarliks met 12,7 persent gegroei – aansienlik meer as die gemiddelde groei in internasionale toerisme wat volgens die Verenigde Nasies se Wêreldtoerisme-organisasie in dieselfde periode 3,2 persent beloop het.^[43]

In 2011 het Iran sowat drie miljoen internasionale toeriste ontvang en is 'n inkomste van meer as twee miljard VSA-$ uit toerisme gegenereer. Terwyl die land in 2012 onder internasionale sanksies en hiperinflasie gebuk gegaan het, het die gunstige wisselkoerse van buitelandse geldeenhede teenoor die Iranse rial die toerisme nog aangewakker.

Die meeste internasionale toeriste, veral Arabiese en Afghaanse besoekers, kies Iran om godsdienstige redes as reisbestemming en onderneem dikwels pelgrimstoere na plekke wat in Sjiïtiese Islam as heilig beskou word. Volgens Iranse statistieke het slegs 20 000 toeriste om nie-religieuse redes 'n besoek aan die land gebring. Naas Han-Chinese en Duitsers het hierdie kategorie van toeriste ook sowat 1 000 Amerikaners ingesluit. Aangesien Iran se streng godsdienstige voorskrifte ook deur buitelandse besoekers nagevolg moet word, is die land allesbehalwe 'n maklike bestemming vir westerse toeriste. Die gasvryheid van Iraniërs is egter ongeëwenaar, en mense sal bereidwillig help en vertaal indien buitelandse besoekers enige moeilikheid ondervind. Strate, basare en ander plekke is skoner as in baie ander lande in die Nabye en Midde-Ooste.^[44]

Die groot aantal antieke monumente is die belangrikste toeristetrekpleisters. Die Iranse Tapytmuseum in Teheran is in 1978 geopen en behandel met sy permanente en tydelike uitstallings die tradisionele weefkuns van Iran waarvan die oorspronge tot in die Bronstydperk terugdateer. Sporttoerisme is die derde belangrikste kategorie naas pelgrimstoere en kulturele toerisme. Iran se topografie met hoë bergreekse en sterk sneeuval in die wintermaande maak van die land 'n gewilde bestemming vir Alpynse skisport. Daarnaas is ruitersport, woestyn-safari's, duiksport in die Persiese Golf-kusgebied, voëlkyk en hengel gewilde tydverdrywe vir in- en uitheemse toeriste.

Die belangrikste Iranse skioorde is Dizin in die Elboers-gebergte, sowat 120 km van Teheran af naby die dorpie Pol-a Zanguleh geleë, en die bergpiek Tochal (op 3 964 m bo seevlak, ook bekend as Bam-e tehran of "die dak van Teheran").^[45] Dizin se 18 skihysers is in 1976 in bedryf gestel, enkele jare voor die omverwerping van Mohammad Reza Shah wat self 'n geesdriftige skiër was, met altesaam 30 km se skibane op 'n maksimale hoogte van 3 500 m bo seevlak. Die skiseisoen duur hier van November tot Junie.

Die skiberg Tochal met sewe skihysers en sewe km se skibane is net buite Teheran in die noordelike voorstad Velenjak geleë en het lankal gewild geraak by skiërs uit die Persiese Golfstate. Die Hotel Tochal is die wêreld se hoogs geleë skihotel op 3 545 m bo seevlak.^[46]

Die Iranse regering beplan om die kapasiteit van kragsentrales tot die jaar 2027 met sowat 50 GW uit te brei.^[47] Alhoewel ook hernieubare energiebronne 'n groter rol by dié uitbreidingsprogram sal speel, val die klemtoon op gas en kernenergie. Aangesien die Iranse staat hom aan openbare investering die energiebedryf onttrek, sal alle beleggings in nuwe kragsentrales deur die privaat sxektor gemaak word. Buitelandse beleggers sal ewewel welkom toegelaat word.

Regeringsplanne maak voorsiening vir 'n gemiddelde jaarlikse uitbreiding van die kragopwekkingskapasiteit van 5 GW tot 'n totale vermoë van meer as 120 GW. Die land het sy kapasiteit sedert 2009/10 reeds met sowat dertig prsent tot nominaal 75 GW vroeg in 2017 uitgebrei. Volgens statistieke van die Iranse Departement van Energie was daar in 2015 115 kragsentrales, waaronder 19 sentrales wat elektriese krag deur middel van stoomturbines genereer (met 'n totale opwekkingsvermoë van 20 GW), 14 gekombineerde gas- en stoomturbine-kragsentrales (met 17 GW), 37 waterkragsentrales (met 10 GW) en Iran se enigste kernaanleg in Bushehr mit 1 GW. Die totale kapasiteit van wind- en sonkragsentrales het 250 MW beloop. Nuwe wetgewing oor die uitbreiding van hernieubare energiebronne is in 2015 afgekondig met die doelwit om beleggings in dié sektor te stimuleer en kapasiteite tot 2021 grootskaals uit te brei tot 5 GW.

Nuwe kapasiteite sal nie net in Iran se groeiende kragbehoeftes voorsien nie. Daar word ook beplan om kraguitvoere na buurlande uit te brei. Kraguitvoere het tussen 2010/11 en 2013/14 toegeneem van 6,7 tot 11,4 miljoen kilowatture, maar het in 2014/15 met 11,7 persent gedaal tot 10 miljoen kWh. Iranse kraginvoere het tussen 2011/12 en 2014/15 geen noemenswaardige groei getoon nie en jaarliks sowat 3,6 miljoen kWh beloop.

Kragopwekking in Iran het in die tydperk tussen 2009/10 en 2014/15 met sowat 25 persent gestyg tot 276 kWh. In 2015/16 het dit 282 kWh beloop. Die aandeel van gekombineerde gas- en stoomturbine-kragsentrales het na raming 64 persent beloop, dié van stoomturbinesentrales 31 persent. Vyf persent is deur waterkragsentrales, die kernaanleg in Bushehr, dieselkragopwekkers en hernieubare energiebronne bygedra. Verwerkende nywerhede en privaat huishoudings is elkeen verantwoordelik vir sowat 'n derde van die totale kragverbruik, gevolg deur die landbousektor (17 persent), staatsverbruik (9 persent) en nie-industriële besighede (7 persent). Die spitslas het tussen 2009/10 en 2014/15 met 36,2 persent gestyg van 37,7 tot 51,3 GW. In 2015/16 het dit verder toegeneem tot 53,6 GW. Die Departement van engergie verwag 'n verdere jaarlikse toename van 5 persent tot 67 GW in 2020/21.

