Mitani

Drevna Mezopotamija
Eufrat – Tigris
Asirologija
Gradovi / kraljevstva
Sumer: Uruk – Ur – Eridu
Kish – Lagaš – Nippur
Akadsko Carstvo: Akkad
Babilon – Isin – Susa
Asirija: Assur – Niniva
Dur-Sharrukin – Nimrud
Babilonija – Kaldeja
Elam – Amoriti
Huriti – Mitanni
Kasiti – Urartu
Kronologija
Sumerski kraljevi
Asirski kraljevi
Babilonski kraljevi
Jezik
Klinasto pismo
Sumerski – Akadski
Elamski – Hurijski
Mitologija
Enûma Elish
Gilgameš – Marduk

Mitani je bilo huritsko kraljevstvo u severnoj Mesopotamiji od oko 1500. pne., kada je bilo na vrhuncu njihove moći, pa tokom 14. veka pne. Obuhvatalo je područje današnje jugozapadne Turske, severne Sirije i severnoga Iraka ( grubo odgovara Kurdistanu) sa glavnim gradom Vašukani u današnjoj severnoj Siriji. U doba neo-asirskoga carstva ime Mitani je predstavljalo geografski pojam za područje između reke Eufrat i Kabur. Za Mitansko kraljevstvo se veruje da je bilo feudalna država, pod vođstvom ratničkoga plemstva indo-arijevskoga porekla, koje je izvršilo invaziju tokom 17. veka pne. za vreme indo-arijevske migracije. Sa tom migracijom povezano je širenje na Siriju specifičnoga tipa grnčarije povezane sa Kura-Araksa kulturom..^[1]

Mitani se u severnoj Mesopotamiji protezalo od Nuzija (današnji Kirkuk) u današnjem Kurdistanu i reke Tigris na istoku do Alepa i središnje Sirije na zapadu. Centar je bio u dolini reke Kabur sa dva glavna grada Tait i Vašukani, koji su se u asirskim izvorima nazivali Taidu i Uššukana. (Vasu-khani bi značilo "rudnik bogatstva" na sanskritu, ali luvijski vasu- "dobar", Bashkani u modernom kurdskom: dobar izvor vode). Celo područje je omogućavalo poljoprivredu bez umetnoga navodnjavanja. Uzgajali su stoku, ovce i koze. Područje je slično Asiriji po klimi i naselilo ga je domorodačko huritsko i amoritsko stanovništvo.

Mitani je izgleda bio domorodački termin. Može se pretpostaviti da je huritsko stanovništvo izmešano sa indo-arijskom aristokratijom. Hititski anali spominju narod "Kuri" u severoistočnoj Siriji. Hititski fragment, verovatno iz vremena Mursila I spominje "kralja Kura" ili "Hurijana". Asirsko-arkadska verzija teksta Hure spominje kao Hanigalbat. Asirci su izraz Mitani koristili kao sinonim samo posle kraja toga političkoga entiteta. Egipatski izvori zovu Mitani kao nhrn, što se obično izgovara kao "Nahrin"^[2] od akadske reči za reku.Ime Mitani ili Maitani nađeno je najpre u memoarima Sirijskih ratova (oko 1480. pne. ) Amememheta, koji je živeo u doba Amenhotepa I (1525. pne. - 1504. pne.) i možda njegova dva naslednika.

Etnicitet ljudi od Mitani je teško utvrditi. Imena Mitani aristokratije možda otkriva indo-arijsko poreklo, ali njihova božanstva otkrivaju induske korene, iako su možda više povezani sa Kasitima ^[3] Zajednički jezik hurijanski jezik nije ni semitski ni indoevropski jezik..^[4] Huritski, a i Huriti su povezani sa Urartu, ali ništa više se ne može izvući iz prisutnih dokaza. ^[5] Huritski pasos u Amarna pismima (koja su obično bila sastavljena na akadskom) indicira da je kraljevska porodica Mitana govorila do tada huritski. Nosioci imena na huritskom jeziku susreću se u širim područjima Sirije i severnoga Levanta, koji su izvan područja političkoga entiteta, koji se u asiriji nazivao Hanilgabat. Nema indikacija da ta lica imaju veze sa političkim entitetom Mitani. U 14. veku pne. brojnim gradovima državama u severnoj Siriji i Kananu vladalo su ljudi sa huritskim imenima. Ako to može značiti i da je stanovništvo bilo huritsko onda je moguće da su ti entiteti bili deo većega sa podeljenim huritskim identitetom. To se često samo pretpostavlja, ali nema kritičke analize izvora. Razlike u dijalektima ukazuju na nekoliko različitih grupa onih koji su govorili huritski.

