Jugoslavija i Pokret nesvrstanih

Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija bila je jedna od zemalja osnivača vanblokovskog Pokreta nesvrstanih zemalja u periodu Hladnog rata. Glavni grad Jugoslavije, Beograd, ugostio je u septembru 1961. godine Prvu konferenciju Pokreta nesvrstanih, a bio je i prvi grad koji je konferenciju ugostio dva puta kada je u septembru 1989. u Beogradu organizovana i Deveta konferencija pokreta nesvrstanih.

Politika nesvrstavanja uz aktivno učestvovanje u pokretu bila je kamen temeljac jugoslovenske hladnoratovske vanjske politike i jedan od osnovnih ideoloških postulata jugoslovenske federacije.^[1] Kao jedina vanblokovska evropska socijalistička zemlja socioekonomski blisko vezana za zapadnu Evropu, Jugoslavija je odabirala politiku balansiranja i oprezne ekvidistance^[2] prema Sjedinjenim Američkim Državama, Sovjetskom Savezu i Kini pri čemu je nesvrstanost doživljavana kao kolektivna garancija bezbednosti i nezavisnosti zemlje.^[3] Pokret nesvrstanih je uz to otvarao i dodatni manevarski prostor u duboko podeljenoj i tim podelama politički ograničenoj hladnoratovskoj Evropi u kojoj su neutralne zemlje bile dodatno izložene situaciji faktički ograničenog suvereniteta (vidi primer finlandizacije).^[4]

Kraj Hladnog rata i raspad Jugoslavije doveli su u pitanje i sam opstanak Pokreta nesvrstanih koji je izbegao prestanak aktivnosti samo uz pomoć politički pragmatičnog vodstva Indonezije.^[5]

U periodu Drugog svetskog rata jugoslovenski su partizani oslobodili svoju zemlju uz tek manju pomoć SSSR-a i zapadnih saveznika. To je nove komunističke vlasti vodilo prema ubeđenju da suprotno drugim zemljama u istočnoj Evropi njima pripada pravo na slobodniji socijalistički razvoj. Nasuprot većini drugih komunističkih partija u istočoj Evropi, jugoslovenski komunisti mogli su da računaju na lojalnost lokalnih vojnih i policijskih snaga kao i na relativno visok stepen legitimnosti među brojnim jugoslovenskim narodima i narodnostima. Jugoslavija sebe nije doživljavala kao klijenta već kao saveznika SSSR-a pri čemu je Beograd bio spreman da inicira ratobornije politike od Moskve koja je pre početka Hladnog rata nastojala oržavati veze sa zapadnim saveznicima. Ta odvažnija jugoslovenska politika bila je vidljiva po pitanju Slobodnog teritorija Trsta, ideje Balkanske federacije, uplitanja u Grčki građanski rat, Austo-slovenski sukob u Koruškoj kao i u infiltraciji i usmeravanju Narodnooslobodilačkog pokreta Albanije. Nezavisna i odvažna politika Beograda podizala je tenzije u odnosima sa SSSR-om koje su eskalirale 1948. godine u sukobu Tita i Staljina gde je Jugoslavija završila i gotovo potpunoj međunarodnoj izolaciji nakon prekida odnosa sa istočnim blokom.

U potrazi za novim saveznicima Jugoslavija se prvo orjentisala prema zapadnom bloku pri čemu je 1953. potpisala Balkanski pakt sa NATO članimaca Grčkom i Turskom. Nakon Staljinove smrti jugoslovenski odnosi sa SSSR-om su se delomično popravili što je dovelo čak i do verbalne podrške intervenciji u Mađarskoj (suprotno oštroj osudi intervencije u Čehoslovačkoj 1968.). Beogradska deklaracija iz 1955. dovela je do smanjenja značaja i postepenog prestanka delovanja Balkanskog pakta. Kako je Jugoslavija ipak želela da sačuva novostečenu nezavisnost u tom je periodu došlo i do usmeravanja na razvoj odnosa sa neutralnim evropskim zemljama kao što je Finska. Jugoslavija se nije učlanila ni u Varšavski pakt osnovan u maju 1955. godine. Kako bi izbegla izolaciju u duboko podeljenoj Evropi, Jugoslavija je po prvi puta potražila nove saveznike među novooslobođenim kolonijama i mandatnim teritorijama.^[6] Jugoslavija je podržala Egipat u toku Suecke krize, zemlje koja će uz Jugoslaviju postati jedna od osnivačica pokreta. Odnosi sa Indijom, drugim inicijatorom osnivanja pokreta, razvijani su još od vremena zajedničkog mandata u Savetu bezbernosti UN-a od 1949. godine.^[7]