In die sestigerjarige het Iran naas die Turkye van Atatürk geblyk om een van die eerste Islamitiese lande te wees wat met die sekularisasie van sy maatskappy en regstelsel begin.

Die Irannese Rewolusie van die jaar 1979 het hierdie vooruitgang met die hernieude invoering van die Sjaria weer tot niet gemaak. 'n Kodifisering van die Islamitiese wet het nooit plaasgevind nie, en regsake word op 'n willekeurige grondslag behandel. Daar is geen sprake van magskeiding nie, en geestelike leiers, wat met die bewind simpatiseer, oefen 'n oorgroot invloed uit.

Die Iranse parlement staan as Majlis bekend (Farsi: مجلس, 'n Arabiese leenwoord wat "vergadering" of "sitting" beteken). Voor die Irannese Rewolusie van 1979 het die parlement uit twee kamers bestaan, die Majlis Shora Melli of Nasionale Vergadering en die Senaat.

Ná die Irannese Rewolusie is 'n nuwe parlement gestig, die Majlis Shora Eslami of Islamitiese Vergadering. Die Senaat is ontbind. Afgevaardigdes is aanvanklik vir 'n periode van twee jaar verkies, tans is dit vier jaar. Afgevaardigdes mag nie gelyktydig as ministers in 'n regering dien of enige ander openbare amp beklee.

Tydens die eerste verkiesing het kiesers volgens die destydse kiesreg nog as klasse gestem (adellikes, geestelikes, landbesitters, ambagsmanne en koopmans). Later is afgevaardigdes volgens hul geloof verkies (Moslems, Jode, Christene en Zoroastriërs). Tans word godsdienstige minderhede van Iranse Jode, Christene en Zoroastriërs elkeen deur minstens een afgevaardigde in die parlement verteenwoordig. Alle ander setels word vir Islamitiese kandidate gereserveer.

Alle wetgewing, wat deur die parlement aangeneem word, moet op die Koran en ander Islamitiese regsbronne (Hadith) gegrond wees en ook aan die streng voorskrifte van die Islamitiese regstelsel (Sjaria) voldoen soos deur die Islamitiese regswetenskap (Fiqh) bepaal. Aan die Rewolusionêre Leier en die Raad van Rewolusionêre Wagters is 'n vetoreg in hierdie verband toegeken.

Daar is geen partye volgens westerse standaarde in Iran nie, alhoewel talle politieke groeperings amptelik as "party" geregistreer is. In parlements- of presidentsverkiesings stem kiesers dan ook nie vir partye nie, maar vir enkele kandidate. 'n Groot aantal hervormingsgesinde groeperings is sedert die presidentsverkiesings van 2009 onwettig verklaar of aan ander vorme van onderdrukking blootgestel.

In die verkiesing vir die 8ste wetgewende periode van die parlement op 14 Maart 2008 en byverkiesings op 25 April 2008 het behoudende strominge 'n groot meerderheid van die 290 setels verower. Voornemende kandidate met liberale standpunte is dikwels vooraf deur die Iranse departement van binnelandse sake en die konserwatiewe Raad van Rewolusionêre Wagters afgekeur.

Afgevaardigdes in die Iranse parlement is informeel georganiseer in 'n hervormingsgesinde "minderheidsgroep" en 'n konserwatiewe "meerderheidsgroep". Die laasgenoemde is saamgestel uit aanhangers van die vorige staatspresident Ahmadinedjad, sogenaamde "onafhanklikes" en behoudendes wat krities teenoor die regering staan.

Die eerste rondte van die parlementsverkiesings van 2012 is op 2 Maart gehou.

Alhoewel menseregte-vergrype sedert die Irannese Rewolusie van 1979 geleidelik afneem, moet die situasie in Iran nog steeds as baie sorgwekkend beskou word. Aangesien die Islamitiese wet seuns vanaf 15 jaar en meisies vanaf 9 jaar as meerderjarig beskou, is daar teregstellings van minderjariges. Iran pas die doodstraf toe vir moord, verkragting, spioenasie en dwelmhandel.

Die verkiesing van president Khatami in 1997 en die toekenning van die Nobelprys vir Vrede in 2003 aan die oudregter Shirin Ebadi is deur buitelandse waarnemers saam met die toelating van nie-regeringsorganisasies as bemoedigende stappe op pad na 'n Iranse regstaat beskou.

Ondanks sensuur en sterk islamistiese tendense het in Iran 'n lewendige burgerlike samelewing in die spanningsveld tussen godsdienstige tradisies en modernisme ontwikkel waarin die owerheid se behoudende opvattings met die meerderheid se strewe na sosiale vernuwing en gelyke regte vir almal gekonfronteer word.^[48]

Iraniërs se stryd vir vryheid en demokrasie het sy wortels in laat 19de eeuse politieke bewegings wat in die Konstitusionele Rewolusie van 1906 uitgemond het. Iran, wat destyds nog as 'n absolutistiese monargie geregeer is, het in dié jaar sy eerste vry verkose parlement gekry. Hierdie politieke gebeure word algemeen as die begin van Iran se modernisering beskou – 'n proses wat vandag steeds aan die gang is.

Struikelblokke op die pad na vryheid was nie net diktatoriese bewindhebbers nie, maar ook buitelandse magte wat verskeie kere in Iran se politiek ingemeng het. Dit was immers die Verenigde Koninkryk wat in 1925 Reza Pahlavi as stigter van die Pahlavi-dinastie aan die mag gehelp het, en die Verenigde State wat 'n demokraties verkose eerste minister van Iran, Mohammed Mossadegh, in 1953 weens sy beleid van nasionalisering van sleutelbedrywe soos die olienywerheid deur 'n staatsgreep onthef en sodoende die basis vir Mohammed Reza Pahlavi se diktatories-monargiese bewind geskep het.

Uiteindelik was sowel sjah Mohammed Reza Pahlavi asook die latere Islamities-republikeinse bewind genoodsaak om konsessies ten opsigte van demokratiese deelname te maak. Selfs Ajatolla Khomeini, die onbestrede leier van die Iranse Rewolusie, moes 'n kompromie ten opsigte van Iran se nuwe bedeling aangaan waarvolgens die term "republiek" by die amptelike staatsnaam ingesluit is, iets wat oënskynlik in teenspraak met 'n Islamitiese Godstaat staan.