Nema izravnih izvora za istoriju Mitani (tj Hanilgalbata). Uglavnom postoji spominjanje u asirskim, hititskim i egipatskim izvorima, kao i u natpisima na obližnjim mestima u siriji. Često nije moguće ni ustanoviti koji vladar je vladao istovremeno sa nekim drugim vladarom, a još teže je znati pravilne datume.

Veruje se da su ratoborna Hiritska plemena i gradovi države bili ujedinjeni nakon pada Vavilona zbog Hetitske pljačke i kasitske invazije. Hetitsko osvajanje Alepa, slabi asirski kraljevi i razdor među Hetitima stvorili su bezvlašće u gornjoj Mesopotamiji. To je dovelo do stvaranja kraljevstva Mitani.

Kralj Baratarna od Mitani je proširio krljevstvo zapadno do Halaba (Alepo) i Idrima od Alalaka je učinio svojim vazalom. Država Kizuvatna na zapadu takođe je promenila savezništvo, a Arafa i Asirija na istoki postale su Mitanski vazal do sredine 15. veka pne. Postali su jači za vreme vlasti Šauštatara, ali Huriti su nameravali da drže Hetite na Anatolskom visočju. Kizuvatna na zapadu i Išuva na severu bili su značajni saveznici u borbi protiv neprijateljskih Hetita. Posle nekoliko okršaja sa faraonima za kontrolu Sirije, Mitani je tražio mir sa Egiptom, pa je stvoren savez. Za vreme vlasti Šutarne u ranom 14. veku pne. odnosi su bili jako prijateljski, pa je on poslao ćerku Gilukepu u Egipat da se uda za faraona Amenhotepa III. Mitani je bio na vrhuncu moći.

Kada je umro Šutarna Mitani su bili opustošeni borbama različitih pretendenata na tron. Konačno je sin Šutarne Tušrata postao kralj. Mitani je bio bitno oslabljen, a Hetiti su se primakli njegovim granicama. U to vreme diplomatski odnosi sa Egiptom su zahladili, a Asirci su se oslobodili Mitanskoga jarma. Hetitski kralj Supiluliuma I je izvršio invaziju vazalnih država od Mitani u severnoj Siriji i zamenio ih lojalnim podanicima. U prestolnici Vašukani izbila je nova borba za vlast. Hetiti i Asirci su podržavali različite pretendente na tron. Konačno je hetitska vojska zauzela prestolnicu Vašukani i postavila je Šativazu, sina od Tušrate, kao vazalnoga kralja u kasnom 14. veku pne. Kraljevina je bila ograničena na dolinu reke Kabur. Asirci nisu odustali od svojih pretenzija na Mitani. U 13. veku pne. Asirija je pobedila i anektiral je Mitani, tj Hanigalbat, kako su to oni zvali.

