Charles Darwin

Charles Robert Darwin (* 12 da favrer 1809 a Shrewsbury; † 19 d’avrigl 1882 a Downe) è stà in perscrutader da la natira da la Gronda Britannia. El ha contribuì a moda essenziala al svilup da la teoria da l’evoluziun e vala perquai sco in dals impurtants perscrutaders da la natira insumma.

Il viadi enturn il mund che Darwin ha fatg ils onns 1831–1836 sin la HMS Beagle dueva furmar l’eveniment-clav ed a medem temp la basa empirica per si’ovra da pli tard. En la vasta publicitad è Darwin vegnì enconuschent l’emprima giada il 1839 cura ch’èn cumparids ses rapports da viadi. Cun sias scrittiras geologicas (tranter auter davart la creaziun da grips da curals) ha el gudagnà la renconuschientscha entaifer circuls scienziads. Vers la mesadad dals onns 1850 ha Darwin plinavant publitgà ses studis davart ils giombers residents e cuntanschì renum sco zoolog e taxonom.

Gia il 1838 ha Darwin sviluppà sia teoria davart l’adattaziun al spazi da viver tras variaziun e selecziun natirala ed explitgà uschia il svilup filogenetic da tut ils organissems e lur spartiziun en differentas spezias. Varga 20 onns ha Darwin rimnà cumprovas per questa teoria. Il 1842 e 1844 ha el scrit curtas skizzas davart sia teorias, las qualas el n’ha dentant betg publitgà. Il 1856 lavurava el vi d’in vast manuscrit cun il titel Natural Selection. Tras ina brev dad Alfred Russel Wallace, a la quala quel aveva agiuntà ses manuscrit da l’Insla da las Moluccas Ternate cun ponderaziuns sumegliantas a quellas da Darwin, èn ils dus umens sa decidids da publitgar la stad 1858 lur teorias davart l’evoluziun. In onn pli tard è lura suandada l’ovra principala da Darwin On the Origin of Species (‹Davart l’origin da las spezias›). Quest’ovra, ch’explitgescha la diversitad da la vita strictamain tenor ils criteris da la scienza natirala, furma la basa da la biologia da l’evoluziun e vala sco vieuta decisiva entaifer l’istorgia da la biologia moderna.

En si’ovra The Descent of Man, and Selection in Relation to Sex (‹La derivanza da l’uman e la selecziun sexuala›), cumparida il 1871, ha Darwin discutà cun la selecziun sexuala in segund mecanissem da selecziun e fatg diever da sia teoria per explitgar la derivanza da l’uman. Durant ses davos onns da vita ha Darwin intercurì plantas che raivan, orchideas e plantas carnivoras e prestà impurtantas contribuziuns a la botanica.

Charles Robert Darwin è naschì ils 12 da favrer 1809 sin il bain Mount House situà a Shrewsbury. El è stà il tschintgavel da sis uffants dal medi Robert Darwin (1766–1848) e da sia dunna Susannah, naschida Wedgwood (1765–1817). Ses tats èn stads il perscrutader da la natira e poet Erasmus Darwin sco er il fabritgant da cheramica Josiah Wedgwood.

L’onn 1817, cura che Charles Darwin aveva otg onns, è morta sia mamma. Dapi lura han sias trais soras pli veglias gì quità dad el. Dapi il 1817 visitava Darwin la scola dal di da la cuminanza dals unitarists. Sia mamma era in’unitarista cartenta, ses bab valeva sco nuncartent, Charles però era vegnì battegià en la baselgia anglicana. La stad 1818 ha el midà a la scola d’internat privata da Shrewsbury, nua ch’el è restà set onns. L’instrucziun ordinaria che metteva l’accent sin las linguas classicas e la litteratura na pledentava betg propi il scolar.^[1] Tut auter sa preschentava quai cun la geometria dad Euclid, en la quala el è vegnì introducì d’in scolast privat, u cun la regulaziun da precisiun d’in barometer, la quala al ha explitgà ses aug Samuel Tertius Galton (1783–1844). Gia da quel temp rimnava Darwin conchiglias, sigils, munaidas e minerals^[2] e fascheva lungas turas tras la natira per observar ils utschels. Tras ses frar pli vegl Erasmus, ch’aveva sez endrizzà in labor, è Darwin vegnì introducì en la chemia. Ed era en la pratica da ses bab ch’era medi aveva Darwin gia ospità.

