Ksilofon

Ksilofon, değişik sayıda akortlu tahta çubukların gam sırasıyla dizilmesinden oluşan, iki değnekle vurularak çalınan bir çalgıdır.^[1] Eski Yunancadan gelen tahta anlamındaki ksýlon (ξύλον) ve ses anlamındaki phonḗ (φονή) kelimelerinden gelmektedir.^[2]

Her tahta parçası müzikal spektrumun bir tonuna denk gelicek şekilde akord edilmiş idiophonelardır. Asya ve Afrika enstrumanlarında olduğu gibi Heptatonik ve Pentatonik, gerekirse batı kültüründe olduğu gibi çocuk enstrumanları için Diktatonik ya da orkestra kullanımı için Kromatik olabilir.

Ksilofon kelimesi ona benzeyen marimba, balafon ya da semantron gibi bütün enstrümanları kapsamak için kullanılabilir. Ancak Orkestradaki kullanımında Ksilofon marimba’dan daha yüksek bir ses tonu ve daha kuru bir tınısı olan kromatik bir çalgıdır ve karıştırılmaması gerekmektedir.

Bu terim ayrıca Lithophone ve Metallophone ailesindeki enstrümanları adlandırmada sıkça kullanılır. Örnek olarak, Pixiphone ve birçok benzer oyuncak yapımcıları tarafından çoğunlukla ksilofon olarak adlandırılsa da çubukları tahta değil metaldir, bu yüzden aslında glockelspiels’lerdir.

Modern batı ksilofonu gül ağacı ve padauk veya sentetik malzemeler kullanılarak yapılır.^[3] Bazen iki buçuk oktav gibi kısa bir aralıkta olabilir. Fakat konser için kullanılan ksilofonlar genellikle üç buçuk, dört oktav aralığındadır.^[4]

Konser ksilofonlarında tonu değiştirmek ve sustain verebilmek için tüp rezonatörler vardır. Ayrıca tüm barların içinde rezonatör gibi davranan tahta oyuklara sahip ksilofonlar da vardır. Eski ksilofonlar tahta parçalarını samanlara bağlayarak yapılıyordu. Fakat buna benzer yapıdaki ksilofonlar artık sadece pratik amaçlı kullanılmaktadır.^[3]

Ksilofon’un bilinmeyen, çok eski kökleri vardır. Nettl’e göre Güneydoğu Asya’da ortaya çıkıp bir grup Malouo-Polynesian dilini kullanan insan Afrika’ya 500 senesinde göç ettiğinde Afrika kıtasına gelmiştir.^[5] Bununla ilgili bir kanıt Doğu Afrika ksilofon orkestraları ile Javanese ve Balinese gamelan orkestraları arasındaki benzerliklerdir.^[6] Ancak bu kanıt ethnomusicologist ve linguist Roger Blench tarafından sorgulanmıştır, kendisi kökeninin Afrika’ya özgü olduğunu savunmaktadır.^[7]

Şu anki tanımına uyan bir ksilofon’un en erken kanıtı Güneydoğu Asya’da 9. yüzyılda ortaya çıkmıştır. Ayrıca benzer bir tahta enstruman, bir harmonicon türevi, MÖ 2000'de, şu anda Çin’in bir parçası olan topraklarda var olduğu söylenmektedir. Ksilofon’a benzeyen ranat Hint bölgelerinde kullanılmıştır. Java ve Bali ksilofon’ları gamelan toplanmalarında kullanılmıştır.^[8]

Marimba terimi ayrıca Batı Afrkika balafon’u gibi çeşitli geleneksel halk çalgılarında da kullanılmıştır.^[9] Eski formları bir su kubağının üstüne yerleştirilen çubuklarla inşa edilmiştir. Tahta istenilen tona ulaşmadan önce ateş üstünde ısıtır. Rezonatör tona göre dikkatlice akord edilir. Bu ağız parçasının dikkatli bir şekilde genişliğinin ölçülmesiyle başarılır. Arı balmumu bu işlemde görev alır. Yetenekli bir zanaatkar şaşırtıcı tonlar elde edebilir. Dibinda ve mbila çalmak için kullanılan tokmakların yerde biten bir bitkiden elde edilen doğal kauçuk başları vardır. Mbila, Doğu Mozambik'teki Inhambe bölgesindeki Chopi halkına özgüdür.^[10]

Gyil, Gur dilini konuşan Batı Afrika’daki Ghana, Burkina Faso, Mali ve Fildişi Sahiline özgü bir enstrümandır. Ghanai Burkina Faso, Mali, Fildişi Sahili’ndaki Dagara halkının geleneksel çalgısıdır. Gyil genellikle çiftler halinda çalınır ve su kabağından yapılan bir davul eşlik eder. Bir soloist ya da eşlikçi olarak sadece davul ve tokmak kısmı ile tek kişi olarak da çalınabilir. Gyil düetleri Dagara halkının geleneksel cenaze ezgileridir. Genellikle erken yaştan öğrendikleri için erkekler tarafından çalınır ancak bir cinsiyet kısıtlaması yoktur.

