Rys

Rys (Oryza sativa)
Wetenskaplike klassifikasie
Koninkryk:	Plantae
Divisie:	Angiosperms
Klas:	Monocots
Orde:	Poales
Familie:	Poaceae
Genus:	Oryza
Spesie:	O. sativa
Binomiale naam
Oryza sativa L.

Rys (Oryza sativa) behoort soos alle grane tot die grassefamilie (Poaceae) en is 'n stapelvoedsel vir 'n groot deel van die wêreldbevolking, veral in die warmer streke. In die subtrope word die ondersoort Oryza sativa subspesie japonica verbou, terwyl in die trope die ondersoort Oryza sativa subspesie indica die oorhand het. China is die grootste verbouer en verbruiker van rys en Thailand is die grootste uitvoerder. Thailand verskaf sowat 75% van Suid-Afrika se verbruikte rys.^[1] Die Amerikaanse departement van landbou raam dat Suid-Afrika se rysbehoefte sedert die eerste demokratiese verkiesing in 1994 verdubbel het.^[1]

Die dun vliesie om die ryskorrel, die silwervlies genoem, word soms ter wille van die voorkoms afgedop. Dit is egter 'n belangrike bron van vitamien B₁.

Hoewel rys van nature 'n moerasplant is, kan die gewas ook droog verbou word, dit wil se onafhanklik van reën of kunsmatige besproeiing. Gewoonlik word spesiale variëteite vir droë rysverbouing gebruik, maar dit is nie noodsaaklik nie.

Die droë rysverbouing kom baie met die verbouing van ander tropiese en subtropiese grane ooreen. In die meeste lande waar rys op besproeibare landerye verbou word, word ook droë rysverbouing toegepas, maar dit beslaan hoogstens 10 % van die totale oppervlakte (ongeveer 13 miljoen ha) van rysverboubare land. Die grootste produsent wat rys volgens die droë metode verbou, is Brasilië.

Die stelsel wat die meeste in droë rysbou toegepas word, is wisselbou. Hier word 'n deel van die oorspronklike bos afgekap, verkieslik in die droë seisoen. Die hout bly dan 'n tyd lank lê, waarna dit aan die brand gesteek word. Na die eerste reën word daar met behulp van 'n plantstok gesaai.

Aangesien die grond reeds 'n goeie struktuur het van wee die aanwesigheid van organiese stowwe wat van die gekapte plante afkomstig is, is grondbewerking soos skoffel in die eerste jaar oorbodig, en kom daar vanweë die brand skaars onkruidsaad in die bosgrond voor. As rys ʼn tweede keer op dieselfde grond gesaai word, is grondbewerking en gereelde skoffel wel nodig omdat die groeivoorwaardes vir verskeie onkruide aanmerklik gunstiger geword het.

'n Derde rysoes is meestal nie moontlik nie. Gewoonlik word die grond na die tweede oes gelaat en word daar op 'n ander stuk grond opnuut met aanplant begin. Die ou grond kan met knolgewasse of piesangs beplant word. Na 'n paar jaar -waarin die grond die geleentheid gekry het om te herstel – kan die siklus herhaal word. 'n Dergelike stelsel is op die steppe en ander grasbegroeide grond moontlik.

Vanweë die laer vrugbaarheid van die grond is net een oes moontlik voordat 'n braaktydperk van 'n paar jaar moet volg. Die opbrengste op hierdie grasgrond is laer as die van die verbouing op die bosgrond, en 'n permanente rysverbouing op droë grond is selde moontlik. In die subtrope word die rys as wisselbougewas naas koring of 'n ander graan verbou. Die groot gevaar wat aan droë rysverbouing verbonde is, is die vervuiling en vinnige groei van onkruid wat die werklike herstel van die grond se vrugbaarheid onmoontlik maak.

Rys wat vir uitvoer bestem is, word in die produksielande met die hand of masjinaal geplant, geoes en gedop (die verwydering van die kaf). Die verdere verwerking van die nuwe rys vind in 'n pellery plaas, meestal in die verbruikersland self.

Na 'n deeglike reiniging in ʼn graanreinigingsmasjien en die skeiding van die ryskorrels volgens grootte in 'n soort sorteermasjien, begin die eintlike pellery. Die kaffies word vervolgens met behulp van 'n lugsuiginstallasie verwyder. By hierdie proses word die warmte wat tydens die voorafgaande bewerking ontstaan het, afgevoer, terwyl die kondensasie van die vog teëgewerk word. Vervolgens word sowel die gepelde as die ongepelde rys op 'n ryssorteerder geskei.

Die ryssorteerder bestaan uit 'n tafel wat in baie vakkies verdeel is en wat heen en weer geskud word: die minder veerkragtige korrels val aan die een kant af en die veerkragtiges aan die ander kant. Om die silwervlies heeltemal te verwyder, word die korrel gepoleer en uiteindelik met ʼn lagie glukose en poeier verglans. Deur die polering verloor die rys egter ongeveer 20 % van die proteïene en 60 % van die minerale en vitamiene wat in die korrels aanwesig is.

Soorte Ryskorrels wat tydens die verwerking breek (gebreekte rys), word in brouerye, distilleerderye of in meelfabrieke gebruik. Hierdie goedkoop produk word onder meer as bindmiddel in byvoorbeeld sop en pap gebruik. In die handel word rys op grond van sy kookeienskappe soos volg geklassifiseer:

- Droogkokende soorte, wat die smaaklikste, maar ook die duurste is (byvoorbeeld Siamese rys, Surinaamse rys, Amerikaanse rys en patnarys). Die korrels is lank en smal en kan baie groot wees.