Još u doba Akadskog carstva za Hurite se znalo da žive istočno od reke Tigris na severnom obodu Mesopotamije i dolini reke Kabur. Grupa, koja će postati Mitani postepeno se pomerala južno u Mesopotamiju negde pre 17. veka pne. Euzebije je u ranom 4. veku pisao i citirao je fragmente Eupolema, sada izgubljenoga jevrejskoga istoričara iz 2. veka pne. koji je rekao da "u vreme Abrahama Jermeni su izvršili invaziju Sirije". To može otprilike odgovarati dolasku Mitana, jer za Abrahama se pretpostavlja da je živei u 17. veku pne. Huriti-Mitani su ^[6] verovatno ušli u severnu Mesopotamiju iz Jermenije. Huriti se spominju u jednom privatnom tekstu iz grada Nuzu, zatim u jednom Ugaritiugaritskom zapisu i u Hetitskim arhivama u Hatusi. Tekstovi napisani klinastim pismom iz Marija spominju vladare gradova-država u gornjoj Mezopotamiji i sa amoritskim i sa huritskim imenima. Vladari sa huritskim imenima su potvrđeni za Uršum i Hašum i iz tablica u Alakaku i spominju se ljudi sa huritskim imenima na ušću Oronta. Nema dokaza za invaziju sa severoistoka, Ti izvori se generalno uzimaju kao dokaz za širenje na jug i zapad.

Hititski fragment, verovatno iz vremena Mursilia I spominje kralja Hurita. Ta terminologija je korištena poslednji put za kralja Tušratu od Mitani u pismu u Amarna arhivima. Veruje se da su se ratoborna huritska plemena i gradovi države ujedinili pod jednom dinastijom nakon pada Vavilona. Vavilon je pao zbog hetitske pljačke pod Mursiliom I i zbog invazije Kasita. Hetitsko osvajanje Alepa (Jamkad) , slabi asirski kraljevi i međusobni obračuni među Hetitima stvorio je bezvlašće u gornjoj Mesopotamiji. To je omogućilo da se stvori država Mitani. Legendarni osnivač Mitanske dinastije je kralj Kirta, koga je nasledio kralj Šutarna. Ništa se ne zna o tim ranim kraljevima.

Kralj Baratarna je poznat po klinastoj pločici iz Nuzija i po natpisu Idrimi od Alalaka.[1] Egipatski izvori ne spominju njegovo ime. Samo se može pretpostavljati da je on bio kralj Naharina, protiv koga se borio Tutmozis III. Predmet je debate da li je Paršatatar (sa jedne druge klinaste ploče iz Nuzija) ustvari Baratarna.

U doba vladavine Tutmozisa III, egipatska vojska je prešla Eufrat i došla do ključnoga dela Mitana. U bici kod Megida borio se protiv saveza 330 sirijskih kneževa i plemenskih vođa, koji su bili pod vodstvom vladara Kadeša. Mitani su takođe poslali vojsku. Ne zna se da li su to učinili po sporazumu ili zbog zajedničke opasnosti. Zna se samo da je pobeda Egipćanima otvorila put prema severu.

Tutmozisa III je vodio rat protiv Sirije kad je imao 33 godine. Egipatska armija je prešla Eufrat kod Karkemiša i doščla je do naselja zvanoga Irin (moguće današnji Erin, 20 km severozapadno od Alepa.) Jedrili su niz Eufrat do Emara (Masken) i onda su se vratili kroz Siriju. Lov na slonove na jezeru Nija je predstavljao događaj, koji je uključen u anale. Iako je Egipat pobedio ta pobeda nije dovela do stalne vlasti nad osvojenom teritorijom. Samo je Fenikija i područje oko reke Oront postalo deo teritorije Egipta.

Pobede nad Mitanima zabeležene su i u srednjim područjima sirije, ali to nije dovelo do stalnih teritorijalnih dobitaka.

Kralj od Mitani Šauštatar je opljačkao Asur u 15. veku i odneo je zlatna i srebrena vrata kraljevske palate u Vašukani. To je pozanato iz kasnijeg hititskoga dokumenta . Nakon pljačke Asura Asirija je plaćala danak Mitaniju sve do kralja Ašurubalita I (1365. pne. -1330. pne.). Ali nema traga o tome u listi asirskih kraljeva. Zbog toga je moguće da je Asurom vladala asirska dinastija, koja je bila vazal kuće Šauštatar. Tokom vazalnoga odnosa u Asuru su izhrađeni hramovi Sina i Šamaša.