Ook Iran se Grondwet en staatsvorm weerspieël die feit dat die Islamitiese Republiek nie slegs deur "Gods wil" bestuur word nie, maar dat ook die stem van die volk legitimiteit aan die uitvoerende en wetgewende gesag verleen. Al is daar nie-verkose instellings soos die Leier van die Rewolusie en die Rewolusionêre Wagters wat as hoogste politieke instansies fungeer, is daar nogtans 'n parlement en 'n staatspresident wat deur die volk verkies word.

Hierdie politieke dualisme het verseker dat Iran nie die pad na 'n suiwer Godstaat ingeslaan het nie (die oorspronklike grondwet het die skepping van 'n politieke raamwerk waarin die "edele en universele waardes van Islam" kan floreer as staatsdoel erken^[49]), maar dat Iran se burgerlike samelewing sy eie waardes en aspirasies kon handhaaf. Dit is juis vroue en jongmense wat hulle meestal nie aan die morele waardes en verwagtings van die konserwatiewe geestelikheid wil onderwerp nie.

Omdat die owerheid geen politieke organisasies buite die Islamitiese sfeer toelaat nie, het Iraniërs hul stryd vir hul eie ideale na ander vlakke van die openbare lewe gedra. Skrywers, kunstenaars, rolprentregisseurs, akteurs en musikante doen baie moeite om hul politieke boodskap ondanks streng sensuurwette aan die publiek oor te dra. Nie-regeringsorganisasies speel 'n belangrike rol in hierdie proses, net soos joernaliste wat in openbare debatte die rol van partye oorgeneem het en in hul artikels en kommentare dikwels met skerpsinnige analises uitmunt. Honderde dagblaaie en tydskrifte is deur die owerheid verbied, maar verskyn soms weer onder 'n nuwe naam. Ook die internet het 'n belangrike nuwe forum vir opposisiegroepe geword.

Intussen het ook sommige geestelikes begin om oor die waardes en doelwitte van die Iranse Rewolusie te reflekteer. Liberale intellektueles, maar ook geestelikes soos oud-president Khatami ontwikkel nuwe sienswyses waarvolgens Iran se Islamitiese tradisies versoenbaar kan wees met die vereistes van 'n moderne samelewing. Iran het nie net op tegnologiese en wetenskaplike gebied nie, maar ook in hierdie opsig 'n leidende rol in die Islamitiese wêreld begin speel.

Tans bestaan daar geen vakbonde volgens die Europese, Suid-Afrikaanse of Noord-Amerikaanse model nie. Iran se arbeidswetgewing maak voorsiening vir sogenaamde "Islamitiese Arbeidsrade" om die belange van werknemers te behartig. Die "Huis van Werkers" (Khane-ye Kargar) dien as koördineerder en oorkoepelende liggaam vir hierdie rade, maar tree nie as 'n onafhanklike instelling op nie. Westerse waarnemers vermoed dat dit onder die regstreekse beheer van die Departement van Arbeid en Iran se geheime diens is.^[50]

Die eerste vakbond, wat ná die Irannese Rewolusie in Iran in die lewe geroep is, was die Vakbond van Busbestuurders (Sendika-ye Karkonan-e Sherkat-e Wahed) wat kort ná die bekendmaking van sy stigting verbied is. Sy leidende lede is in hegtenis geneem.

Die koopkrag van Iranse werkers is tussen 2006 en 2014 gehalveer, en daar word verwag dat dit verder sal daal.^[51] Vroulike werknemers word op die Iranse arbeidsmark dikwels benadeel, veral omdat baie van hulle in ondernemings met minder as tien werknemers aangestel word waar Iranse arbeidswette nie van toepassing is nie. Dikwels moet vroue, wat aangestel word, blankovorms onderteken waar die teks eers later deur die werkgewer ingevul word, of hulle is nie oor hul regte en die heersende wetgewing aangaande minimumlone ingelig nie. Baie werkgewers betaal ook nie die loon vir siekteverlof nie.

In baie nywerhede moet vroue swak en selfs gevaarlike werksomstandighede asook lang en ongerieflike werksure verduur. Duisende Iranse vroue werk vyftien ure per dag of langer in slagpale, myne of naby die hoogoonde van swaar nywerhede – dus op plekke waar hulle volgens Iranse arbeidswette eintlik nie eers aangestel mag word nie. Jong vroue en meisies, wat in tradisionele vroueberoepe soos tapytknopers werksaam is, moet nie net lang werksure van tussen 12 en 16 ure per dag verduur nie, maar is dikwels ook aan uiters giftige chemikalieë blootgestel. 90 persent van alle werknemers in die Iranse tapytbedryf is vroue waarvan 'n groot persentasie aan huid-, spier- en longsiektes ly.

Baie konserwatiewes beskou die toetrede van vroue tot die arbeidsmark as 'n westerse verskynsel en 'n saak van ondergeskikte belang. Volgens Iran se godsdienstige en politieke opperleier Khamenei fokus die amptelike vrouebeleid op huisvroue wat hul huishoudelike take in 'n "ontspanne atmosfeer" moet kan vervul.^[52] Die geslagtelike skeiding, wat aanvanklik net in openbare plekke soos skole, speelterreine en openbare vervoer toegepas is (vroue sit byvoorbeeld in Iranse busse aan die agterkant, terwyl mans die voorste gedeelte gebruik^[53]), word toenemend ook na die werksvloer uitgebrei. Teheran se burgemeester Mohammad Bagher Ghalibaf het in Mei 2014 aangekondig dat die werkplekke van mans en vroue in die Iranse hoofstad se administrasie ruimtelik van mekaar geskei sal word.^[54]

In August 2017 het president Rouhani sy voorneme aangekondig dat binne 'n tydperk van vier jaar dertig persent van leidende posisies in Iranse staatsdepartemente, owerhede en staats- en privaat ondernemings deur vroue beklee sal word.^[55] Daarnaas sal die inwerkneming van jonger kandidate van albei geslagte met minder as vyftien jaar beroepservaring vir leidende poste bevorder word. Die bevordering van gelyke regte vir vroue en inwerkneming van vroulike kandidate vir leidende poste was van Rouhani se belangrikste verkiesingsbeloftes.