Sledeće 1950. godine jugoslovenski ministar inostranih poslova Edvard Kardelj je za vreme opšte skupštine UN-a izjavio kako „Jugoslavija ne može da prihvati da čovečansto mora da obadire između dominacije jedne ili druge sile”.^[2] Termin nesvrstanost po prvi je puta upotrebljen iste godine kada su Indija i Jugoslavija odbile da se svrstaju po pitanju Korejskog rata.^[8] 1951. Josip Broz Tito je izjavio kako se nikada neće složiti sa tezom kako samo velike sile trebaju da određuju sudbinu sveta čime je efektivno odbio tezu Kominterne o dihotomijskoj podeli sveta.^[8] Tada je i odbacio tvrdnje kako Indija i Jugoslavija žele da osnuju treći blok. U avgustu 1954 predsednica Opšte skupštine UN-a Vidžaja Lakšmi Pandit je posetila Jugoslaviju i pozvala Tita na uzvratni poset Indiji. Poziv je prihvaćen pa su na susretu 22. decembra 1954. u Nju Delhiju indijski premijer Džavaharlal Nehru i predsednik jugoslavije Tito potpisali zajedničku izjavu u kojoj iznose kako „politika nesvrstanosti koju su usvojile i provode njihove dve zemlje nije neutralnost ili neutralizam i zato posivnost, kako se to ponekad insiuniše, već pozitivna, aktivna i konstruktivna politika koja nastoji da osigura vođstvo ka kolektivnom miru”.^[7]

Trilateralni susret predsednika Jugoslavije Tita, indijskog premijera Nehrua i predsednika Egipta Gamala Abdela Nasera organizovan je 19. jula 1956. godine na Brionima u SR Hrvatskoj.^[9] Tri lidera potpisali su dokument kojim ističu da „Mir ne može da se postigne kroz podele, već kroz nastojanja da se postigne kolektivna bezbednost na svetskom nivou. Postignut kroz širenje prostora sloboda kao i okončanje dominacije jedne zemlje nad drugom.”^[9]

Krajem 1958. i početkom 1959. Tito je sa brojnom delegacijom pošao na važnu tromesečnu međunarodnu turneju na jugoslovenskom brodu Galeb.^[10] Predsednik Tito tom je prilikom posetio Indoneziju, Indiju, Burmu, Cejlon, Etiopiju, Sudan, Egipat i Siriju.^[10] Indonezijski predsednik Sukarno nazvao je Tita građaninom sveta, dok je Tito Konferenciju u Bandungu opisao kao mesto sa kojega je potekao novi duh koji objedinjuje čovečanstvo.^[10] Za vreme svog boravka u Indoneziji predsednik Tito je primio i počasni doktorat u pravnim naukama na Univerzitetu u Bandungu.^[10]

Beogradska konferencija šefova država i vlada nesvrstanih zemalja 1961. godine bio je prvi službeni samit Pokreta nesvrstanih.^[11] Proces dekolonizacije uvelike je doprineo u organizaciji događaja omogućivši učestvovanje većeg broja tek oslobođenih afričkih zemalja.^[11] Neki su komentari zbog toga sam događaj nazvali i Jalta trećeg sveta povlačeći paralelu sa Konferencijom u Jalti 1945. godine.^[11] Ukupno 25 zemalja učestvovalo je u Beogradskoj konferenciji uključujući Avganistan, Alžir, Burmu, Etiopiju, Ganu, Gvineju, Indiju, Indoneziju, Irak, Jemen, Jugoslaviju, Kambodžu, Kipar, Tunis, Ujedinjenu Arapsku Republiku i Cejlon dok su tri države učestvovale u svojstvu posmatrača i to su bile Bolivija, Brazil i Ekvador.^[12] Pripremni susret pred sami događaj organizovan je u Kairu od 5. do 12. juna 1961.^[13] Jedan od prvih izaziva bila je i podela među novooslobođenim državama Afrike po pitanju Krize u Kongu na konzervativne zemlje u Grupi Brazavil i radikalne nacionalističke zemlje u Grupi Kazablanka.^[11] Sve zemlje Kazablanka grupe učestvovale su u konferenciji dok ni jedna od zemalja iz grupe Brazavil nije.^[11]

