Ableism

qobiliyatlilik (daninglizcha: ableism, able „qobiliyatli, qobiliyatli, qobiliyatli“ dan) kamsitishning bir turi boʻlib, unda mehnatga layoqatli odamlar normal va nogiron kishilardan ustun boʻlib koʻriladi, bu esa ikkinchisiga nisbatan notoʻgʻri qarashga olib keladi^[2].

Baʼzi mamlakatlarda nogironlarga nisbatan kamsitishni toʻxtatishga yordam beradigan qonunchilikka oʻzgartirishlar kiritildi. Baʼzi hududlardagi jamoat infratuzilmasi harakatchanligi cheklangan odamlarni joylashtirish uchun oʻzgartirilmoqda. Bir qator mamlakatlarda bu boradagi yutuqlarga qaramay, umuman olganda, jamiyat nogironlar uchun yaroqsizligicha qolmoqda. Diskriminatsiyaning stereotiplari va amaliyotlari saqlanib qolmoqda. Nogironlar aravachasida yuradigan, koʻrish, eshitish qobiliyati past boʻlganlar va boshqalar kirishi mumkin boʻlmagan juda koʻp jamoat joylari mavjud.

Ableizm nogironlar, surunkali somatik yoki ruhiy kasalliklarga duchor boʻlgan odamlarga nisbatan ijtimoiy notoʻgʻri qarash va tizimli kamsitishni oʻz ichiga oladi. Ableizm odamlarni xarakterlaydi, faqat cheklangan qobiliyatlariga eʼtibor qaratadi va boshqa odamlarga nisbatan ularning ehtiyojlarini ikkinchi oʻringa qoʻyadi. Shu asosda, nogiron kishilarga kredit beriladi yoki aksincha, maʼlum koʻnikmalar yoki xarakterli xususiyatlar rad etiladi^[3].

Har xil turdagi nogironlik bilan bogʻliq boʻlgan bir qator stereotiplar mavjud va bu stereotiplar qobiliyatsizlik amaliyotini asoslaydi. Ableizm nogironlarga salbiy taʼsir koʻrsatadi, ularning kasb tanlashini, oʻyin-kulgini va hokazolarni cheklaydi va umuman oʻzlariga boʻlgan munosabatini oʻzgartiradi.

Qobiliyat keng tarqalgan jamiyatda sogʻlom odam meʼyor, nogironlar esa deviant sifatida koʻriladi. Nogironlik koʻpincha tibbiy aralashuv orqali yoʻq qilinishi kerak boʻlgan narsa sifatida qabul qilinadi^[4].

Ableizm butun dunyo boʻylab koʻp shakllarga ega. Baʼzida zarar qasddan amalga oshiriladi, lekin koʻpincha qobiliyatsizlik pushaymon boʻlishga urinishda namoyon boʻladi.

Buyuk Britaniyada nogironlarga nisbatan kamsitish nogironlik deb ham ataladi (inglizcha: disablism). Bu atama rus tilida keng tarqalgan emas. Bu qobiliyatsizlikning yanada ogʻir shakli deb ishoniladi. Qobiliyat koʻproq stereotiplar majmui boʻlsa-da, nogironlik — nogironlarga toʻgʻridan-toʻgʻri zoʻravonlik, ularga nisbatan haqoratli xatti-harakatlardir^[5].

Qobiliyatning mentalizm kabi bir shakli ham mavjud — ruhiy nuqsonlari boʻlgan odamlarni kamsitish.

Qobiliyatning eng koʻp uchraydigan koʻrinishlariga quyidagilar kiradi:

• nogironlar uchun transport va binolarga kirish qiyinligi yoki bunday kirishning toʻliq yoʻqligi.
• nogironlarning madaniy va ijtimoiy meʼyorlarga mos kelmasligi, masalan, turmush qurish uchun toʻsiqlar^[6] ; koʻpincha boshqalar kasallikning yuqumli ekanligiga ishonishadi va nogironlarni chetlab oʻtishadi
• nogironlarni pul uchun namoyish qilish orqali xayriya uchun pul yigʻish
• koʻplab zamonaviy qurilmalar uchun koʻrsatmalar ularni boshqa odamlarning nazoratisiz yoki koʻrsatmasisiz „nogironlar“ tomonidan ishlatishni taqiqlaydi.

Nogiron odamlar koʻpincha zoʻravonlik qurboni boʻlishadi. 90 % dan ortiq Nogironlarning hayotida kamida bir marta jinsiy zoʻravonlikka duchor boʻladi. 49 % 10 martadan ortiq jinsiy tajovuzga uchragan^[7].