Rouhani se nuwe kabinet het nogtans aanvankli uitsluitlik uit manlike politici bestaan. Intussen is drie vroue in leidende regeringsposte benoem – Masoumeh Ebtekar as visepresident en amptenaar belas met vroue- en familiesake, Shahindokht Molaverdi as visepresident en amptenaar belas met burgerlike regsaangeleenthede, en Laiya Joneidi as regsadviseur.^[56]

Iran word by die klein groep lande gereken wat hulself in strategiese en ideologiese opsig doelbewus as opponente van die Verenigde State posisioneer. Vir analitici spruit hierdie beleid enersyds uit Iran se 20ste eeuse geskiedenis voort, andersyds, volgens die Iranse bewind se eie oordeel, ook uit die Islamitiese karakter en Persiese tradisies en eieskappe. Vir die meeste Westerse waarnemers bly die agtergrond en dus ook die beginsels en doelwitte van Iran se beleid dekades ná die land se Irannese Rewolusie onduidelik. Opinievorming word beïnvloed deur die wantroue waarmee die Islamitiese bewind bejeën word en vrese oor godsdienstige fundamentalisme. Om sake verder te bemoeilik, word Iran se buitelandse beleid deur 'n groot mate van pragmatisme gekenmerk sodat dit steeds weer verrassings bied vir ontleders wat dit in terme van politieke teorieë probeer kategoriseer.

Waarnemers kom dikwels tot uiteenlopende gevolgtrekkings en beskryf Iran se buitelandse beleid in die lig van godsdienstige irrasionalisme wat – in kombinasie met Iran se kernprogram – van die land 'n konstante bedreiging vir die wêreldvrede maak en internasionale optrede teen Iran (onder meer deur middel van omvattende sanksies) regverdig, of hulle wys daarop dat Iran slegs sy nasionale belange op 'n rasionele manier nastreef en dié beleid slegs in 'n ideologiese mantel kleed om sy internasionale aansien te verbeter.

Albei standpunte is aanvegbaar. Daar is wél konsensus tussen waarnemers dat Iran 'n streng anti-Amerikaanse en anti-Israelse beleid volg, alhoewel Teheran en Washington in enkele gevalle saamgewerk het om internasionale vraagstukke op te los. Een voorbeeld was pogings wat deur albei lande aangewend is om stabiele politieke strukture in Afghanistan te skep. Hierdie soort koöperasie het egter nie tot die normalisering van politieke betrekkinge tussen Iran en die VSA gelei nie.

Iran se institusionele raamwerk en die ingewikkelde manier, waarop politieke besluite geneem word, is struikelblokke wat nie maklik oorkom kan word nie wanneer westerse regerings Iranse besluitnemers probeer nader. Ten opsigte van Iran se buitelandse beleid is daar drie ampsbekleërs wat finale besluite kan neem, al bly hul presiese rol in die proses onduidelik – die president, die Hoogste Leier van die Irannese Rewolusie en die sekretaris-generaal van die Hoogste Nasionale Veiligheidsraad. Ook Iranse denktanks het tot 'n belangrike faktor ontwikkel.^[57]

Die religieuse lewe in Iran word oorheers deur die Twaalfer-Sjia-stroming van Islam wat as staatsgodsdiens erken word. Tussen 90 en 95 persent van die Iranse bevolking is aanhangers van dié geloof. Aanhangers van die tweede groot Islamitiese stroming, Soennitiese Islam, vorm 'n minderheid van tussen vier en agt persent van die bevolking, meestal Koerdies- en Beloetsjisprekende Iraniërs.

Nie-Islamitiese godsdienste vorm 'n minderheid van sowat twee persent van die bevolking, waaronder Bahá'is, Mandeërs, Hindoes, Jesiede, Jarsanis, Zoroastriërs, Jode en Christene. Die laasgenoemde drie geloofsgroepe word deur die Iranse staat as religieuse minderhede erken en beskerm. So is byvoorbeeld enkele setels in die Iranse parlement vir hulle gereserveer. In die praktyk geniet Christene egter nie dieselfde regte soos Moslems nie en word teen hulle ten opsigte van opleiding en beroepskanse gediskrimineer. Veral in die 1980's het talle Christelike Iraniërs geëmigreer. Andersyds geniet Christene ook sekere voorregte en mag byvoorbeeld rooiwyn vir godsdienstige en ander doeleindes gebruik.

Hoe meer godsdiens en politiek in Iran vermeng en Islam as 'n instrument van onderdrukking misbruik word, hoe meer staan veral jong Iraniërs onverskillig teenoor godsdiens. Geestelikes, wat ná die Iranse Rewolusie moeite gedoen het om alle aspekte van die daaglikse lewe van Iraniërs met godsdiens te deurdring, kla tans oor leë moskees.^[58] Naas ateïstiese neigings het ook aktiwiteite van sektes toegeneem. Sommige Iraniërs stel belang in die Christendom – en loop, net soos sekte-aanhangers, gevaar om deur Iran se godsdienstige polisie vervolg te word. Moslems mag nie aan Christelike kerkdienste deelneem nie, terwyl ook die gebruik van die landstaal Farsi by Christelike byeenkomste verbode is. Apostasie of die bekering tot die Christelike (of enige ander nie-Islamitiese) godsdiens is onwettig. Nuut bekeerde Christene in Iran vergader in geheime byeenkomste in privaat huise, ander soek asiel in Christelike lande.

Die Bahá'i-geloof, Iran se grootste religieuse minderheidsgroep, word nie amptelik erken nie. Godsdienstige oortuigings van dié geloof, veral die verering van sy stigter as profeet, bots met die Islamitiese geloofsreël dat Mohammed die laaste profeet was wat deur God verkies is. So is aanhangers van Bahá'i reeds sedert die 19de eeu vervolg. Gelowiges het ook ná die stigting van die Islamitiese Republiek slagoffers van gepolitiseerde godsdienstige oortuigings en diskriminasie geword. Aanhangers is dikwels van hul burgerregte ontneem, toegang tot hoër onderwys en bepaalde beroepe geweier en in enkele gevalle selfs tereggestel.

Reeds in die vroeë geskiedenis van die land is Persië met voortreflike kookkuns verbind. Een van die vroegste skrywers, wat aandag aan Persiese kulinêre kunste geskenk het, was die Griekse huursoldaat Xenophon wat omstreeks 400 v.C. by die Persiese leër aangesluit en hom later as geskiedskrywer bekwaam het. Alhoewel hy min bewondering vir Perse en hul kultuur in die algemeen getoon het, het hy die uitstekende kookkuns van Persië uitvoerig beskryf. Veral die koninklike hofhouding het sy aandag getrek waar 'n hele leër van kokke moeite gedoen het om steeds weer nuwe kulinêre spesialiteite en dranke uit alle lande vir die koninklike tafel op te spoor.