Sve do 1978. godine deo konzervativnijih članica pokreta vodilo je neformalnu kampanju protiv kubanskog domaćinstva konferencije.^[14] Jugoslavija je odbila da zagovara promenu zemlje domaćina iako je i sama bila veoma kritična prema onome što je doživela kao kubansku podršku novim oblicima blokovske zavisnosti u Africi te je kritikovala i komunistički hegemonizam i kapitalistički imperijalizam u zemljama trećeg sveta.^[14] Predsednik Tito, poslednji preživeli od velike generacije osnivača pokreta, započeo je dalekosežnu kampanju u cilju da se pokret sačuva nezavisnim od oba bloka.^[15] Beograd je želeo da osigura svoju teško stečenu nezavisnost od SSSR-a kao i da spreči nameru nekih arapskih i radikalnih zemalja u nameri da izbace Egipat iz članstva nakon potpisivanja mira sa Izraelom^[15] SSSR je u isto vreme optuživao Jugoslaviju da vodi nepravednu kampanju protiv Kube i Vijetnama^[15] Dok su se pogledi Fidela Kastra i Tita oštro razlikovali obojica lidera javno su podvlačili potrebu da se očuva jedinstvo pokreta.^[14]

U svom govoru predsednik Tito osudio je Kubansku tezu o postojanju prirodne alijanse između nesvrstanih i komunističkog bloka podvlačeći kako pokret ne može da bude rezerva za bilo koji od blokova.^[15] Putovanje u Havanu bilo je i poslednje putovanje u inostranstvo predsednika Tita koje je doprinelo i pogoršanju njegovog zdravstvenog stanja pred kraj života.^[16] Odbacivanje teze o pripodnoj alijansi u tom je trenutku pozitivno uticalo na odnose SFR Jugoslavije sa SAD-om.^[17] Kuba je u isto vreme verovala kako Jugoslaviji kao relativno maloj i razvijenoj beloj evropskoj zemlji sa globalnog severa ne treba da pripada tako važno mesto u pokretu ali su nastojanja da ju se izolira bila neuspešna.^[18]

U nastojanju da iskoristi uspehe na međunarodnom planu za obnovu i jačanje unutrašnje kohezije jugoslovenska diplomatija je usmerila snage na organizovanje i učestvovanje u većem broju značajnih multilateralnih inicijativa. Jedno od ovih nastojanja bilo je i uspešno kandidovanje za organizovanje konferencije pokreta nesvrstanih u Beogradu čime je jugoslovenski glavni grad postao prvi grad koji je sastanak na vrhu ugostio dva puta. Inicijativa za organizovanje konferencije u Jugoslaviji došla je od novog jugoslovenskog ministra inostranih poslova Budimira Lončara koji će od 1993. do 1996. biti i posebni savetnik glavnog sekretara UN-a za nesvrstane.^[10] Inicijalno se očekivala kandidacija neke od članica u Latinskoj Americi, ali kako je radikalna članica Nikaragva jedina snažno lobirala da organizuju konferenciju to je dovelo do zabrinutosti u većem broju nesvrstanih glavnih gradova.^[10] Konferencija je zato konačno organizovana u Beogradu u periodu od 4. do 7. septembra 1989.^[19] Jugoslavija je nakon neformalnih razmatranja više potencijalnih kandidata na kraju izabrana jednoglasno na ministarskom susretu Pokreta nesvrstanih u Nikoziji 1988. godine.^[20] Dok je sekretarijat za inostrane poslove bio zadovoljan rezultatom u Nikoziji predsedništvo Jugoslavije (kolektivni šef države) pokazivali su skepsu prema organizovanju konferencije ali ju je Josip Vrhovec na kraju prihvatio u strahu da bi odustajanje od izbora pokazalo dubinu krize sa kojom se Jugoslavija već suočavala.^[10] Uspeh konferencije u Beogradu ponekad eopisuje i kao labuđi pev ugledne hladnoratovske jugoslovenske diplomatije.^[10] Konferenciju u Sava centru otvorio je Janez Drnovšek uvodnim govorom na slovenačkom jeziku.^[18]