Uschia na fai betg surstar che Darwin ha cumenzà a studegiar l’atun 1825 medischina a l’Universitad dad Edinburgh. Ma cun excepziun da las uras da chemia aveva el che sumegliava lung en la sala da prelecziuns.^[3] Pli gugent s’occupava el da temas da la scienza natirala. Il magister cun la pli grond’influenza da ses temp ad Edinburgh è stà Robert Edmond Grant, in um da liber pensar ed aderent da la tesa evolutiva da Lamarck. Tar el ha Darwin emprendì la zoologia da la mar sco er l’observaziun scientifica e la muntada d’annotaziuns concisas.^[4] Ultra da quai è el s’occupà cun il preparar utschels, quai ch’el ha emprendì da John Edmonstone, in anteriur sclav da pel naira.^[5] Darwin era commember da la Royal Medical Society e da l’uniun da students Plinian Society, en la quala el ha tegnì ses emprim referat (davart ils moviments autonoms dals ovs da la flustra, in animal primar che viva en l’aua).

Il bab da Darwin ha realisà che ses figl s’empatschava be a mesas da ses studi da medischina. Perquai al ha el proponì da studegiar teologia e daventar spiritual da la baselgia da l’Engalterra.^[6] La finala è Darwin stà d’accord ed ha cumenzà il schaner 1828 cun ses studi a Cambridge, suenter avair rinfrestgà sias enconuschientschas dal grec vegl en instrucziun privata. Darwin ha bain absolvì ses studi da teologia senza grond entusiassem ed al taxava sco temp spers^[7]; pli tard ha el però numnà ses temp a Cambridge il pli bel da sia vita.^[8] Sin proposta da ses tutor John Graham (1794–1865), l’uvestg da Chester da pli tard, ha Darwin spustà ses examen preliminar.^[9] Ma suenter in temp da preparaziun da dus mais al ha el dumagnà senza problems.^[10]

Tar las ovras da basa per sa preparar sin l’examen final tutgavan er texts da William Paley, in dals represchentants principals da la teologia natirala che predominava da quel temp en l’Engalterra. Surtut l’ovra da Paley Natural Theology ha impressiunà Darwin; la logica, la lingua e la moda d’argumentar duevan influenzar Darwin er pli tard.^[11] Il schaner 1831 ha Darwin passà l’examen sco dieschavel da 178 students. Sper Paley aveva ses examen er cumpiglià dumondas davart Euklid e classichers da la litteratura greca e latina.^[12] Il diplom per ses emprim grad academic Baccalaureus Artium ha Darwin però retschet pir l’avrigl 1831^[13], damai ch’el ha anc stuì prender suenter dus semesters ch’el aveva manchentà a l’entschatta dal studi.^[14]

Gia a l’entschatta da ses studi al Christ’s College a Cambridge era Darwin vegnì en contact cun ses savrin William Darwin Fox, il qual al ha introducì en l’entomologia, la scienza dals insects. Tras el è Darwin daventà in collecziunader d’insects passiunà. Durant ils mais da stad ha el fatg numerusas excursiuns entomologicas ch’al han per regla manà en il nord da Wales. Tranter auter vegniva el accumpagnà da Frederick William Hope (1797–1862), George Leonard Jenyns (1763–1848) sco er da Thomas Campbell Eyton e ses bab Thomas Eyton. In’ulteriura pitschna renconuschientscha scientifica ha Darwin retschet il 1829, cura ch’igl è vegnì fatg menziun da sias retschertgas en l’ovra Illustrations of British Entomology da James Francis Stephens.^[15]

Interess tut spezial ha Darwin demussà envers las prelecziuns da botanica da John Stevens Henslow. Tras ses savrin Fox retschaveva el mintgamai l’invitaziun a las sairas che Henslow organisava regularmain tar sai a chasa per ils students che n’avevan anc nagin diplom. Tranter Darwin e Henslow è sa sviluppada in’amicizia ch’ha tegnì per vita duranta e la quala Darwin ha caracterisà sco la pli impurtanta da si’entira carriera professiunala.^[16]

