Islom tarixi

Islom tarixi – islom dinining shakllanishi va tarqalishi. Islom (arabcha الإسلام‎ – „boʻysunish“, „oʻzini yagona Xudoga (Alloh) berish“) dunyodagi eng yosh va xristianlikdan keyin ikkinchi eng katta din, shuningdek, monoteistik Ibrohim dinidir. Dindorlar soni dunyoning 125 dan ortiq mamlakatlarida yashovchi 2 milliarddan ortiq kishini tashkil etadi.

Islomdan oldingi davr

Musulmon ilohiyotiga koʻra, Muhammad sollallohu alayhi va sallam yangi dinning asoschisi emas, balki oxirgi paygʻambar boʻlgan. Muhammad sollallohu alayhi va sallamning salaflari Iso ibn Maryam, Yahyo, Muso, Ibrohim va boshqa paygʻambarlar boʻlgan.

Muhammad sollallohu alayhi va sallamning paygʻambarligi

Jabal an-Nur togʻidagi Hira gʻori, u yerda Muhammad ibodatga chiqishni yaxshi koʻrardi

Imom al-Buxoriy hadislar toʻplamiga koʻra, 610-yilning Ramazon oyida (oʻsha yil Grigoriy taqvimi boʻyicha avgust oyiga toʻgʻri kelgan), Muhammad sollallohu alayhi va sallam paygʻambar 40 yoshda, Hiro gʻorida yolgʻizlik paytida, Jabroil farishta unga zohir boʻlib, Qur’onning dastlabki besh oyatini nozil qildi^[1]. Bu yilni (610) islom dini paydo boʻlgan yil deb hisoblash mumkin.

Islom dini paygʻambari Muhammad sollallohu alayhi va sallamga paygʻambarlik vahiyi kelish boshlanganidan keyin 3 yil ichida doʻstlari va qarindoshlari orasida yashirin vaqt oʻtkazdi. Bu davrda 40 ga yaqin kishi islomni qabul qildi, ular orasida Muhammad sollallohu alayhi va sallamning rafiqasi Xadicha bintu Xuvaylid hamda kuyovi Ali ibn Abu Tolib, xalifa Abu Bakr va boshqalar bor edi.

613-yilda Muhammad sollallohu alayhi va sallam Makkada paygʻambar sifatida islom diniga ochiq davadt qilish uchun omma oldida paydo boʻldi. Makkaning hukmron doiralari Muhammadga sollallohu alayhi va sallamga dushman boʻlib, uning Makkadagi mavqei xavf ostida qoldi, 622-yilda u Madinaga hijrat qilishga majbur boʻladi.

Madinada yashovchi Avsa va Xazraj qabilalari Islomni qabul qilib, Muhammad sollallohu alayhi va sallamning tarafdorlarining asosiy guruhiga aylandilar. Muhammad sollallohu alayhi va sallamning umrining oxiriga kelib, butun Arabiston yarim orolini – Arab xalifaligini egallagan islom teokratik davlati tashkil topdi.

Odil xalifalik

Odil xalifalik – Muhammad sollallohu alayhi va sallamning vafotidan keyin 632-yilda tuzilgan davlat. Xalifalikka toʻrtta solih xalifa: Abu Bakr, Umar ibn Xattob, Usmon ibn Affon va Ali ibn Abu Tolib rahbarlik qilgan. Xalifalik hududiga Arabiston yarim oroli, Shom, Kavkaz, Shimoliy Afrikaning Misrdan Tunisgacha boʻlgan qismi va Eron platosi kirgan. Odil xalifalik Arab xalifaligiga asos solgan.

Abu Bakr tayinlanganidan keyingi dastlabki kunlardanoq qiyinchiliklarga duch keldi. Bir paytlar islomga sodiq boʻlgan arab qabilalari islom jamoasidan uzoqlashib, uning birligi va barqarorligiga tahdid soldi. Murtadlik (ridda) Muhammad sollallohu alayhi va sallam hayotlik davrida boshlangan, ammo murtadlar bilan urushlar uning vafotidan keyin boshlangan. Murtadlik shu qadar kuchli ediki, Arabistondagi Hijoz (Makka va Madina), at-Toifning Saqif va Ummonning Azd qabilalari bundan mustasno barcha qabilalarga taʼsir qildi. Baʼzi qabilalar farz sadaqa (zakot) toʻlashdan bosh tortdilar, bu ham Islomning asosiy qoidalaridan chiqish sifatida koʻrildi. Baʼzi qabila boshliqlari bashorat daʼvo qilganlar (Musailima, Sajja, Tulayha va boshqalar).