Izgleda da su Alepo, Nuzi i Arafa postali deo Mitania za vreme vladavine Šauštatara. U Arafi je otkopana palata prestolonaslednika i guvernera Arafe. Pronađeno je pismo od Šauštatara u kući od Šilve-Tešupa. Njegov pečat pokazuje heroje i krilate genije u borbi protiv lavova i drugih životinja. Prikazano je i krilato sunce, a taj stil zajedno sa mnoštvom figura po celom prostorusmatra se tipično huritskim. Drugi pečat, koji je pripadao Šutarni I, a koristio ga je Šauštatar pokazuje tradicionalni akadski stil.

Kraljevstvo Mitani je vojnu nadmoć baziralo na bornim kolima dvotočkašima. U vreme egipatskog faraona Amenhotepa II kraljevstvo Mitani ponovo kontroliše sredinu doline Oronta, koju je ranije bio zauzeo Egipat za vreme Tutmozisa III. Amenhotep se borio 1425. u Siriji. veropvatno protiv Mitani., ali tada nije dosegao Eufrat.

Kasnije Egipat i Mitani postaju saveznici, a kralj Šutarna II je primljen na egipatskom dvoru. Razmeljivali su prijateljska pisma i poklone. Mitani su pokazivali posebno interesovanje za egipatsko zlato. To savezništvo je bilo dodatno zapečaćeno venčanjima. Ćerka kralja Artatame udala se za Tutmozisa IV. Ćerka od Šutarne II udala se za faraona Amenhotepa III, koji je vladao u ranom 14. veku pre Hrista.

Kada se Amenhotep III razbolio kralj Mitana mu je poslao kip božice Šauške (Ištar) od Ninive, koja je navodno lečila bolesti. Granica egipta i Mitana postojala je blizu reke Oront, a Ugarit je pripadao Egiptu. Razlog zašto su Mitani tražili mir sa Egiptom mogaao je biti problem sa Hititima. Hititski vladar Tudalija je tada izvodio napade na Alep i Kizuvatnu, pa možda i na same Mitane. Hititi su možda tada osvojili Kizuvatnu.

Artašumara je vladao nakon svoga oca Šutarne II, ali ubio ga je izvesni Uthi. Posle Uthija vladao je Tušrata, drugi sin od Šutarne II. Verovatno je bio mlad i služio je samo kao figura. Egipćani su možda smatrali da dolazi kraj kraljevine Mitani. Novi faraon Akhenaten je nastojao zaštititi sirijsku granicu, pa je primio glasnike od Hitita i Asirije, bivšeg vazala od Mitani. Pomoću pisama iz Amarne mi danas znamo kako je Tušratin zahtev za zlatnim kipom od Akhenatena doveo do velike diplomatske krize. Nered je oslabio kontrolu nad mitanskim vazalnim državama. Aziru i Amuru su sklopile tajni sporazum sa hititskim kraljem Supilulimom I. Hetiti su ponovo bili zauzeli Kizuvatnu, koja im se bila otrgla kontroli. U takozvanom sirijskom pohodu Supilulima je izvršio invaziju zapadne doline Eufrata i osvojio Amuru i Nuhaše u Mitani. Supilulima je iskoristio neslogu u Mitani, pa je pljačkao zemlje na zapadnoj obali Eufrata. Supilulima je u pismima pričao kako se Išuva odvojila od Hetita u doba njegovog dede. Pokušaji zauzimanja nisu uspeli. U doba Supilulimovog oca pobunili su se drugi gradovi. Nakon poraza pobegli su u Išuvu, koja je tada postala deo kraljevine Mitani. Išuva je na taj način postala razlog za hititsku invaziju.

Hetitska vojska je prešla granicu, osvojila Išuvu i pohvatala begunce ili dezertere. Hetiti su posle toga pljačkali po kraljevini Mitani. Pljen su odneli. Nisu uspeli da uhvate kralja niti da osvoje glavni grad. U tom pohodu Mitani je bila oslabljena. U drugoj kampanji Hetiti su pokorili neke gradove, a najznačajniji ratni plen su bile ratne kočije, koje su predstavljale najopasnije mitansko oružje. Supilulima je zauzeo područje od Maunt Lebanon do Eufrata, ali ta vlast nije bila stalna na tim svim osvojenim područjima.