Durant ses davos onn a Cambridge ha Darwin legì l’introducziun en il studi da la filosofia da la natira da John Herschel^[17] sco era il rapport da viadi en l’America Latina dad Alexander von Humboldt^[18]. A basa da l’ovra da Humboldt ha Darwin fatg numerusas notizias davart l’Insla Canara Teneriffa ed ha cumenzà a planisar in viadi en questa regiun.^[19] El ha cumenzà ad emprender spagnol, quai che gieva be cun fadia^[20], ed ha rimnà infurmaziuns davart ils custs ed ils termins da bastiments che passavan a Teneriffa. Ma per sia dischillusiun ha el stuì constatar ch’il viadi surmar saja pir pussaivel la stad 1832.^[21]

Gia la stad 1831 aveva Henslow pudì persvader Darwin da s’occupar cun la geologia ed al aveva fatg enconuschent cun Adam Sedgwick, professer da geologia a Cambridge.^[22] L’avust 1831 han Darwin e Sedgwick fatg in’excursiun geologica en il Wales dal Nord e passentà ensemen in’entira emna. Suenter ses return a Shrewsbury ils 29 d’avust 1831 ha Darwin chattà ina brev da Henslow.^[23] En quella ha Henslow communitgà a Darwin ch’il chapitani Robert FitzRoy tschertgia per ses proxim viadi cun la HMS Beagle in accumpagnader cun enconuschientschas da las scienzas natiralas e ch’el al haja cusseglià per questa posiziun. Pringle Stokes, l’emprim chapitani da la HMS Beagle aveva fatg suicidi l’onn 1828 suenter avair passentà dus onns en las regiuns crivas giusum l’America dal Sid. Per prevegnir ad ina tala crisa, ha FitzRoy laschà vegnir Darwin tar sai. Ils dus umens èn sa chapids bain ed er il bab da Darwin ha dà il consentiment al viadi. La HMS Beagle dueva far in’expediziun en la Patagonia ed en la Terra dal Fieu per far là mesiraziuns cartograficas. Plinavant duevan vegnir mesiradas las costas dal Chile, dal Peru e d’intginas inslas situadas en la Mar dal Sid.

Pervia da stemprads ha il viadi adina puspè stuì vegnir spustà. Ils 27 da december 1831 ha la HMS Beagle la finala pudì bandunar il port da Devonport. Per Darwin n’ha il viadi betg cumenzà bain. El suffriva dal mal da mar e pervi d’ina quarantina adossada en connex cun l’erupziun da la colera n’ha l’equipa dal bastiment betg pudì sbartgar a Teneriffa. Uschia è dà en l’aua ses giavisch da pudair explorar sin l’insla la ritga vegetaziun subtropica descritta da Humboldt. L’emprim temp sin il bastiment ha Darwin passentà cun intercurir pitschens organissems da la mar (che duevan pli tard vegnir numnads plancton). El tschiffava quels cun agid d’ina rait spessa ch’el aveva sez construì. A medem temp ha Darwin cumenzà a nudar sias observaziuns en in emprim cudesch da notizias, al qual duevan suandar anc ulteriurs: tschertins duvrava el be per las excursiuns a terra, en auters ordinava el las impressiuns geologicas e zoologicas rimnadas e puspè auters servivan a cataloghisar las provas ch’el rimnava.

Ils 16 da schaner 1832 ha Darwin gì l’emprima giada la chaschun d’ir a terra, e quai al Cap Verd sin l’insla Santiago. Henslow al aveva cusseglià da s’approfundar en l’emprim tom dals Principles of Geology da Charles Lyell. Durant il segiurn da radund trais emnas sin l’insla ha Darwin chattà a la costa en in’autezza da radund 15 meters ina stresa da conchiglias che confirmava la teoria da Lyell areguard la furmaziun successiva e graduala dal fundament geologic da la terra.