Markaziy Arabistonda murtadlik harakatiga soxta paygʻambar Musaylama boshchilik qilgan. Abu Bakr siddiq musulmonlar qoʻshinini 11 otryadga boʻlib, eng kuchlisi Xolid ibn al-Volid otryadi edi. Xolid eng qiyin joylarga yuborildi va barcha janglarda, shu jumladan Yamamadagi Musaylamada gʻalaba qozondi. Yil davomida murtadlarga qarshi janglar davom etib, Abu Bakrning gʻalabasi va arab qabilalarining birlashishi bilan yakun topdi.

Qoʻzgʻolonlar bostirilgach, Abu Bakr Arabiston yarim orolidan tashqarida islom fathi(islon dinini keng yoyish)ni boshladi. 633-yilda Abu Bakr Xolid ibn Validni Sosoniylar saltanatining eng boy viloyatlaridan biri boʻlgan Iroqqa yubordi. Shundan soʻng u Suriyaga 4 ta qoʻshin joʻnatib, 634-yilda Xolid ibn Valid qoʻshinini oʻsha joyga koʻchiradi.

634-yilda Abu Bakr kasal boʻlib qoldi va oʻlimidan oldin Umar ibn Xattobni xalifa etib tayinlashni vasiyat qildi. Yangi xalifa sosoniylar, Vizantiya imperiyasi va Misrga qarshi islom fathini davom ettirdi. Bir paytlar kuchli davlatlar boʻlgan Vizantiya va Sosoniylar davlati bir-birini charchatib yuborgan, bu esa xalifalik qoʻshinlariga ularni osonlikcha magʻlub etish imkonini bergan. 640-yilga kelib butun Mesopotamiya, Suriya va Falastin xalifalik nazoratiga oʻtdi. 642-yilda Misr, bir yildan keyin esa butun Fors imperiyasi fath qilindi.

Umar ibn Xattob xalifalikning siyosiy tuzilishiga asos solgan. U samarali soliq tizimi – devonni yaratdi. Barcha hokimlar (amirlar) bevosita xalifa tomonidan tayinlangan. Umar Muhammad sollallohu alayhi va sallamning Makkadan Madinaga hijrat qilishlari (hijratlari) dan taqvim hisobini kiritdi.

Umar ibn Xattob vafotidan oldin olti kishidan iborat kengash tayinladi va ular orasidan xalifani saylaydi. Daʼvogarlarning hammasi quraysh edi. Kengash daʼvogarlar sonini ikkiga (Usmon va Ali) kamaytirdi va bu lavozimga xalifa Usmon ibn Affonni sayladi.

Usmon ichki muammolarga qaramay, oʻzidan oldingilarning islom fathini davom ettirdi. Xalifalik qoʻshini Shimoliy Afrikani, Pireney yarim orolining qirgʻoqboʻyi rayonlarigacha fath qildi va Hind daryosining quyi oqimigacha yetib borgan Sosoniylar imperiyasini toʻliq tugatdi. Usmon davrida Qur’onning yozma matnini bitta kitobga yigʻish tugallandi.

656-yilda Usmon ibn Affon uning siyosatiga rozi boʻlmagan qoʻzgʻolonchilar tomonidan oʻldirildi.

Uchinchi xalifaning oʻldirilishidan keyin Muhammad sollallohu alayhi va sallamning sahobalari Ali ibn Abu Tolibni yangi xalifa etib sayladilar. Koʻp oʻtmay Ali Usmonning qarindoshlari boʻlgan bir qancha hokimlarni ishdan boʻshatib, ularning oʻrniga oʻzining ishonchli vakillarini tayinladi. Ali davrida xalifalik poytaxti Madinadan Kufaga koʻchirildi.

Usmon oʻldirilgach, xalifalik aholisining bir qismi, az-Zubayr, Talha va Oisha boshchiligida jinoyatchilarni jazolash talabi bilan chiqishdi. Qoʻzgʻolonchilar tomonidan toʻplangan qoʻshin Basraga kirib, bu qotillikka aloqadorlikda gumon qilingan 600 ga yaqin kishini qatl qildi. Xalifa Ali oʻz qoʻshini bilan isyonchilar va unga bayʼat qilgan Usmonning qotillari bilan muzokaralar olib borish uchun Basraga yetib keldi. Sunniy manbalarga koʻra, Usmonning oʻlimida aybdorlar Ali va isyonchilar oʻrtasidagi muzokaralar ularning taʼqib va qatl etilishi bilan yakunlanishidan qoʻrqib, janglarni boshlagan. Ali va isyonchilar oʻrtasidagi jang musulmonlar oʻrtasidagi birinchi jang boʻlib, „Tuya jangi“ deb nomlanadi. Xalifa Ali gʻolib boʻldi, Talha va az -Zubayr jangda halok boʻldi, Muhammad sollallohu alayhi va sallamning xotini Oysha Hasan ibn Ali hamrohligida Madinaga yuborildi.