U periodu jugoslovenske krize i raspada zemlje Jugoslavija je bila na kraju svog predsedavanja Pokretom nesvrstanih koje je trajalo od 1989. do 1992. godine i nakon kojega je predsedavanje trebala da preuzme Indonezija. Zbog kompleksnog i konferalizovanog ustavnog uređenja Jugoslavije u periodu od 1989. do kraja jugoslovenskog predsedavanja rotacijom je izmenjeno čak pet predsedavajućih šefova države što je bio i najdinamičniji period u izmeni predsedavajućeg pokretom ikada. Jugoslovenska kriza stvorila je i praktične logistike i pravne izazove u glatkom transferu predsedavanja na Indoneziju. U vreme samita u Džakarti od 1. do 6. septembra 1992. godine već su započeli i jugoslovenski ratovi. Bivše jugoslovenske republike Hrvatska, Slovenija i Bosna i Hercegovina već su ušle u članstvo Ujedinjenih nacija dok je SR Jugoslavija bila izložena snažnim međunarodnim sankcijama. SR Jugoslavija (sačinjena od Srbije i Crne Gore) za sebe je tražila priznanje pune i ekskluzivne pravne sukcesije bivše SFR Jugoslavije (zahtev koji je osporen svega nekoliko dana nakon samita u Džakarti u Rezoluciji Saveta bezbednosti 777). Jugoslovenska kriza tako je stvorila do tada neviđenu situaciju u kojoj je predsedavajući pokreta (Dobrica Ćosić koji se u tom trenutku nalazio u Londonu) bio odsutan sa konferencije u Džakarti na kojoj je trebao Indoneziji da preda predsedavanje.^[10] Jugoslovenska delegacija, koja iz Beograda nije primala nikakve detaljne instrukcije, bila je vođena od strane crnogorskog diplomata Branka Lukovca.^[10] Uz izostanak odgovora iz Beograda delegacija je pristala da nove postjugoslovenske zemlje mogu da učestvuju u samitu u svojstvu posmatrača iako ih Beograd do tada još uvek nije formalno priznavao kao nezavisne države.^[10] U delimično haotičnim okolnostima jugoslovenska (de fakto srpska i crnogorska) delegacija uspela je da postigne rezultate koje je egipatski ministar inostranih poslova Amr Musa opisao kao bolje po Jugoslaviju od onoga što se uskoro može očekivati u Ujedinjenim nacijama.^[10] Pokret je odlučio da Jugoslaviju ne izbaci iz članstva već da za nju ostavi praznu stolicu koja će biti korišćena sve do obaranja Slobodana Miloševića i odustajanja SR Jugoslavije od zahteva da ju se prizna kao jedinu pravnu naslednicu SFR Jugoslavije već je pristala da bude jedina od nekoliko zemalja koje to nasleđe dele.^[10] SR Jugoslavija prema odluci Pokreta nesvrstanih nije trebala biti pozivana na samite osim u slučaju da se raspravlja o pitanjima koja je se direktno dotiču.^[10] Poslednja jugoslovenska delegacija na samitu nesvrstanih se u povratku iz Džakarte suočila i sa logističkim problemima zbog režima sankcija u kome je poslednji deo puta od Budimpešte do Beograda putovala autobusom zbog režima zabrane letova.^[10]