Ishga ega boʻlmagan nogironlarning 50 foizi ishlamoqchi, lekin ish topa olmagan. Baʼzida nogironligi boʻlgan odamlar yaroqli va ishni bajarishga qodir boʻlsa ham ishga joylashmaydi, lekin ish beruvchilar ularga nisbatan sogʻlom odamlarni afzal koʻradilar^[8].

Nogironlar baʼzan majburan sterilizatsiya qilinadi, bu esa insonning farzand koʻrish huquqini buzadi^[9].

Kabelizm atamasi birinchi marta 1981-yilda maʼlum boʻlgan. Biroq, nogironlarga nisbatan notoʻgʻri qarash va kamsitish bundan ancha oldin mavjud edi.

17—18-asrlarda yevropaliklar toʻlov evaziga qamoqxonalar, mehnat lagerlari yoki psixiatrik shifoxonalarga borib, qafaslarda zanjirband qilingan „zoʻravon telbalar“ni koʻrishlari mumkin edi. 19-asrning ikkinchi yarmida AQShning baʼzi shaharlarida tilanchilikka qarshi kurashish uchun boshqalar uchun „yoqimsiz“ nogironligi boʻlgan odamlarning koʻchaga chiqishi taqiqlangan. Oxirgi bunday qonun 1974-yilda bekor qilingan.

Fashistlar Germaniyasida va u bosib olgan hududlarda T-4 yevgenika dasturi sterilizatsiya, keyinchalik ruhiy kasalliklar, aqliy zaif va irsiy ogʻir bemorlarni jismoniy yoʻq qilish uchun ishlagan. Keyinchalik nogironlar (nogironlar, shuningdek, 5 yildan ortiq kasal boʻlganlar) halokatga uchragan shaxslar qatoriga kiritildi. Dastlab, faqat uch yoshgacha boʻlgan bolalar, keyin barcha yosh guruhlari yoʻq qilindi. Evgenika „kerakli“ xususiyatlarga ega odamlarni koʻpaytirishni ragʻbatlantiradi va „nomaqbul“ xususiyatlarga ega odamlarni koʻpaytirishni toʻxtatadi. Natsistlar nogironlar jamiyatga yuk ekanligini taʼkidladilar.

Koʻpchilik bu fikrni baham koʻrishda davom etmoqda. Shunday qilib, 2013-yilda Buyuk Britaniyada Kornish maslahatchisi Kolin Brever pulni tejash uchun nogiron bolalarni „oʻldirish kerak“ deb aytdi. U nogiron bolalar va fermerlar odatda yoʻq qiladigan nogiron qishloq hayvonlari oʻrtasidagi oʻxshashlikni chizdi^[10].

2006-yil 13-dekabrda BMT Bosh Assambleyasi Nogironlar huquqlari toʻgʻrisidagi konventsiyani qabul qildi. 2019-yil noyabr holatiga koʻra, 181 ta davlat va Yevropa Ittifoqi Konventsiyaning, 96 ta davlat uning Fakultativ Protokoliga^[11] aʼzodir.

Konventsiya kuchga kirishi bilan Nogironlar huquqlari boʻyicha qoʻmita tashkil etildi (dastlab — 12 ekspertdan iborat, aʼzo mamlakatlar soni 80 belgiga erishilishi munosabati bilan 18 kishiga kengaytirildi) — a Konventsiyaning bajarilishini nazorat qiluvchi organ, Konventsiyaga aʼzo davlatlarning hisobotlarini koʻrib chiqish, ular boʻyicha takliflar va umumiy tavsiyalar berish, shuningdek, Protokolga qatnashuvchi davlatlar tomonidan Konventsiyani buzganliklari toʻgʻrisidagi hisobotlarni koʻrib chiqish vakolatiga ega.

Hujjat nogironlik asosida, shu jumladan mehnat faoliyatida kamsitishga yoʻl qoʻyilmasligini belgilaydi. Bundan tashqari, kiritilgan oʻzgartirishlar nogironligi boʻlgan shaxslarning huquqlarini, jumladan, maʼmuriy ish yuritish va sudda himoya qilish imkoniyatlarini sezilarli darajada kengaytirish uchun huquqiy asos yaratadi. Qonun barcha ob’ektlar egalari va xizmat koʻrsatuvchi provayderlarning nogironlar uchun qolganlari bilan teng sharoitlar yaratish boʻyicha aniq majburiyatlarini belgilab berdi^[12].