Gyil’in dizaynı Mande dilini konuşan Bambara, Dyula, Sosso, Mali ve Burkina Faso insanlarının çaldığı Balafon’a benzer. 14 Tahta tuşla yapılır, yapımında Ilga adı verilen Afrika ağacı kullanılır. Örümcek ağı ipeği gövdedeki küçük delikleri kapayarak ‘’buzzing’’ sesi çıkarır ve Antilop sinirleri bağlantılar için kullanılır. Kauçuk kafalı tokmaklar kullanılır.^[11]

Slimba Batı Zambia’daki Baroseland’deki Lozi’liler tarafından geliştirilmiş bir ksilofon’dur.^[12] Akord edilmiş tuşlar çınlayan su kabaklarına bağlanır.^[13] Genellikle geleneksel ve aristokratik ritüellerde kullanılır. Zimbabwe’de yaygındır.

Akadinda, Amadinda ve Mbaire

Akadinda ve Amadinda Buganda’da ortaya çıkmış ksilofon’a benzeyen enstrümanlardır.^[14] Amanda pentatonic bir şekilde akord edilmiş 12 kütükten yapılır. Genellikle üç kişiyle çalınır. İki kişi birbirinin karşısına oturur ve aynı kütükleri çalar. Herhangi bir şekilde su kabağı çınlamaları ya da Buzzing tone’u yoktur.^[15]

Amadinda Buganda kraliyet mahkemesinde önemli bir yere sahipti. Bu ksilofon için rakamlar ve boşluklardan oluşan özel bir nota sistemi kullanılmaktadır, aynısı embaire için de geçerlidir.^[16]

Balo Batı Afrika’nın Mandinka insanları tarafından kullanılır. Tuşları su kabaklarının üstüne oturtulur ve kauçuk uçları olan tokmaklarla vurulur. Çalanlar ses çıkması içingenellikle ellerine demir silindirler ve yüzükler takar.^[17]

Ksilofon’un Avrupa’da en erken adının geçmesi Arnolt Schlick’in Spiegel der Orgelmacher und Organisten’inde olmuştur. Orada ismi hültze glechter’dir.^[8][18] Kitapta enstrümanın başka açıklamaları yer alır ancak ksilofon terimi 1860’lara kadar kullanılmamıştır.^[19] Enstrüman çoğunlukla Doğu Avrupa’nın halk müziği ile iliştirilmiştir, özellikle de Polonya ve Almanya. Ksilofon’un eski bir dizaynı Slovakya’da ortaya çıkmıştır^[20] ve ona yakın başka bir enstrümanın ilk adı 14. yüzyılda geçmiştir.^[21]

Avrupa orkestrasında ksilofon ilk olarak Carmille Saint Saens’in Dense Macabre’sinde (1874) kullanılmıştır.^[3] O dönemde enstrüman Michael Josef Gusikov tarafından popüleştirilmiştir.^[22] Onun enstrümanı 5 sıradan ve 28 kaba tahta çubuktan oluşan, semitone’lara göre düzenlenmiş ve hasır temellerin üzerine oturtulmuştu. Herhangi bir rezonatör yoktu ve hızlı bir şekilde kaşık şeklinde çubuklarla çalınmaktaydı. Müzisyen Curt Sachs’a göre Gusikov bahçe konserleri ve senfoni konserlerinde ilginçlik (novelty) olsun diye çalmaktaydı.

Batı ksilofon’u erken jazz gruplarında ve vaudeville’de kullanılmıştır. İnsanın içini açıcı ezgisi semkoplu ve canlı 1920 ve 30’ların canlı dans müziklerinde bolca kullanılmıştır. Red Norvo, George Cary, George Hamilton Green ve Harry Bruer tanınan çalanlarındandı. Zaman geçtikçe ksilofon’un popülertesi metal tuşlu vibrafon tarafından geçilmiştir. Vibrafon 1920’ler gibi keşfedilmişti.

Orkestralarda ksilofon Fransız Claquebois, Alman Holzharmonika ya da İtalyan Silofono tarafından kullanılmıştır.^[18] Shostakovich özellikle enstrumandan hazzederdi. Birçok senfonisinde ve Cello Concert No 2’sinde görülebilir. Bilinen modern ksilofon çalgıcıları Bob Becker, Evelyn Gnennie ve Ian Finket’tır.

Amerika’da Pasific Northwest, Colorado ve New Mexico’da başta olmak üzere Zimbabwe’li marimba grupları vardır. Ancak gruplar ülkenin her tarafına dağılmıştır, Alaska ve Hawaii dahil. Bu topluluğun ana etkinliği Zimfest’tir. Gruplar yüksek soprano’lardan alçak sopranolar, tenor, bariton ve bass’tan oluşur. Rezanotörler genellikle ince cellophane ile kaplanılır ki o buzzing sesi elde edilebilsin. 2006’dan beri grupların repertuvarları birbirine çok benzemektedir. Bunun nedeni Zimbabweli müzisyen Dumisani Mariare’nin çok fazla baz alınmasıdır.

Wikimedia Commons'ta Ksilofon ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.