Jugoslavija je kao jedna od zagovornica ekvidistance prema oba bloka implicitno dovodila u pitanje nesvrstani stav nekih od zemalja članica pokreta. Jugoslavija je u obrani svojih stavova često blisko sarađivala sa samoproglašenim zemljama baze pokreta kao što su Indija, Šri Lanka i Egipat, a nasuprot samoproglašenim i istočnom bloku sklonim progresivnim članicama (npr. Kuba i Vijetnam) i zapadnom bloku sklonim ali manje aktivnim konzervativnim članicama (npr. Saudijska Arabija). Beograd je strahovao kako bliska sovjetska saveznica Kuba, zajedno sa drugim samoproglašenim progresivnim članicama nastoje da približe celi pokret Istočnom bloku kroz prihvatanje Lenjinove teze o prirodnoj bliskosti u interesima između sovjetskog socijalizma i oslobodilačkih pokreta kolonijanizovanih naroda u Africi i Aziji.^[21] Pred kraj 1970-ih Latinska Amerika došla je na red da ugosti konferenciju pokreta nakon što su je do tada ugostile Evropa (jednom), Azija (jednom) i Afrika (tri puta).^[21] Dok je očekivanje i nadanje među zemljama baze pokreta bilo da će konferenciju ugostiti Peru, od te se ideje odustalo kada je došlo do državnog udara protiv predsednika Juana Velasca Alvaradoa.^[21] Nakon odabira Havane za domaćina konferencije Jugoslavija i Indija zajedno su predložile veliki broj amandmana u uspešnom nastojanju da se izbegne neprihvatljivo pristrana i pro-Sovjetska finalna rezolucija koja bi pokret nesvrstanih učinila svrstanim.^[21] Nezadovoljni delovanjem Jugoslavije i Indije Kuba, Iran i Irak bile su odsutne sa konferencije u Beogradu 1989. godine.^[5]

Dvadeset i pet delegacija učestvovalo je na Prvoj konferenciji Pokreta nesvrstanih zemalja u Beogradu od kojih su iz evro-mediteranskog prostora prisutne bile Liban, Tunis, Ujedinjena Arapska Republika, Maroko, Alžir, Kipar i Jugoslavija. Jugoslovenska diplomatija pokazivala jeodređeno nepoverenje prema isključivim trikontinentalnim inicijativama koje su okupljale samo zemlje Afrike, Azije i Latinske Amerike, a za koje je Beograd verovao da predstavljaju sovjetska nastojanja da se umanji jugoslovensko i mediteransko mesto u okviru pokreta nesvrstanih zemalja trećeg sveta. U svojoj široj strategiji Jugoslavija je blisko sarađivala sa ostalim nesvrstanim ali i neutralnim zemljama Evrope kroz Konferenciju o bezbednosti i saradnji u Evropi (prethodnica OEBS-a) u nastojanjima da se očuvaju postignuća Helsinških sporazuma.^[1] Jugoslavija je u tom okviru sarađivala sa Austrijom i Finskom u pružanju medijacije za sukobljene blokove, 1977. godineorganizovala je drugi samit nakon Helsinške konferencije i predložila nacrte evropskih dokumenata o zaštiti nacionalnih manjima koje su do danas temelj i integralni deo evropskog sistema zaštite manjina.^[6] Jugoslovenski ministar inostranih poslova Miloš Minić isticao je kako je „Jugoslavija evropska, mediteranska, nesvrstana i zemlja u razvoju”.^[22] Prilikom susreta i putovanja u druge nesvrstane zemlje predsednik Tito je isticao potrebu da se Mediteran učini zonom mira.^[23]

Zbog toga što se povremeno doživljavalo kao evrocentrizam Jugoslavija je povremeno kritikovana zbog prevelikog opreza u pružanju direktne potpore oslobodilačkim pokretima pri čemu je Jugoslavija najveću i najnesebičniju pomoć dala uravo oslobodilačkom pokretu u Alžiru dok je drugde pomoć bila opreznija i čest usmerena na diplomatske inicijative kroz Ujedinjene nacije.^[2] Jugoslavija je sa druge strane isticala kako njezina istorijska iskustva sa stranom dominacijom od strane dve imperije (Austro-Ugarska i Osmansko Carstvo), izazovi sa kojima se suočava kao zemlja u razvoju kao i kompleksna multietnička federalna struktura povezuje Jugoslaviju u iskustvima sa brojnim novooslobođenim kolonijama.