Toe Alexander die Grote die Persiese Ryk sewentig jaar later verower het, het hy die buitengewone eetgewoontes van Perse as die rede vir hul verswakking en uiteindelike nederlaag beskou. Maar desondanks het hy ná sy beslissende veldslag maande lank in die seremoniële koninklike hoofstad Persepolis gebly waar hy die Persiese Nuwejaarfees gevier, tradisionele Persiese kleredrag oorgeneem en heel waarskynlik ook groot hoeveelhede inheemse kos geniet het.

In die 1930's het argeoloë in Persepolis meer as dertigduisend steentablette opgegrawe wat 'n indruk van antieke Perse se stapelkosse gee. Hul tipiese dieet het okkerneute, gevleuel en granaatappelstroop ingesluit – die hoofbestanddele van 'n Persiese granaatappelbredie wat ook vandag by die hoofdisse van Persiese kokkuns gereken word, fesenjan. Ook ander bestanddele van moderne Persiese geregte soos lamvleis, pietersielie, amandels, pistachio-neute, asyn, heuning, uie en knoffel is al in antieke tye wyd gebruik. Interessant genoeg het die gunstelinggeregte van Perse in die afgelope 2 500 jaar nouliks verander.

En alhoewel Persië in die volgende eeue deur 'n lang lys van veroweraars ingeneem is, waaronder Arabiere, Turke, Mongole en Oesbeke, het die Persiese kultuur en kookkuns onveranderd voortbestaan. Veroweraars het hul bewondering daarvoor getoon deur dit gaandeweg self oor te neem, terwyl hulle Persiese kookkuns met nuwe, vreemde invloede verryk het.

Toe die Persiese Ryk sy grense steeds verder verskuif het en tydelik vanaf Egipte tot Indië en vanaf Griekeland tot Rusland gestrek het, het Perse hul kookkuns met die beste tradisies van verowerde lande vervolmaak en dit tot een van die mees gesofistikeerdes ter wêreld ontwikkel.

Oorspronklik was koffie die gewildste drank in Persië. Aangesien dit nie in die land self verbou is nie, moes dit uit oorsese gebiede ingevoer word en was sodoende allesbehalwe goedkoop. In koffiehuise het derhalwe tee gaandeweg meer aanhangers gevind – dit kon maklik en teen laer pryse via die Syroete uit die nabygeleë China ingevoer word.

Om in die groeiende vraag na tee te kan voorsien is in 1882 'n eerste poging onderneem om dit plaaslik te verbou wat egter misluk het. Omstreeks 1900 het Mohammad Mirza onder 'n Franse skuilnaam enkele jare in Brits-Indië gebly om die verbouing en verwerking van teeplante te bestudeer. Om die Brits-Indiese monopolie op Indiese tee te beskerm, het die koloniale owerheid geen Iranese in die teebedryf toegelaat nie.

Mirza het egter daarin geslaag om teesaad uit Kangra, 'n distrik in die uitlopers van die Himalaya-bergreeks, na Iran te neem en die eerste teeplantasie aan die Kaspiese See naby Lahijan in die provinsie Gilan aan te lê. Dié gebied is nog steeds een van die belangrikste sentra van die Iranse teebedryf waar jaarliks tussen 55 000 en 60 000 ton tee geoes word. Dit is net 'n relatief klein persentasie van Iran se jaarlikse teeverbruik, gegewe sy bevolking van byna tagtig miljoen. Tee uit Lahijan is van standaardgehalte met min kafeïen en looistowwe en is dus uiters geskik vir die bereiding in samowars of die bereiding volgens die Siriese metode waarby 'n teepot uit metaal met teeblare en koue water daarin stadig verhit word. Die sterk konsentraat word later verdun.

Iraniërs hou daarvan om hul tee met kaneel of kardamom te verfyn. 'n Tipies Iranse spesialiteit is berberisbessies (Berberis vulgata) wat 'n ligte suur geur aan tee gee. Soms word ook saffraan by swart tee gevoeg. Meestal word tee uit klein glasies gedrink. 'n Ander manier van teedrink is om dit, net soos in Rusland, in 'n piering te giet en daaruit te drink, met 'n blokkie suiker in die mond. Iranse tee word naas water ook met warm melk berei en met heuning gesoet.

Polo, wat sy oorsprong in Iran het, het gaandeweg tot die land se nasionale sport ontwikkel. Hierdie spansport het reeds in die Achaemenidiese tydperk gewild geraak en ingang in die antieke Persiese literatuur gevind. 'n Tweede spel, wat van oudsher met Iran verbind is, is skaak. Al het die spel sy oorsprong in Indië, het dit tydens die uitbreiding van Islam in sy huidige vorm vanuit Persië na Arabiese gebiede en uiteindelik Europa versprei. Die Afrikaanse naam van die spel is afgelei van die Persiese woord sjāh of "koning".

Tans is stoei, perdewedrenne en liggaamsopbou van die gewildste sportsoorte in Iran.^[59] Spansport is eers in die 20ste eeu ingevoer, en moderne sportsoorte het tydens die monargie deel van die kurrikulum van Iranse skole geword. Die gewildste spansporte is sokker (insluitende binnenshuise of saalsokker, ook futsal genoem), rugby, bofbal, korfbal en waterbal. Iran se gimnastiekvereniging is in 1934 gestig, en in 1948 het die eerste Iranse atlete aan Olimpiese Somerspele deelgeneem. In 1956 het die land sy debuut by Olimpiese Winterspele gemaak. Iranse atlete het veral medaljes in gewigoptel en stoeiwedstryde gewen.

Sokker is die spansport met die meeste aanhangers in Iran. Die land se nasionale sokkerspan het die Asiatiese kampioenskappe in 1968, 1974 en 1976 gewen en in 1978 vir die eerste keer vir die FIFA Sokker-Wêreldbekertoernooi gekwalifiseer.