Sin Tušrate je ubio svoga oca da bi postao kralj, a brat Šativaza je bio prinuđen da pobegne. Za vreme nereda Asirci su proglasili nezavisnost pod vođstvom Asurbalita. Artatama je došao na vlast, a posle njega Šutarna. Šutarna je Asiriji vratio dvorska vrata od Ašura, koje je ranije odneo kralj Šauštatar. Taj plen je predstavljao moćan politički simbol u antičkoj Mezopotamiji. Šativaza je pobegao i završio je na hetitskom dvoru, gde se oženio jednom od Supilulimovih ćerki. Tako je sklopljen sporazum hetitskog i mitanskog kralja. Sad se Šativaza vrađao u svoju kraljevinu, ali narod je već bio lojalan novom kralju. Hetiti su pomagali Šativazu da se vrati na presto, a Šutarna je tražio pomoć Asirije. Šutarna je dobio jako slabu asirsku pomoć. Osim toga hetitska vojska je bila mnogo jača, pa uz njihovu pomoć Šativaza postaje kralj Mitani. Hetitski kralj Supililuma je uzeo Karkemiš i zemlju zapadno od eufrata. Mitani je postala po nekim mišljenjima vazalna država, koja je bila bafer zona prema Asiriji. Asirija pod Ašurubalitom I postala je sve snažnija i zauzela je Nuzi, istočno od Tigrisa.

Kraljevski spisi Adadnirarija I (oko. 1307-1275 pre Hrista) pišu kako se kralj Mitani Šatuara pobunio protiv Asirije. Adadnirari I tvrdi da je zarobio Šatuaru, doveo ga u Ašur, gde ga je prisilio da se zakune kao vazal. To se moglo desiti u vreme hetitskog kralja Mursila II, ali ne postoji tačan datum.

Iako je Asirija bila nadmoćna Šatuarin sin Vasašata se pobunio. Tražio je hititsku pomoć, ali kod Hitita su trajali unutrašnji sukobi. Hititi su Vasašati uzeli novac, a nisu poslali pomoć. Asirci su zauzeli kraljevski grad Taidu, Vašukanu, Amasaku, Kahat, Šuru, Nabulu, Huru i Šududu. Zauzeli su Iridu, uništili ga i posuli so po njemu. Zarobili su veliki plen i mnogo zarobljenika. Celu Vasašatimu porodicu su zarobili. Pošto se Vasašata ne spominje verovatno je uspeo da pobegne. Asirski kralj Adadnirari je zauzeo srece kraljevine Mitani, ali izgleda da nije prešao Eufrat, pa je Karkemiš ostao u hititskom posedu. Nakon pobede nad Mitani Adadnirari sebe u pismima Hititima naziva "Velikim kraljem".

Za vreme vlasti asirskog kralja Šalmanasara I (1270ih-1240ih pre Hrista) mitanski kralj Šatuara II pobunio se protiv asirske uprave. Dobio je pomoć Hetita i nomadskih Alamua oko 1250. pre Hrista. Njegova vojska je bila dobro pripremljena. Zauzeli su sve planinske prelaze i izvore vode, pa je asirska vojska trpila žeđ tokom napredovanja. Ipak Asirci su pobedili. Šalmanasar I tvrdi da je pobijeno 14.400 mitanskih vojnika, a da je ostatak oslepljen i odveden. U tim spisima piše da je zauzeto devet utvrđenih hramova i 180 huritskih gradova, koji su srušeni, a da je Šalmaneser "poklao kao ovce hetitsku i savezničku alamu vojsku". Zauzeti su gradovi od Taidua do Irida sve do Karkemiša.

Deo stanovništva je deportovan i služio je kao jeftina radna snaga. Asirski dookumenti spominju hranu, koja se dodeljuje deportovanom stanovništvu iz Mitana i njihovim volovima. Asirci su tada gradili liniju graničnih utvrđenja na revi Balik prema Hititima, a porobljeni Mitanci su bili radna snaga.