Shundan soʻng xalifaning Suriyadagi noibi, Usmonning qarindoshi boʻlgan Muoviya Usmonning qotillari jazolanmaguncha xalifaga bay’at qilishdan bosh tortdi. Siffinda Ali va Muoviya oʻrtasida jang boʻlib, u hakamlik mahkamasi bilan tugadi va norozilarning bir qismi (Xovorijiylar) chiqib ketdi. Oqibatda Ali xalifalik hududining katta qismini nazoratdan mahrum qildi.

661-yilda Ali xovorijiy Ibn Muljam tomonidan oʻldirilgan. Xovorijiylar musulmonlar jamoasining boʻlinishining „aybdorlari“ – Ali, Muoviya va Amr ibn al-Osni oʻldirishga umid qilishgan, ammo Amr va Muoviyani oʻldirishga muvaffaq boʻlishmagan. Alining Fotima paygʻambarning qizlaridan Hasan va Husayn degan ikki oʻgʻli bor edi. Hadislardan birida paygʻambar alayhissalom „Al-Hasan va Husayn jannat yoshlarining xoʻjayinidirlar“, deganlar. Bu bayonot shia musulmonlari uchun juda muhim, chunki u paygʻambar avlodlarining imomatlik huquqlarini tasdiqlovchi asosiy asoslardan biri boʻlib xizmat qiladi^[2].

Hasan ibn Ali Muoviya bilan rozi boʻlib, ikkinchisining vafotidan keyin xalifalikdagi hokimiyat Hasanga oʻtadi, ammo Muoviya taxtni oʻgʻli Yazidga vasiyat qilib, hukmdorlar sulolasiga asos soldi. 661-yilda Umaviylar xalifaligining tashkil etilishi solih xalifalar xalifaligiga barham berdi.

VII asrning 30-yillarida xalifalik oʻzining asosiy raqiblari Vizantiya va Fors Sosoniylar davlatini qattiq magʻlubiyatga uchratdi. 639-yilda Misrda arablarning yurishi boshlandi, bu uning toʻliq bosib olinishi bilan yakunlandi. 661-yilda Muhammad sollallohu alayhi va sallamning amakivachchasi va kuyovi xalifa Ali oʻldirilganidan soʻng, Umaviylar sulolasi xalifalik taxtiga oʻtirdi va xalifalik poytaxti Damashqqa koʻchirildi.

Hasan bilan Muoviya oʻrtasidagi bitim Husayn tomonidan keskin rad etildi. U Muoviyaga bay’at qilishdan bosh tortdi, lekin Hasanning maslahati bilan uni majburlamadi^[3]. Muoviya vafotidan keyin hokimiyat uning oʻgʻli Yazid I ga oʻtadi Men, Husayn ham unga bay’at qilishdan bosh tortdi. Kufiliklar shu zahoti Husaynga bay’at qilib, uni oʻz huzurlariga chaqirdilar. Qarindoshlari va eng yaqin odamlari qurshovida Husayn Makkadan Kufaga koʻchib oʻtadi. Yoʻlda u Iroqdagi qoʻzgʻalon bostirilgani haqida xabar oldi, ammo Husayn yoʻlda davom etdi. 680-yil oktyabrda Ninevada Husaynning 72 kishilik otryadi xalifaning 40 ming kishilik qoʻshini bilan toʻqnashdi. Oʻjar jangda ular oʻldirildi (oʻldirilganlarning aksariyati Muhammad sollallohu alayhi va sallamning oila aʼzolari edi), shu jumladan Husaynning oʻzi, qolganlari asirga olindi. Husaynning oʻlimi Ali oilasi tarafdorlarining diniy va siyosiy birlashuviga hissa qoʻshdi va uning oʻzi nafaqat shia harakatining ramzi, balki butun musulmon olamidagi eng muhim shaxsga aylandi^[4].