Ná die Irannese Rewolusie van 1979 was daar 'n veranderende houding teenoor sport van die kant van die geestelikheid af wat deelname aan sportgebeurtenisse in stadions as 'n moontlike bedreiging vir moskeebywoning beskou het. Sportsoorte, wat as "on-Islamities" of "westers" afgestempel is (soos byvoorbeeld tennis of boks) is summier verbied. 'n Aantal bekende sportklubs en -spanne is deur die nuwe regering genasionaliseer, terwyl die deelname van vroue aan sekere sportsoorte soos swem en sokker verbied is. 'n Aantal professionele sportlui het geëmigreer. So het die Iranse tennisster Mansur Bahrami in Frankryk asiel ontvang, terwyl die swemmer Tonia Vali-Oghli haar in Duitsland gevestig het.^[60]

Baie Iranse atlete kla dat die staat hul aspirasies nie bevorder nie en te min middele aan kinder- en jeugsport bestee word. 'n Ander rede vir ontevredenheid is politieke beperkings ten opsigte van internasionale wedstryde. Iranse atlete mag nie saam met Israelse sportlui aan toernooie deelneem nie. In die vroeë jare van die Islamitiese Republiek was vroomheid en ideologie meer belangrik as sportlui se vermoë op die atletiekveld. Suksesvolle atlete word dikwels met wantroue bejeën – hulle mag nie meer gewild raak by die publiek as geestelikes en ander politieke leierfigure nie.

In die 1980's is as gevolg van die oorlog met Irak min aandag aan sport geskenk. Die geesdrif vir individuele en spansport het egter daartoe gelei dat atletiek in die 1990's herleef het, net soos die aktiewe deelname van vroue. Sport word dikwels met politieke liberalisering verbind, en dit is veral jongmense wat groot wedstryde ongedwonge as sportfeeste vier.

Teheran is die sentrum van Iran se mediabedryf waar die meeste dagblaaie en tydskrifte uitgegee word, waaronder leidende Persiese koerante soos Abrar, Ettelā’āt, Hamshahri, Jumhori-yi Islami, Kayhan, Resalat en Shargh, die Engelsmedium-dagblaaie Tehran Times, Kayhan International, Iran Daily en Iran News en die literatuur- en kunstydskrif Nafeh.

Die Islamitiese bedeling laat sy invloed ook in die mediabedryf geld. So moet alle dagblaaie en tydskrifte volgens die Perswet van 1979 deur die staat gelisensieer word en is enige anti-Islamitiese beriggewing of kommentaar verbode. Volgens artikel 110 van die Iranse grondwet is alle media ondergeskik aan Iran se hoogste regsgeleerde. Die Iranse persagentskap Islamic Republic News Agency (IRNA) word deur die Departement van Kultuur en Islamitiese Leiding bedryf. Buitelandse verslaggewers word ter geleentheid van belangrike gebeurtenisse in Iran toegelaat.^[61]

Ondanks die verskansing van persvryheid in die Iranse grondwet kom sensuur deur behoudende elemente in die regering algemeen voor en word veral in elektroniese media beoefen. Daarenteen het gedrukte media – dagblaaie, tydskrifte en joernale – ten spyte van die groot regeringsinvloed 'n belangrike bydrae tot politieke hervorming in die 1990's gelewer.

Alle radio- en televisiestasies in Iran is in staatsbesit en saai hul programme in die hele land uit. Iran se nasionale uitsaaikorporasie, Islamic Republic of Iran Broadcasting (IRIB), is een van die grootste uitsaaiers in Asië en die Pasifiese streek. 'n Aantal radio- en televisiekanale, wat deur IRIB uitgesaai word, is op buitelandse gehore gemik soos die omstrede Engelsmedium-kanaal Press TV. Programme in Iran word in die landstaal Farsi en minderheidstale uitgesaai, programme vir buitelandse gehore in verskeie wêreld- en belangrike verkeerstale, waaronder Russies, Arabies, Hebreeus, Engels, Frans, Duits, Turks, Chinees, Koerdies, Italiaans, Japannees en Indonesies.

Die privaat besit van satelliettoerusting, waarmee Westerse "anti-rewolusionêre" en "onsedelike" programme soos die BBC se Persiese Diens en Voice of America ontvang kan word, is in 1995 onwettig verklaar, maar hierdie verbod is nie altyd konsekwent afgedwing nie so dat baie Iraniërs steeds buitelandse Persiese kanale ontvang. Volgens Peter Borrocks, die direkteur van BBC se Wêreldwye Diens, het die getal kykers van BBC se Persiese diens met 90 persent toegeneem – meer as veertig persent van alle Iraniërs, wat oor 'n satellietskottel beskik, kyk BBC-programme. Joernaliste van BBC se Persiese diens en hul gesinne word in Iran dikwels deur die owerheid belemmer, geïntimideer of selfs met die dood bedreig.^[62] In Augustus 2013 het die Iranse polisie meer as 16 000 satellietskottels en -ontvangers gekonfiskeer, en 117 handelaars, wat hulle aan privaat verbruikers verkoop het, is in hegtenis geneem nadat die polisie die onwettige verkoop van satelliettoerusting twee maande lank dopgehou het.^[63]

Die kwessie van private satellietontvangs bly in regeringskringe omstrede. Terwyl president Rohani die beslaglegging van skottels as "nutteloos" en as ernstige aantasting van Iranse burgers se regte en privaatsfeer gekritiseer het, steun konserwatiewes die polisieoptredes teen satellietkykers. In die laaste week van Augustus 2014 – die sogenaamde "Regeringsweek" waartydens Iranse media op die president se regeringsplanne en -beleid fokus, het Iran se polisiediens woonstelblokke in Teheran deursoek wat hoofsaaklik deur regeringsmedewerkers bewoon word en beslag gelê op talle satellietskottels.^[64]

Ondanks groeiende geletterdheid is oudiovisuele media soos radio en televisie steeds die belangrikste media om binnelandse gehore te bereik, veral in meer afgeleë landelike gebiede.

Uitgewers in Iran kla dikwels oor die beperkings wat deur die owerheid ingestel is. So moet enige boekpublikasie vooraf deur die Departement van Kultuur goedgekeur word. Die goedkeuringsproses behels die kontrole en sensuur van ingediende manuskripte. Soms word boeke, waarvoor die nodige departementele goedkeuring verkry is, ná hul publikasie verbied. In 2016 is sowat honderd uitgewers, wat hul publikasies op Teheran se boekebeurs ten toon gestel het, gedwing om boeke van hul stalletjies te verwyder omdat hul inhoud of beeldmateriaal in stryd sou wees met "Islamitiese waardes".^[65]

Iran se boekbedryf floreer nogtans. In 2015 is byna 81 000 nuwe boektitels gepubliseer; dié syfer het volgens amptelike statistieke in 2016 gestyg tot 88 504. Die gemiddelde boekprys het gestyg van ZAR 47,30 in 2016 tot ZAR 59 in 2017.^[66][67] Tydens die 30ste Internasionale Boekuitstalling, wat tussen 2 en 12 Mei 2017 in die nuut geboude Shahr-e Aftab-uitstallingsterrein suid van Teheran gehou is, het 2 700 Iranse en buitelandse uitgewerye hul publikasies ten toon gestel.