Dus mais suenter la partenza ha la HMS Beagle cuntanschì ils 28 da favrer 1832 la costa orientala da l’America dal Sid. A Salvador da Bahia ha Darwin giudì las ritgezzas dal guaud tropic, ha però er observà cun disgust las consequenzas da la sclavaria. Pervi da sia furmaziun refusava el quella, in fatg ch’han schizunt manà ad ina dispita tranter el e FitzRoy. Dus mais pli tard ha Darwin retschet a Rio de Janeiro l’emprima posta da dachasa. Entant che la HMS Beagle ha cuntinuà a mesirar la costa, è Darwin restà cun intgins auters commembers da l’equipa a Rio. Là ha el fatg retschertgas geologicas per lung da la costa. Vers la fin avust ha el tramess da Montevideo las emprimas provas, surtut geologicas, a Henslow a Cambridge. Fin la fin zercladur 1835 duevan anc suandar set ulteriuras spediziuns cun chats e provas da plantas, d’animals, da fossils e da minerals.

Ils 22 da settember 1832 ha Darwin chattà en vischinanza da Bahía Blanca a Punta Alta ses emprims fossils. L’auter di èn vegnids a la glisch al medem lieu la chavazza ed il skelet da duas differentas spezias da smarschuns gigantics. Dal lieu da chat e da la stresa da conchiglias ha Darwin tratg la conclusiun ch’ils dus animals preistorics sajan sa sviluppads il medem temp sco las conchiglias ch’als circumdavan.^[24]

Per la midada da l’onn sa chattava la HMS Beagle en il territori da la Terra dal Fieu, nua che Reverend Richard Matthews e trais indigens ch’eran vegnids educads en l’Engalterra avevan endrizzà ina staziun missiunara. Returnond la HMS Beagle suenter in onn, era la staziun missiunara abandunada. Suenter in segiurn d’in mais sin las Inslas dal Falkland, ha la HMS Beagle cuntinuà sias lavurs da mesiraziun avant la costa orientala da l’America dal Sid. En il fratemp ha Darwin fatg da l’avrigl al november 1833 excursiuns en la part interiura da l’Uruguay e da l’Argentina. L’entschatta december ha la HMS Beagle bandunà Montevideo, ha tranter auter mesirà parts da la Via da Magellan ed ha cuntanschì ils 11 da zercladur 1834 l’Ocean Pacific.

Sur Chiloé, Valdivia e Concepción è la HMS Beagle navigada a Valparaíso, nua ch’è suandà il fanadur 1834 in segiurn da pliras emnas. Dals 14 d’avust fin ils 27 da settember 1834 ha Darwin fatg si’emprima expediziun tras las Andas ch’al ha manà fin a Santiago. Entant che la HMS Beagle ha cartografà l’archipel da Chonos, ha Darwin recognoscà la cumposiziun geologica da l’insla Chiloé. Ils 20 da favrer 1835 è el daventà perditga d’in grev terratrembel da trais minutas en vischinanza da Valdivia. A chaschun d’ina chavaltgada cun FitzRoy en la citad Concepción ha Darwin pudì observar sis emnas pli tard las grondas devastaziuns chaschunadas da quest terratrembel. Examinond Darwin il mars 1835 l’insla Quiriquina sper Talcahuano, ha el chattà sediments marins ch’il terratrembel aveva auzà per intgins pes; quai è stà per el in’ulteriura conferma da la teoria da Lyell e da l’auta vegliadetgna da la terra. Silsuenter è suandada ina segunda expediziun en las Andas. Qua ha el scuvert lunsch davent da la costa muntognas che sa cumponivan per gronda part da lava sutmarina. Medemamain ha el chattà fossils e plantas petrifitgadas ed ha cumenzà a sviluppar sias atgnas teorias geologicas. Fin la stad ha el fatg duas ulteriuras expediziuns ch’al han manà en las Andas.