Asirski veliki vezir je vladao sa Mitani. Uzeo je titulu kralja Hanilgalbata, a za sebe je izgradio novu prestolnicu u Tel Sabi Abjadu. U to vreme Asirci dominiraju ne samo vojno i politički, nego dominiraju i trgovinom. U dokumentima za vreme Šalmanesera nema huritskih imena.

Za vremenj asirskog kralja Tukulti-Ninurte I (oko. 1243-1207 pre Hrista) ponavljaju se brojne deportacije iz Hanilgalbata (Mitani) prema Asiriji. Verovatno je deportovano stanovništvo za gradnju nove palate. Pošto se u kraljevskim spisima spominjala nova hititska invazija Hanilgalbata, izgleda da je postojala pobuna protiv Asiraca, koja je pomagala invaziju Hitita. Izgleda da su asirski gradovi popljačkani u to vreme, jer iskopavanjima su pronađeni tragovi rušilačkog pohoda, koji nisu precizno datirani. Tel Sabi Abjad, kao sedište asirske vlasti u Mitani napušteno je između 1200. i 1150. pre Hrista.

U vreme asirskog kralja Asurnirarija III, Mušku i druga plemena su zauzela Hanilgalbat, koji je tada bio izgubljen za Asiriju. Hurijani su još držali Katmuhu i Paphu.

Nekoliko vekova nakon što su Asirci zauzeli Vašukani, Mitani je postao aramejiziran, a huritski se obeshrabrivao u celoj Asiriji. Dijalekt blizak huritskom preživeo je u planinskoj novoj državi Urartu na severu. Za vreme asirskih kraljeva Adadnirarija II, Asurnasirpala II i Šalmanasara III Hanilgalbat se još koristi kao geografski pojam.

Glavni članak: Indo-Arijski superstrat u Mitani

Neka imena i terminologija u Mitani pokazuje Indo-Arijsko superstrat, tj poreklo. To bi možda ukazivalo da see Indo-Arijska elita postavila iznad huritskog stanovništva za vreme Indo-arijske seobe. U ugovoru između Mitani i Hitita pozivaju se božanstva Mitra, Varuna, indra i Nasatja. Mitani ratnici su nazivani "marja", izraz, koji se koristio u samskritu. Mnogi istraživači veruju da ne samo da su kraljevi imaju indo-arijska imena, nego da i mnoga druga imena imaju sličnost sa sanskritom.

Veruje se da je aristokratija od Mitani je emigrirala sa severa i postavila se nad Huritima u Siriji, koji nisu bili Indo-arijevci, iako za to postoje slabi istorijski izvori. Neki Kurdi veruju da je jedan od njihovih klanova sačuvao ime Mitani.

• Kirta 1500ih pne.-1490.ih pne.
• Šutarna I, sin Kirte 1490ih pne.-1470.ih pne.
• Baratarna, Paratama 1470. pne.-1450. pne.
• Paršatatar, (možda je to Baratarna) 1450. pne.-1440. pne.
• Šauštatar (sin Paršatatara) 1440. pne.-1410. pne.
• Artatama I 1410. pne.-1400. pne.
• Šutarna II 1400. pne.-1385. pne.
• Artašumara 1385. pne.-1380. pne
• Tušrata 1380. pne.-1350. pne
• Šutarna III 1350. pne., sun uzurpatora Artatame II
• Šativaza ili Mativaza, sin Tušrate 1350. pne.-1320. pne
• Šatuara I 1320. pne.-1300. pne
• Vasašata, sin Šatuare 1300. pne.-1280. pne.
• Šatuara II, sin ili nećak Vasašate 1280. pne.-1270. pne., možda je ista osoba kao Šatuara I.

• The Hurrian Culture
• Vyacheslav Ivanov Arhivirano 2007-06-14 na Wayback Machine-u
• [2] Vahan Kurkjian, "History of Armenia," Michigan, 1968
• Dutch excavations at Tell Sabi Abyad Arhivirano 2006-02-12 na Wayback Machine-u
• Excerpts from the text of the Shuppililiuma-Shattiwazza treaty
• Mitanni Arhivirano 2011-06-29 na Wayback Machine-u Simple article.