Klassieke Persiese musiek word by die vroegste bekende musikale tradisies gereken en het sy invloed danksy die geografiese ligging en sosiokulturele betekenis van die antieke Persiese Ryk ook die musikale tradisies van baie ander lande en gebiede in Sentraal- en Klein-Asië, China en Noord-Indië laat geld. Die geskiedenis van musiek in Iran kan tot die pre-historiese tydperk teruggevoer word. Tradisioneel word die legendariese koning Jamshid as grondlegger van Persiese musiek beskou. Fragmentariese dokumente uit die vroeë geskiedenis van die land dui op 'n hoogs ontwikkelde musieklewe in antieke Persië, veral gedurende die Sassaniede-bewind (226-651 n.C.). Uit hierdie periode is name van belangrike musikante soos Barbod, Nakissa en Ramtin saam met die titels van hul musikale werke oorgelewer.

Ná die Arabiese invalle in die 7de eeu n.C. en die Islamisering van Iran het Persiese musiek 'n bestanddeel van die Midde-Oosterse Islamitiese kultuur en beskawing geword en sodoende ook ingang tot verder afgeleë streke soos Noord-Afrika en die Mediterreense lande gevind. Bekende Persiese musikante en musiekgeleerdes uit die vroeë Islamitiese tydperk sluit Farabi († 950), Ebne Sina († 1037), Razi († 1209), Ormavi († 1294), Shirazi († 1310) en Maraqi († 1432) in.

Klassieke Persiese musiek toon baie ooreenkomste met die klassieke musiek van die Arabiese wêreld, Turkye en Indië, maar het desondanks sy eie kenmerke ontwikkel om tot 'n onafhanklike Persiese musikale tradisie te groei. 'n Tweede musikale stelsel, dié van Westerse klassieke musiek, het in die 20ste eeu aanhangers in Iran gevind, en alhoewel dit in sekere opsigte as 'n bedreiging vir inheemse musiek beskou is, het Persiese musikante sentrale elemente van Westerse musiek soos notasie oorgeneem en dit by hul eie musiek aangepas. Terwyl Westerse klankelemente in huidige Persiese musiek waargeneem kan word, het vreemde musikale invloede Iranse musiekstudente al hoe meer bewus gemaak van hul eie tradisies.

Persiese musiek is hoofsaalik melodieus, terwyl harmonie 'n baie ondergeskikte rol speel. Dit word gewoonlik deur solo-musikante voorgedra, maar net soos in die Arabiese, Turkse en Indiese musikale tradisies word die kunstenaar soms deur 'n ander instrument begelei wat sy melodieë herhaal. Dramatiese effekte soos in Westerse klassieke musiek is onbekend. Persiese musiek het dikwels eerder 'n mistiese karakter en is sterk kontemplatief van aard, onder meer vanweë sy sterk verbintenis met die groot liriese tradisies van Persiese literatuur en Soefisme, 'n belangrike mistiese stroming in Islam wat sy oorsprong in Iran het.

So ken baie Persiese musiekstukke geen ritmiese motiewe soos verskillende meter nie, maar pas hul ritme eerder by dié van 'n liriese voordrag en die ritmes van Persiese digkuns aan. Metriese Persiese musiek gebruik tromme as begeleiding.

Improvisasie is 'n ander kernelement van Persiese musiek. Klassieke Persiese musikante skep hul wysies terwyl hulle vir hul gehore speel, en die geesdrif van gehore kan grootliks bydra tot dié kreatiewe proses. Musikante gebruik bepaalde melodieë en ritmes om uitdrukking aan hul individuele gevoelens te gee, en ervare improviseerders met 'n rykdom van musikale tegnieke, gevoelens en innovasies word as die ware meesters van Persiese musiek beskou.

Radif is die Persiese vakterm vir tradisionele melodieë wat in twaalf musikale modi onderverdeel word. Die sewe belangrikstes daarvan (Mahour, Shour, Nava, Rast Panj-gah, Homayoun, Segah en Chahargah) word dastaghs genoem. Vyf kleiner kategorieë (Abu-Ata, Bayat-e-Zand of Bayat-e-Tork, Dashti, Afshari en Bayat-e-Isfahan) staan bekend as avaz of maqam. Elkeen van hierdie modi word verder onderverdeel in kleiner melodiese vorme, gushehs, wat van mekaar ten opsigte van musikale meter, lengte, uitdrukking en belangrikheid verskil.

Elke dastagh het sy eie spesifieke karakter en gee uitdrukking aan 'n bepaalde stemming. Dit dien as basis vir 'n musikale voordrag. 'n Soort model vir 'n volledige musikale opvoering is eers in die vroeë 20ste eeu ontwikkel. Dit bestaan uit vyf dele (pishdaramad, chahar mezrab, avaz, tasnif en reng), wat elkeen op 'n dastagh baseer, maar 'n musikant staan vry om self te kies watter dele hy gebruik. Dikwels word net een of twee daarvan gekies. Musikante en musiekstudente memoriseer die Radif al eeue lank sodat die hele repertoire van Persiese musiek bewaar gebly het. Die Radif is 'n belangrike vertrekpunt vir improvisasies en staan sentraal in die onderrig van klassieke Persiese musiek.

Die geskiedenis van die Persiese musiek sluit 'n groot getal musiekinstrumente in. Die belangrikstes hiervan, wat ook vandag nog wyd gebruik word, is:^[68]

• Die tar, 'n handgeplukte instrument met ses snare wat oor twee oktawe strek.
• Die setar, 'n instrument wat aan die tar verwant is, maar net vier snare het. Dit word met die regte wysvinger se nael gepluk.
• Die ud, 'n instrument met 'n Arabiese naam wat in Persië van oudsher as barbat bekend gestaan het. Hierdie instrument met tussen nege en elf snare word eweneens met die hand gepluk. 'n Variant daarvan het as luit ingang tot die vroeë Europese musiek gevind.
• Die kamancheh is 'n geboë instrument met vier snare wat soos 'n tjello gespeel word, alhoewel sy grootte en toonreeks met dié van 'n viool ooreenkom.
• Die santur is 'n dulcimer wat met fyn houthamers gespeel word. Sy toonreeks strek oor vier oktawe.
• Nay is 'n sambreelterm vir 'n hele reeks fluite.
• Die tombak is die belangrikste slaginstrument in klassieke Persiese musiek.
• Die dayere is vergelykbaar met die tamboeryn.