U januaru 1975. Tanjug je inicirao osnivanje Pula nesvrstanih novinskih agencija.^[2]

Dok su u praksi jugoslovenske opštine počele svoje samostalne aktivnosti međunarodne saradnje već u 1950-im, njihovo pravo na učestvovanje u vanjskim odnosima zemlje zaštićeni su ustavom iz 1974. godine, nekoliko decenija pre nego što su slične garancije uvrštene u zapadne ustavne sustave kao što je belgijski.^[24] Na sastanku Međunarodne unije lokalnih vlasti u Hagu 1957. godine jugoslovenska se delegacija pridružila delegacijama iz Afrike i Azije u protivljenju nastavku dotadašnje prakse da izvršni komitet na odlasku predlaže naslednika što je u praksi osiguravalo dominaciju globalnog severa.^[24] 1959. godine jugoslovenski predstavnici inicirali su posetu Sveindijske federacije lokalnih vlasti Jugoslaviji.^[24] Do kraja 1969. godine 60 jugoslovenskih gradova već je uspostavilo formalne odnose sa 150 gradova u 20 zemalja.^[24] Koordinacija saveza gradova Jugoslavije aktivno je promovisala saradnju sa nesvrstanim zemljama.^[24] Od 16 sporazuma sa lokalnim jedinicama iz zemalja trećeg sveta potpisanih do 1977. godine njih osam potpisale su opštine iz Srbije, pet iz Hrvatske i po jedan iz Slovenije, Bosne i Hercegovine i Makedonije.^[24] Do 1982. taj je broj porastao na 33 sporazuma sa 22 sporazuma potpisanim u Srbiji, 5 u Hrvatskoj, 4 u Sloveniji i po 1 u Bosni i Hercegovini i Makedoniji.^[24] U to su vreme jugoslovenske opštine ukupno potpisale 343 ugovora o međunarodnoj saradnji od kojih 86 u Hrvatskoj i 81 u Sloveniji, sa većinom ugovora sa nesvrstanima u Srbiji i sa velikom većinom svih ugovora potpisanih od strane opština u ove tri jugoslovenske republike.^[24]

Značajni jugoslovenski projekti u nesvrstanim zemljama

• Hotel Rotana Babilon (Bagdad,  Irak) (1969–1982)^[25]
• Luka u Um Kasru (Um Kasr,  Irak)^[26]
• Fabrika oružja (Jusufija,  Irak)^[27]
• Međunarodni aerodrom Entebe (Entebe,  Uganda) (1975)^[25]
• Kuća FINDECO (Lusaka,  Zambija)^[25]
• Međunarodni konferencijski centar u Hotelu Serena (Kampala,  Uganda) (1975)^[25]
• Međunarodni sajam u Lagosu (Lagos,  Nigerija) (1974–1977)^[25]
• Stara zgrada nigerijskog parlamenta (Lagos,  Nigerija)^[28]
• Ministarstvo transporta i komunikacija Etiopije zaposlilo je Branka Petrovića kao glavnog arhitekta u izradi novog sedišta. (Adis Abeba,  Etiopija)^[29]
• Univerzitet nauke i tehnologije Knyame Nkrumah zaposlio je Miru Marasovića kao vodećeg arhitekta u izgradnji kampusa. (Kabwe,  Zambija)^[29]
• Nacionalni muzej u Alepu (Alepo,  Sirija)^[29]
• Delimično implementiran generalni urbanistički plan grada Konakri (Konakri,  Gvineja) (1961-1963)^[29]
• Vojna luka i rezidencijalno područje (Homs,  Libija)^[29]
• Hidrocentrala Kirirom 1 (Nacionalni park Kirirom,  Kambodža)^[30]
• Spomenik žrtvama fašizma, Adis Abeba (Adis Abeba,  Etiopija)