Islomdagi shialar, havorijiylar, moʻʼtaziliylar va turli falsafiy maktablar bilan boʻlgan keskin tortishuvlar natijasida sunniylik eʼtiqodlarining nazariy asoslari ishlab chiqildi va tizimlashtirildi. Bularning barchasi bugungi kungacha sunniylar taʼlimotini ifodalovchi moturidiylar, ashhariylar va asoriylar (salafiylar)ning sunniy dunyoqarash maktablarida oʻz aksini topdi. Ortodoksal islom tafakkurining ushbu uch yoʻnalishi oʻrtasida fundamental xususiyatga ega boʻlmagan baʼzi farqlar mavjud. Ortodoksal islom qoidalarini ishlab chiqqan koʻzga koʻringan olimlar Abu Mansur al-Moturidiy, Abu-l-Hasan al-'Ashariy, Abu Homid al-Gʻazzoliy, Ibn Taymiyadir. Mafkuraviy maktablar bilan bir vaqtda sunniylarning huquqiy maktablari (mazhablari) ham rivojlandi, ular orasida hanafiy, molikiy, shofiy va hanbaliy mazhablari keng tarqaldi.

Arablarning keyingi islom fathi natijasida islom Oʻrta va Yaqin Sharqda, keyinchalik Uzoq Sharq, Janubi- Sharqiy Osiyo va Afrikaning ayrim mamlakatlarida tarqaldi. 711-yilda arablar Pireney yarim oroliga yetib keldi, lekin ular Yevropa boʻylab shimolga qarab harakat qilishda davom etib, 732-yilda Puatyeda magʻlubiyatga uchradilar va Yevropaga chuqur kirib borishlarini toʻxtatdilar.

Umaviylar xalifaligi

Umaviylar xalifaligi (arabcha: الخلافة الأموية Damashq xalifaligi umaviylar xalifalari tomonidan boshqariladigan feodal davlat. Poytaxti Damashqda edi. Davlat boshligʻi – xalifa. Uning qoʻlida maʼnaviy va dunyoviy kuch toʻplangan, bu meros boʻlib qolgan. Rasmiy tili arab tili. Pul birligi – oltin dinor va kumush dirham. Umaviylar xalifaligi Odil xalifalikning bosqinchilik siyosatini davom ettirib, Shimoliy Afrikani, Pireney yarim orolining bir qismi, Oʻrta Osiyo, Sind, Tabariston va Jurjonni bosib oldi.

Davlat xalifalikning barcha yerlarining oliy egasi edi. Uning yurisdiktsiyasida toʻgʻridan-toʻgʻri merosxoʻri boʻlmagan yer egasi vafot etganidan keyin bosib olingan, musodara qilingan yoki davlat mulkiga oʻtgan. Davlat yer egalaridan yer soligʻi (ushr va haraj) undirardi.

Davlatni markazlashtirish uchun pochta aloqasi tiklandi, markaziy xazina va davlat arxivi (divon al-hatim) tashkil etildi. Fath qilingan xalqlarning ommaviy ravishda islomni qabul qilishi va mahalliy musulmon boʻlmagan aholiga tegishli boʻlgan yerlarning musulmonlar qoʻlida toʻplanishi jarayoni davlat daromadlarining keskin kamayishiga olib keldi. 700-yilda Iroq hokimi Hajjoj ibn Yusuf (694—714) qonun eʼlon qildi, unga koʻra yangi qabul qilingan musulmonlar jizya toʻlashdan, musulmonlarga yer berish esa haraj toʻlashdan ozod qilinmas edi. Bu rizq keyinchalik xalifa Umar ibn Abdul-Aziz tomonidan 718—719-yillarda bekor qilingan. Xalifa Umarning vorislari oʻzidan oldingilarning siyosatini tikladilar, bu esa Umaviylarga qarshi chiqishlarning yangi toʻlqiniga sabab boʻldi. Abu Muslim boshchiligidagi qoʻzgʻolon natijasida hokimiyat Abbosiylar qoʻliga oʻtdi.

Abbosiylar va Fotimiylar xalifaliklari

Abbosiylar – arab xalifalarining ikkinchi (Umaviylardan keyin) sulolasi (750 – 1258), Muhammad paygʻambarning amakisi Abbos ibn Abd al-Muttalib avlodidan boʻlgan. 750-yilda Abbosiylar xalifalikning butun hududida Umaviylarni agʻdarib tashladilar, al-Andalusdan tashqari.

Samarradagi Buyuk masjid minorasi, IX asr

Bagʻdod xalifalari Abbosiylar xalifaligini V asrdan ortiq boshqargan. Xalifalikning dastlabki davrida abbosiylar hukmron Umaviylar sulolasiga sodiq edilar. Biroq keyinchalik ular Umaviylarga qarshi harakatni uyushtirib, xalifalikka boshchilik qildilar. Abbosiylar sulolasidan birinchi xalifa Abul-Abbos as-Saffah edi.