Persiese volksmusiek deel baie kenmerke met klassieke musiek. Sy melodieë en ritmes volg egter relatief vaste reëls en laat sodoende min ruimte vir improvisasie. Die funksie van elke volkswysie bepaal sy musikale stemming. So is daar geskikte wysies vir huwelike, wiegeliedere, liefdesliedere, oesliedere, dansmusiek en ander stukke.

Die eenvoudige musikale karakter maak klassieke instrumente minder geskik vir volkswysies, en so het die bewoners van landelike gebiede tientalle volksmusiekinstrumente ontwikkel waarvan baie uniek aan bepaalde streke is. Gewilde instrumente sluit die surnay of zorna ('n soort skalmei), verskillende soorte fluite (nay), en die dohol ('n soort trom).

'n Hibriedvorm van Persiese volksmusiek het deur die vermenging met Westerse klankelemente ontstaan. Kenmerkend vir hierdie gemengde styl, wat oorwegend kommersieel van aard is, is die gebruik van Westerse ritmes, basiese harmoniese elemente en relatief groot ensembles met Westerse instrumente. Die melodieuse en modale aspekte van hierdie komposisies word aan Persiese musiek ontleen.

Met die stigting van 'n nasionale radiodiens in die 1930's het Iran sy eie popmusiekkultuur begin ontwikkel wat veral ná die Tweede Wêreldoorlog by gehore gewild geraak het. 'n Verskeidenheid dansmusiekstyle soos rumba, tango en wals het in die tweede helfte van die 20ste eeu aanklank by Iraniërs gevind. Die oorspronge van ligte musiek in Iran kan egter na die 19de eeuse Qajar-dinastie teruggevoer word.

Aanvanklik het Iranse musiekkunstenaars Westerse voorbeelde gevolg en Persiese liedtekste by buitelandse wysies gevoeg, maar gaandeweg het Iranse musiek sy eie styl en identiteit begin ontwikkel. Die geskiedenis van moderne Iranse popmusiek word verbind met musikante soos Vigen, Aref, Dariush, Ebi en ander. Soren, 'n Irans-Armeense sanger, was een van die eerste popsangers wie se musiek deur plaaslike radiostasies gespeel is, terwyl die ateljee Tanin 'n baanbrekersrol met sy vroeë opnames gespeel het. Na sy musiekstyl, wat destyds as innoverend beskou is, word as "musiek van die vyftigers" verwys.

Die regering het van begin af 'n beslissende rol by die musikale ontwikkeling gespeel. Nuwe onderwerpe in liedtekste, wat die sosiale en kulturele werklikheid in Iran beskryf het, het amptelike toestemming benodig. Net soos in ander lande het radio en televisie in die 1950's grootliks tot die gewildheid van popmusiek bygedra. So het die Iranse uitsaaikorporasie se radio- en televisieorkes groot invloed op die popmusiek van die 1950's uitgeoefen. Trefferlyste in dié tyd is deur groepe met gewilde hoofstemme oorheers, soos die Black Cats met hul sanger Farhad.

Ná die Iranse Rewolusie van 1979 is popmusiek as 'n simbool van die sjah-bewind, as Westers, dekadent, on-Islamities en on-Irans bestempel en uit die openbare lewe verban. Gedurende en kort ná die rewolusie het baie gewilde musikante hulle in Los Angeles gevestig waar hulle 'n nuwe Iranse popstyl geskep het. Hierdie musiek het ook by gehore in Iran aanklank gevind, alhoewel kritici dit dikwels as westers-georiënteerde musiek van lae intellektuele gehalte beskryf het.

Die sukses van Irans-Amerikaanse popmusiek het die owerheid genoodsaak om hul houding teenoor moderne musiek te heroorweeg, en uiteindelik is in die vroeë 21ste eeu 'n gematigde weergawe van popmusiek, wat met Islamitiese waardes versoenbaar is, toegelaat. Invoere van Amerikaanse video's en oudiokassette het vervolgens afgeneem. Maar aangesien in Iran streng sensuur op musiekvrystellings toegepas word, word die styl en ontwikkeling van Iranse popmusiek steeds deur ateljees in Los Angeles, waaronder die befaamde Avang Music, bepaal.^[69] Ook in Londen het 'n eie Anglo-Iranse popmusiekstroming begin ontwikkel.

In die Islamitiese Republiek van Iran bepaal die departement van kultuursake watter popgroepe mag optree, en gewoonlik word van hulle verwag dat hulle die etiese en morele waardes van die Islamitiese geloof oordra. So mag kunstenaars tydens konserte nie op die verhoog dans of ander "Westerse" bewegings uitvoer nie. Westerse musiekstyle soos rock, hip hop en heavy metal is in Iran amptelik verbode. Dit beteken nie dat daar geen musiekgroepe bestaan wat by hierdie genres gereken kan word nie – so het Zedbazi, 'n hip hop-groep uit Teheran, ook in die buiteland bekendheid verwerf. In groot stede soos Teheran en Mashhad bestaan daar tientalle onwettige ondergrondse groepe wat in die geheim optree, ondanks alle pogings van polisiekant om hulle op te spoor. Ander musikante het na die buiteland gevlug.

Intussen word konserte van bekende Iranse popsterre in aangrensende of nabygeleë lande van die Midde-Ooste gereël waar musikante nie aan die Irans-Islamitiese voorskrifte gebonde is nie.

Algemeen

• (en) "Iran". Encyclopædia Britannica. Besoek op 2 Augustus 2024.
• (en) "Iran". Central Intelligence Agency. Besoek op 2 Augustus 2024.

Wikimedia Commons bevat media in verband met Iran.

• (en) Toerisme-inligting oor Iran op Wikivoyage
• (en) (fa) Amptelike webwerf van die opperleier
• (en) (fa) Amptelike webwerf van die president

	Turkye •  Armenië	Azerbeidjan • Kaspiese See •  Turkmenistan	Turkmenistan
	Irak		Afghanistan •  Pakistan
		Iran
	Koeweit	Persiese Golf •  Saoedi-Arabië •  Bahrein •  Katar •  Verenigde Arabiese Emirate •  Oman	Arabiese See • Golf van Oman