Nogironlarga nisbatan kamsitish Buyuk Britaniyada 1995 1995 va 2005 yillardagi Disability Discrimination Act 1995^[en] bilan noqonuniy boʻldi. Keyinchalik bu qonunlar bekor qilindi, ammo ularning bandlari 2010-yildagi Tenglik toʻgʻrisidagi qonunga (Equality Act 2010^[en]) kiritilgan. Qonun kamsitishning bir nechta turlarini taqiqlaydi: toʻgʻridan-toʻgʻri diskriminatsiya (13 (1)), bilvosita kamsitish (s. 6 va 19-bandlar), taʼqib qilish (s. 26), qurbonlik (s. 27 (2), diskriminatsiya). nogironlikdan (15-bet (1)) va oqilona choralar koʻrmaslik (20-bet).

1970-yillarga qadar Qoʻshma Shtatlarda abilizm qonuniy edi. Masalan, „xunuk qonunlar“ (inglizcha: ugly laws) koʻrimsiz deb hisoblangan odamlarning omma oldida koʻrinishini taqiqlagan^[13].

504-boʻlim va Rehabilitation Act of 1973^[en] boshqa boʻlimlari va Americans with Disabilities Act of 1990^[en] , qisqartirilgan ADA) jamoat joylarini maʼlum koʻrsatmalarga rioya qilish uchun jihozlashdan bosh tortganlik yoki jihozlamaslik uchun maʼlum fuqarolik jazolarini joriy qildi. „ADA kirish boʻyicha koʻrsatmalar“. Ushbu qonunlar, shuningdek, TTY (kar va soqovlar uchun telefon tizimlari), kompyuter texnikasi va dasturiy taʼminoti, nogironlar aravachasi uchun rampalar va jamoat transporti va turar-joy massivlarida liftlar kabi bir qator moslashuvchan qurilmalardan foydalanishni kengaytirishga yordam berdi. Bu qonunlar, shuningdek, davlat dasturlari, bandlik dasturlari, jamoat transporti va doʻkonlar va restoranlar kabi jamoat joylarida nogironlarga nisbatan toʻgʻridan-toʻgʻri kamsitishlarni taqiqlaydi.

1995-yilda „Rossiya Federatsiyasida nogironlarni ijtimoiy himoya qilish toʻgʻrisida“ Federal qonuni qabul qilindi, u nogironlarni ijtimoiy himoya qilish sohasidagi Rossiya davlat siyosatini belgilaydi, uning maqsadi nogironlarni teng imkoniyatlar bilan taʼminlashdir. Rossiya Federatsiyasi Konstitutsiyasida nazarda tutilgan huquq va erkinliklarni amalga oshirishda va xalqaro huquqning umumeʼtirof etilgan printsiplari va normalariga va Rossiya Federatsiyasining xalqaro shartnomalariga muvofiq boshqa fuqarolar^[14]. 2012-yil may oyida Rossiya BMTning 2006-yilgi Nogironlar huquqlari toʻgʻrisidagi konventsiyasini^[12] ratifikatsiya qildi. 2014-yilda 1995-yilgi federal qonunga oʻzgartirishlar kiritildi, unga koʻra Rossiyada nogironlik asosida kamsitishga yoʻl qoʻyilmaydi^[15].

Muqobil nuqtai nazar mavjud — „anti-anti-abilizm“, uning tarafdorlari orasida doktor Jon Kogbern^[16]. U tez-tez maʼruzalarida ham, oʻzining mashhur blogida ham ushbu masala boʻyicha oʻz pozitsiyasini bildiradi. Uning 2014-yil 6-sentabrdagi „Anti-qobiliyatni maqtashda“^[17] nomli posti butunlay shu mavzuga bagʻishlangan va koʻplab muhokamalarga sabab boʻlgan.

„Xunuklik“ va „goʻzallik“ faqat sub’ektiv gʻoyalar asosida taʼriflanib qolmay, balki yaxshilik va yomonlikning sinonimi boʻlib ham xizmat qiladi. Odamlar ongida „chirkinlik“ zoʻravonlik va qoʻrquv bilan bogʻliq boʻlib, undan badiiy adabiyotda, kinoda, xususan, qoʻrqinchli filmlarda va videooʻyinlarda foydalaniladi. Shunday qilib, mashhur yovuz kapitan Hook, " Piter Pan " kitobidan qoʻl oʻrniga ilgak bilan, bir oyoqli / bir koʻzli qaroqchining mashhur tasviri va boshqalar — nogiron bolalar qoʻrquvini ommalashtiradi^[18].^[19]. Nogiron odamlar koʻpincha ommaviy madaniyatda xayriya va rahm-shafqatning nochor ob’ektlari sifatida tasvirlangan. Ammo " Algernon uchun gullar " va " Sen bilan uchrashguncha^?! kabi kitoblarda ham qarama-qarshi misollar mavjud.