IX asr oʻrtalaridan X asr oʻrtalarigacha Bagʻdod xalifalari islomning shialik yoʻnalishini tan olgan Buyidlar taʼsirida boʻlgan. Xalifaga kam maosh berilgan, bu esa barcha xarajatlarni qoplay olmas edi. 974-yilda xalifa al-Mutiy oʻgʻli at-Toy foydasiga taxtdan voz kechdi. 991-yilda xalifa at-Toy hukmronligidan norozi boʻlgan qoʻzgʻolonchilar saroyga kirib, uni talon-toroj qiladilar. Buyidlar at-Toyni Ahmad al-Qodir foydasiga taxtdan voz kechishga majbur qildilar. Al-Qodir Sulton Baha al-Davla^(ingl.)oʻzb. qiziga uylandi ) va maʼlum darajada xalifalikka yoʻqolgan yorqinlikni qaytarishga muvaffaq boʻldi. Al-Qoim hukmronligi davrida Iroqni Abbosiylarga nisbatan hurmatliroq boʻlgan saljuqiy turklar egalladi.

760-yilda oltinchi shia imomi Jaʼfar as-Sodiq oʻzining toʻngʻich oʻgʻli Ismoilni imomlikka qonuniy vorislikdan mahrum qildi. Bir qator ekspertlarning fikricha, imomatlik meros huquqining kenja oʻgʻliga oʻtishiga Ismoilning sunniy xalifalarga qarshi oʻta tajovuzkor pozitsiyani egallaganligi sabab boʻlgan, bu esa islomning ikki yoʻnalishi shialar va sunniylaroʻrtasidagi oʻrnatilgan muvozanatni buzishi mumkin edi. Bundan tashqari, oddiy shialarning ahvoli keskin yomonlashishi fonida yuzaga kelgan antifeodal harakat Ismoil atrofida toʻplana boshladi. Aholining quyi va oʻrta qatlamlari Ismoilning hokimiyat tepasiga kelishi bilan shia jamoalarining ijtimoiy-siyosiy hayotida jiddiy oʻzgarishlar boʻlishiga umid bogʻlagan.

Tez orada Ismoil vafot etdi. Biroq, Ismoilning oʻlimi uning izdoshlari harakatini toʻxtata olmadi. Dastlab ular Ismoilni oʻldirilgani yoʻq, dushmanlardan yashirinib yurganini daʼvo qilib, maʼlum vaqt oʻtgach, Ismoilni yettinchi „yashirin imom“ deb eʼlon qildilar, u oʻz vaqtida Mahdiy masihiy sifatida paydo boʻladi va aslida undan keyin undan yangi imomlar paydo boʻlishini kutmaslik kerak. Ismoiliylar, yangi taʼlimot tarafdorlari deb atala boshlaganlarida, Ismoil oʻlmagan, lekin Allohning irodasi bilan koʻrinmas, oddiy odamlardan yashirin, "gʻayba" („gʻoib“) – „yoʻqlik“ holatiga oʻtganligini taʼkidladilar".

Vaqt oʻtishi bilan ismoiliylar harakati shu qadar kuchaydi va kengaydiki, unda mustaqil diniy oqim belgilari namoyon boʻla boshladi. Ismoiliylar Livan, Suriya, Iroq, Fors, Shimoliy Afrika va Markaziy Osiyo hududlarida yangi taʼlimot targʻibotchilarining yaxshi qurilgan tarmogʻini joylashtirdilar. Bora-bora ismoiliylar kuchayib, nufuzga ega boʻldilar. X asrda Shimoliy Afrikada Fotimiylar xalifaligiga asos solgan. Aynan Fotimiylar davrida ismoiliylarning taʼsiri Shimoliy Afrika, Misr, Falastin, Suriya, Yaman va musulmonlar muqaddas Makka va Madina shaharlariga tarqaldi. Qohira Fotimiylar xalifaligining markaziga aylandi. Biroq, qolgan islom olamida, jumladan, pravoslav shialarda ismoiliylar haddan tashqari mazhabchilar hisoblanib, koʻpincha qattiq taʼqibga uchragan. XI—XII asrlar oxirida Fotimiylar xalifaligi tezda tanazzulga yuz tutdi va 1171-yilda Saladin uning hududiga bostirib kirdi. U Fotimiylar davlati va Abbosiylar xalifaligini birlashtirgan Ayyubiylar sulolasiga asos solgan.