- Halfdroogkokende soorte, wat ʼn kleiner korrel het (byvoorbeeld basseinrys) . Hierdie rys kan met ʼn goeie kooktegniek droog gekook word, maar word gou papperig.

- Sagkokende soorte of pap rys, wat die goedkoopste is (byvoorbeeld Japanse rys en Suid-Europese rys). Die korrel is byna rond en het dikwels vlekkies.

Naas die droogkokende rys en die pap rys is daar ook klewerige rys. Dit bevat afgesien van gewone stysel ook 'n stof wat in water oplosbaar is. Wanneer dit gekook word, ontstaan daar 'n klewerige pasta wat in die Suidoos-Asiatiese lande as ʼn basiese bestanddeel vir verskillende versnaperinge gebruik word.

Die halfgaar rys en die silwervliesrys of bruinrys het die meeste voedingswaarde. Halfgaar rys word eers in kookwater gedompel, onder lae druk gestoom en daarna gedroog voordat dit gepoleer word; so dring die belangrike vitamien B1 die korrel binne en gaan dit nie tydens die poleerproses verlore nie. Silwervliesrys - 'n silwervlies sit nog om die korrel - kan 'n bruin voorkoms hê. Hierdie rys is wel gepel, maar in teenstelling met die wit rys is dit nie gepoleer nie en besit dit byna al die belangrike voedingstowwe soos vitamiene, yster en kalsium. Gevolglik het dit ʼn ander smaak.

Daar bestaan onder meer die volgende produkte van rys:

- Voorafgestoomde rys. Die rys is  eers gaargemaak en daarna gedroog. Die kook proses word dus vergemaklik, maar hoewel die kooktyd verkort word, bly die totale voorbereidingstyd dieselfde.

- Verrykte rys of gevitamineerde rys. 'n Paar Amerikaanse ryssoorte is verryk, dit wil sê vitamiene en soms ook minerale is bygevoeg.

- Rysmeel. Dit is die gemaalde produk van die gepoleerde ryskorrel.

- Ryssemelmeel. Die produk het tydens die pellery ontstaan en bevat baie kaf. Dit word daarom as veevoer gebruik.

- Ryssemels. Dit word ook met die pellery verkry en dien eweneens as veevoer.

- Rysvlokke. Die vlokkies word verkry deur die warm korrels voor die poleerde ry plat te druk.

- Brosrys. Die ryspoffertjies is geroosterde rys wat uit die rysvlokke berei word.

- Pofrys. Wanneer die ryskorrels onder druk verhit en gaargemaak word, swel dit baie uit wanneer die druk verminder word.

- Ryskaf. Die produk van die pelproses word vir verpakkingsmateriaal en die bereiding van kunsmisstowwe en chemiese stowwe (furfuraal) gebruik.

- Rysstrooi. Dit kan vir die vervaardiging van matte, klere, verpakkingsmateriaal of besems of as veevoer of dakbedekking gebruik word.

Rys kan los of verpak in papiersakke, kartonne, dose of plastieksakke verkoop word. In sommige winkels is rys in geperforeerde plastieksakke te koop. Sulke rys behoort op 'n spesiale manier gekook te word, byvoorbeeld vir die bereiding van die lndonesiese gereg "longtong". Longtongrys is oorspronklik berei deur dit in sakkies wat van die gevlegte blare van die kokosneutpalm gemaak is, te stoom.

Rys kom oorspronklik van Suidoos-Asië, waar verbouing reeds minstens 8 000 jaar gelede aan die gang was.^[2] In groot dele van Asië is die kookkuns tot vandag nog grootliks op rys gebaseer.

Rys is reeds in 711 deur Arabiere na Spanje gebring, maar het eers teen die Middeleeue die res van Europa bereik.^[2] Daar is dit aanvanklik as bestanddeel vir nageregte gebruik, soos byvoorbeeld om dit met melk en suiker te eet.

In Suid-Afrika is ná die Tweede Wêreldoorlog begin met die kommersiële verbouing van rys in die warm, nat noordoostelike dele van die land.^[2] In 2011 is 'n loodsprojek in Hartswater, in die Noord-Kaap, van stapel gestuur.^[1] In die verlede is rysverbouing in Suid-Afrika in die wiele gery as gevolg van die groot hoeveelheid water wat nodig is om die ouer kultivars te kweek, maar met sekere nuwer kultivars kan rys nou met dieselfde hoeveelheid water as koring verbou word.^[1]

Rang	Land	Miljoen metrieke ton
1	China	202,67
2	Indië	157,9
3	Indonesië	65,74
4	Bangladesj	50,63
5	Viëtnam	42,40
6	Thailand	34,59
7	Burma	29,01
8	Filippyne	16,67
9	Brasilië	13,48
10	Pakistan	9,19
11	Kambodja	8,78
12	Japan	8,40
13	VSA	8,39
14	Suid-Korea	6,30
15	Egipte	5,68
16	Nigerië	4,57
17	Nepal	4,46
18	Madagaskar	4,30
19	Sri Lanka	3,87
20	Iran	3,2
	Wêreldtotaal	722,56

^[3]

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409656, volume 24, bl. 188

Wikimedia Commons bevat media in verband met Rys.