Po završetku Hladnog rata i jugoslovenskih ratova šest bivših republika i pravnih naslednica jugoslovenske federacije pokazale su različito interesovanje za učestvovanje u aktivnostima Pokreta nesvrstanih. Jugoslovensko članstvo, koje je za sebe zahtevala novoosnovana Savezna Republika Jugoslavija (2003. godine reorganizovana kao Srbija i Crna Gora) i čiji zahtev nije bio široko prihvaćen, službeno je suspendovano 1992. godine bez formalnog brisanja iz liste članica.^[31] 2001. godine Koordinacioni biro Pokreta nesvrstanih priznao je Saveznu Republiku Jugoslaviju kao zemlju posmatrača u okviru pokreta.^[31] Od šest bivših republika njih četiri imaju status posmatrača i to su Bosna i Hercegovina, Hrvatska, Srbija i Crna Gora. Niti jedna od njih nije punopravna članica pokreta uz to što je kandidatura Bosne i Hercegovine odbačena 1995. godine. Samo Srbija spada u kategoriju formalno vojno neutralnih zemalja dok su Severna Makedonija, Slovenija, Crna Gora i Hrvatska članice NATO saveza, a Bosna i Hercegovina zemlja kandidat za članstvo. Sve su ili članice ili zemlje koje teže članstvu u Evropskoj uniji. Dve ranije članice pokreta koje su ušle u članstvo EU (Kipar i Malta) su prilikom učlanjenja napustile pokret, uz isticanje Vlade Kipra da će zemalja zadržati bliske veze sa pokretom. Uz 6 jugoslovenskih republika, od 2008. godine Kosovo je jednostrano proglasilo nezavisnost uz veliku većinu članica Pokreta nesvrstanih koje tu nezavisnost nisu priznale (uključujući Indiju, Indoneziju, Kubu, JAR... ali uprkos tome pokret je i dalje ostao bez zajedničkog usaglašenog stava po ovome pitanju.

 Srbija: 2010. godine, po prvi puta od kraja jugoslovenskih ratova, Srbija je inicirala program stipendiranja inostranih studenata iz nesvrstanih zemalja pod nazivom Svet u Srbiji - 100 stipendija za studente iz zemalja članica Pokreta nesvrstanih.^[31] 5. i 6. septembra 2011. Pokret je organizovao obeležavanje 50 godina od svoga osnivanja dodatnim komemorativnim susretom u Beogradu.^[32][33] 106 delegacija potvrdilo je učestvovanje u ovome događaju.^[32] Ideja za organizovanje susreta došla je od predstavnika Srbije Borisa Tadića na marginama 15. samita Pokreta nesvrstanih u Egiptu.^[34] Srpski ministar inostranih poslova Ivica Dačić učestvovao je u 17. samitu pokreta u Venecueli^[33] Dačić je učestvovao i na ministarskoj konferenciji u Azerbejdžanu gde je istakao važnost pokreta za Srbiju kao i važnost očuvanja uspomene na ostavštinu bivše Jugoslavije i predsednika Tita uz izražavanje žaljenja što je njegova zemlja samo posmatrač i nadu da je bliža saradnja moguća u budućnosti.^[35]

 Hrvatska: Predsednik Hrvatske Stjepan Mesić učestvovao je na konferenciji Pokreta nesvrstanih u Havani 2009. godine.^[36] Saradnju kancelarije predsednika Mesića sa zemljama pokreta pomagao je iskusni jugoslovenski diplomata, poslednji ministar inostranih poslova i osoba godinama aktivna u razvoju pokreta Budimir Lončar.^[36] Neočekivani izbor Hrvatske kao istočnoevropskog kandidata za privremeno članstvo u Savetu bezbednosti UN-a 2008. i 2009. godine (u otvorenom takmičenju sa većom državom Češkom koja je već tada nasuprot Hrvatskoj bila članica EU i NATO-a) bilo je pripisano uspešnom lobiranju predsednika Mesića i ministarstva inostranih i evropskih poslova među zemljama članicama Pokreta nesvrstanih.^[37]

• Muzej Jugoslavije
• Muzej afričke umetnosti (Beograd)
• Arhiv Jugoslavije
• Park prijateljstva u Novom Beogradu
• Spisak ministara inostranih poslova Jugoslavije