Moʻgʻul hukmdori Gʻazanxon, Qur’onni oʻrganadi.

Abbosiylar XI asrning 2-yarmigacha turkiy saljuqiylar saltanati taʼsirida boʻlgan. Oxirgi abbosiy Al-Mustasim 1258-yilda moʻgʻullar tomonidan oʻldirilgan. Xalifalik moʻgʻul bosqinchisi Hulaguxon tomonidan magʻlubiyatga uchragach, Suriya va Misrning mamluk sultonlari Abbosiylar sulolasining omon qolgan vakillarini taklif qildilar.

Musulmon Ispaniya

Al-Andalus – musulmon Ispaniyasi maʼlum boʻlgan nom – oʻrta asrlarda musulmonlar hukmronligi davrida (711—1492) Pireney yarim oroli hududi. Baʼzan u diniy va siyosiy mansubligidan qatʼi nazar , mintaqaning barcha davlatlari uchun umumiy belgi sifatida ishlatilgan. Etimologik jihatdan, u bir vaqtlar ushbu hududda yashagan vandallar xalqining nomi bilan unchalik ishonchli bogʻliq emas; undan yarim orolning eng yirik musulmon davlatlarining yadrosini tashkil etgan janubiy Ispaniya yerlariga tayinlangan ispancha Andalusiya nomi kelib chiqadi. Ispaniyadagi oxirgi musulmon davlati 1492-yilda nasroniylar tomonidan bosib olingan Granada amirligi edi. Bu Rekonkistaning boshlanishi edi, shundan soʻng nasroniylar Shimoliy Afrikaning musulmon hududlariga bostirib kirishdi, shuningdek, Okeandan tashqarida zabt etish uchun yangi yerlarni qidirishni boshladilar.

Arablar va berberlar bosqinidan va vestgotlar qirolligi qulagandan keyin (711) Al-Andalus Umaviylar xalifaligi tarkibiga kirdi, keyin esa mustaqil Kordova amirligini, soʻngra markazi Kordovada joylashgan xalifalikni tashkil qildi. 1031-yilda xalifalik koʻplab kichik davlatlarga (tayfa) parchalanib ketdi. Yarim orol shimolida nasroniy shohliklarining kuchayishi bilan Al-Andalus nomi musulmonlar nazorati ostidagi tobora qisqarayotgan hududga tobora koʻproq qoʻllanila boshlandi. Granadaning katolik qirollari qoʻshinlari tomonidan bosib olinishi (1492) yarim oroldagi soʻnggi islom davlatiga chek qoʻydi. Musulmonlarning katta qismi (asosan majburiy) suvga choʻmishdi (Moriskos). XVII asrning boshlarida suvga choʻmgan arablar va mavrlarning avlodlari suvga choʻmmaganlarning qoldiqlari bilan birga mamlakatdan butunlay chiqarib yuborildi.

Mamluklar sultonligi

Mamluklar sultonligi – Yaqin Sharqda 1250—1517-yillarda mavjud boʻlgan oʻrta asr feodal davlati^[5]. Sultonlik Ayyubiylar sulolasini agʻdargan mamluklarning Qohirada hokimiyatni egallab olishi natijasida tashkil topgan.

1261-yilda Arabistonning islomiy ziyoratgohlari – Makka va Madina saltanat tasarrufiga oʻtdi. 1382-yilda Mamluklar tabaqasi davlat toʻntarishi uyushtirdi va oʻz vakili cherkeslik Barquqni sulton deb eʼlon qildi. Barquq asos solgan cherkes burjitlar sulolasi Mamluklar sultonligini hayotining oxirigacha boshqargan. 1517-yilda sultonlik Usmonlilar imperiyasi tomonidan bosib olindi. Misr avtonom maqomga ega boʻlib, uni turk gubernatorlari – posholar boshqargan.

Usmonli imperiyasi

Usmonlilar imperiyasi – 1299-yilda shimoli-gʻarbiy Anadoluda Usmon I turkiy qabilalari tomonidan tuzilgan davlat^[6]. 1453-yilda Konstantinopol qulagandan keyin Usmonlilar davlati imperiya deb atala boshlandi. Konstantinopolning qulashi turk davlatchiligining rivojlanishidagi eng muhim voqea boʻldi, chunki 1453-yildagi gʻalabadan soʻng Usmonli imperiyasi nihoyat Yevropada mustahkam oʻrin oldi, bu zamonaviy Turkiyaning muhim xususiyatidir. Imperiya 1590-yilda eng yuqori choʻqqiga chiqdi. Uning yerlari Yevropa, Osiyo va Afrikaning bir qismini egallagan. Usmonlilar sulolasining hukmronligi 1299-yil 27-iyuldan 1922-yilning 1-noyabriga qadar monarxiya tugatilgunga qadar 623 yil davom etdi.

1517-yilda Salim I Misrdagi Mamluklar davlatini yoʻq qilib, Misrni oʻz mulkiga qoʻshib oldi. U moʻminlar xalifasi degan yangi unvonni ham oʻz zimmasiga oldi. Usmonli sultonlari 1924-yilgacha xalifalik unvoniga ega boʻlgan.

XVI-XVII asrlarda Usmonli imperiyasi Buyuk Sulaymon hukmronligi davrida oʻz qudratining eng yuqori choʻqqisiga chiqdi. Bu davrda Usmonli imperiyasi dunyodagi eng qudratli davlatlardan biri edi – Muqaddas Rim imperiyasining janubiy chegaralaridan – Vena chekkasidan, Vengriya Qirolligidan va shimolda Hamdoʻstlikdan choʻzilgan koʻp millatli, koʻp tilli davlat., janubda Yaman va Eritreyaga, gʻarbda Jazoirdan, sharqda Ozarbayjonga^[7]. Uning hukmronligi ostida Janubi-Sharqiy Yevropa, Gʻarbiy Osiyo va Shimoliy Afrikaning katta qismi^[8] edi. XVII asr boshlarida imperiya 32 ta viloyat va koʻplab vassal davlatlardan iborat boʻlib, ularning baʼzilari keyinchalik u tomonidan bosib olindi, baʼzilariga esa muxtoriyat berildi.1684-yili Yevropa davlatlari Turkiyaga qarshi 'Muqaddas ligaʼ tuzdilar.

Imperiyaning poytaxti Konstantinopol (Istanbul) edi. U Oʻrta yer dengizi havzasi hududlarini nazorat qildi. Usmonlilar imperiyasi VI asr davomida Yevropa va Sharq mamlakatlari oʻrtasida bogʻlovchi boʻlib kelgan.

Turkiya Buyuk Millat Majlisi xalqaro miqyosda tan olinganidan soʻng, 1923-yil 29-oktabrda Lozanna tinchlik shartnomasi imzolangandan soʻng (1923-yil 24-iyul) Usmonlilar imperiyasining vorisi boʻlgan Turkiya Respublikasi tashkil topganligini eʼlon qilingan. 1924-yil 3-martda Usmonli xalifaligi nihoyat tugatildi. Xalifalikning vakolat va vazifalari Turkiya Buyuk Millat Majlisiga oʻtkazildi^[9].

Yangi tarix

XIX asr oxiriga kelib islomda ikki yoʻnalish – konservativ va modernistik yoʻnalish paydo boʻldi. Konservatorlar (fundamentalistlar) Islomni asl poydevoriga qaytarishga, muqaddas matnlar va paygʻambar vasiyat qilgan teokratik hokimiyatni tom maʼnoda tushunishga qaytishga chaqirdilar. Modernistlar islomning ayrim qoidalarini zamonaviy dunyo haqiqatiga yaqinlashtirishga intildi^[10].

XIX asr oxiriga kelib deyarli barcha musulmon davlatlari yo Yevropa davlatlarining mustamlakalariga yoki ularga qaram davlatlarga aylantirildi. Mustamlakachilikka qarshi kurash islomning misli koʻrilmagan siyosiylashuviga olib keldi, bu jarayon deyarli butun XX asrni qamrab oldi. Siyosiy islom (islomchilik) vujudga keldi. U 1978—1979-yillarda Erondagi Islom inqilobidan keyin oʻz mavqeini mustahkamladi.

Manbalar

↑ "Saxix" al-Buxari, Kniga 1. „Nachalo otkroveniy“, № 3
↑ The Encyclopaedia of Islam. Brill, 1986 — 607-bet. ISBN 90-04-08118-6.

Original matn ^(ingl.)

A number of hadiths mention the affectionate Phrases which Muhammad is said to have used of his grandsons, e.g., "whoever loves them loves me and whoever hates them hates me" and "al-Hasan and al-Husayn are the sayyids of the youth of Paradise" (this statement is very important in the eyes of the Shl'is, who have made of it one of the basic justifications for the right of the Prophet's descendants to the imamate; sayyid shabab al-dianna is one of the epithets which the Shi'is give to each of the two brothers); other traditions present Muhammad with his grandsons on his knees, on his shoulders, or even on his back during the prayer at the moment of prostrating himself (Ibn Kathir, viii, 205—207, has collected a fair number of these accounts, drawn mainly from the collections of Ibn Hanbal and of al-Tirmidhi).
↑ Большаков О. Г.. История Халифата. Наука, 1989 — 103-bet.
↑ Ислам: Энциклопедический словарь. Наука, 1991 — 285-bet. ISBN 5-02-016941-2.
↑ „Mamluk (Islamic dynasty) in the Encyclopædia Britannica Online“ (inglizcha). britannica.com. 2013-yil 12-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 7-fevral 2013-yil.
↑ Encyclopedia Britannica – Ottoman Empire, empire created by Turkish tribes in Anatolia
↑ Stephen Turnbull, The Ottoman Empire 1326—1699, Essential histories, vol. 62, Essential histories, 2003. [from article of the back cover]
↑ „From the article on the Ottoman Empire in Oxford Islamic Studies Online“. Oxfordislamicstudies.com (6-may 2008-yil). 2012-yil 23-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19-oktabr 2013-yil.
↑ „Full text of the Treaty of Lausanne (1923)“. Wwi.lib.byu.edu. 2012-yil 23-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19-oktabr 2013-yil.
↑ „Istoriya islama v IX—XIX vv“. 2012-yil 26-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 23-iyun.

Adabiyotlar

Большаков О. Г.. История Халифата, 2-е изд, М.: Издательская фирма «Восточная литература» РАН, 2000. ISBN 5-02-016552-2.
Браницкий А. Г., Корнилов А. А.. Религии региона. Н. Новlocation: ННГУ имени Н. И. Лобачевского, 2013. Arxivnaya kopiya ot 28-iyulya 2014 na Wayback Machine
Дзуцев X. В., Першиц А. И. „Ваххабиты на Северном Кавказе — религия, политика, социальная практика“, . Вестник Российской академии наук, 1998 — 1113—1116-bet.
Коротаев А. В., Клименко В. В., Прусаков Д. Б.. Возникновение ислама: Социально-экологический и политико-антропологический контекст, Цивилизационное измерение. М.: ОГИ, 2007. ISBN 5-94282-104-6. (Wayback Machine saytida 2007-12-25 sanasida arxivlangan)
Мюллер А.. История ислама. От доисламской истории арабов до падения династии Аббасидов, 2004. ISBN 5-17-022274-2.

[1] "Saxix" al-Buxari, Kniga 1. „Nachalo otkroveniy“, № 3

[2] The Encyclopaedia of Islam. Brill, 1986 — 607-bet. ISBN 90-04-08118-6.

Original matn ^(ingl.)

A number of hadiths mention the affectionate Phrases which Muhammad is said to have used of his grandsons, e.g., "whoever loves them loves me and whoever hates them hates me" and "al-Hasan and al-Husayn are the sayyids of the youth of Paradise" (this statement is very important in the eyes of the Shl'is, who have made of it one of the basic justifications for the right of the Prophet's descendants to the imamate; sayyid shabab al-dianna is one of the epithets which the Shi'is give to each of the two brothers); other traditions present Muhammad with his grandsons on his knees, on his shoulders, or even on his back during the prayer at the moment of prostrating himself (Ibn Kathir, viii, 205—207, has collected a fair number of these accounts, drawn mainly from the collections of Ibn Hanbal and of al-Tirmidhi).

[3] Большаков О. Г.. История Халифата. Наука, 1989 — 103-bet.

[4] Ислам: Энциклопедический словарь. Наука, 1991 — 285-bet. ISBN 5-02-016941-2.

[britannica-5] „Mamluk (Islamic dynasty) in the Encyclopædia Britannica Online“ (inglizcha). britannica.com. 2013-yil 12-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 7-fevral 2013-yil.

[6] Encyclopedia Britannica – Ottoman Empire, empire created by Turkish tribes in Anatolia

[7] Stephen Turnbull, The Ottoman Empire 1326—1699, Essential histories, vol. 62, Essential histories, 2003. [from article of the back cover]

[8] „From the article on the Ottoman Empire in Oxford Islamic Studies Online“. Oxfordislamicstudies.com (6-may 2008-yil). 2012-yil 23-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19-oktabr 2013-yil.

[9] „Full text of the Treaty of Lausanne (1923)“. Wwi.lib.byu.edu. 2012-yil 23-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19-oktabr 2013-yil.

[10] „Istoriya islama v IX—XIX vv“. 2012-yil 26-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 23-iyun.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]