Las lavurs da mesiraziun da la HMS Beagle èn stadas terminadas ils 7 da settember 1835. Sinaquai ha il bastiment bandunà definitivamain la costa dal vest sidamericana ed è ì en viadi vers las Inslas da Galápagos. Ils 18 da settember ha Darwin mess per l’emprima giada pe sin ina da las numerusas inslas da l’archipel (a San Cristóbal). Las mesiraziuns planisadas da questas inslas han durà bundant in mais. Darwin ha visità las inslas Floreana, San Salvador ed Isabela, ha fatg perscrutaziuns e rimnà provas d’animals e da plantas. Nicholas Lawson, il directur da la praschun sin l’insla Floreana, al ha rendì attent che las tartarugas dal Galápagos sa laschian attribuir a las singulas inslas tras lur cuirass. Da quel temp n’ha Darwin anc betg dà bler paisa a questa remartga ed er betg a la varietad dals fringhels indigens.

Ils 20 d’october 1835 ha la HMS Beagle cumenzà il passagi da l’Ocean Pacific. Trais emnas pli tard ha l’equipa vis l’Atoll Puka-Puka en l’Archipel da Tuamotu. Ils 15 da november han els cuntanschì Tahiti e bittà l’ancra per diesch dis. A Papeete èn Darwin e FritzRoy sa scuntrads cun la regina dal Tahiti Pomaré IV. Durant la cuntinuaziun dal viadi vers la Nova Zelanda ha Darwin cumplettà sia teoria davart la furmaziun da grips da curals, la quala el aveva gia cumenzà a la costa occidentala da l’America dal Sid. Dal segiurn da diesch dis en il nord da la Nova Zelanda ha Darwin profità cun far ulteriuras excursiuns a l’intern dal pajais. El ha visità la missiun da Te Waimate ed intercurì furmaziuns da crap da chaltschina particularas.

Arrivond la HMS Beagle ils 12 da schaner 1836 a Sydney, è Darwin stà levgià da finalmain puspè esser en ina gronda citad cultivada. Sin ina da sias excursiuns ha el scuntrà aborigines ch’al han demonstrà lur abilitads da bittar la lantscha. A Hobart ha Darwin, che sa legrava adina dapli sin il return a chasa, giudì l’ospitalitad da l’inspectur da mesiraziun George Frankland (1800–1838). El ha festivà ses 27avel anniversari, ha tschiffà luschards e serps e rimnà verms plats, baus da grascha e numerus ulteriurs insects. La davosa staziun dal segiurn da dus mais en l’Australia ha furmà Albany.

Silsuenter ha la HMS Beagle cuntinuà ses viadi sur las Inslas da Cocos a Mauritius e sperasvi Madagascar fin en l’Africa dal Sid. Ils 31 da matg 1836 han els sbartgà a Simon’s Town. Darwin è sa mess sin via per terra vers Kapstadt, nua ch’el è sa scuntrà cun John Herschel. Ils 29 da zercladur è la HMS Beagle passada l’artg tropic. A St. Helena ha Darwin examinà la geologia da l’insla e sin l’insla Ascension è el muntà sin il vulcan Green Mountain. Gia s’avischinava la patria, ma ils 23 da zercladur è il chapitani FitzRoy sa decidì da far in detur a Salvador da Bahia a la costa da l’America dal Sid per pudair excluder eventualas mesiraziuns faussas. Ils 17 d’avust è la HMS Beagle alura definitivamain sa messa sin via vers l’Engalterra. Las davosas staziuns èn stadas Praia e l’insla Azora Terceira. Ils 2 d’october 1836 è il bastiment arrivà al port englais Falmouth. Darwin è immediat sa rendì tar sia famiglia a Shrewsbury.

Durant il return aveva Darwin fatg urden cun sias notizias ed ordinà, cun agid da ses gidanter Syms Covington, la collecziun en 12 categorias.^[25] Sias notizias zoologicas cumpigliavan 368 paginas; quellas davart la geologia eran cun 1383 paginas prest quatter giadas pli voluminusas. Ultra da quai aveva Darwin scrit in diari da viadi da 770 paginas. Suenter in viadi da prest tschintg onns cumpigliava la collecziun 1529 spezias conservadas en spiritus sco er 3907 ulteriurs objects sco pels, ossa u plantas.^[26] Resumond ha Darwin pli tard constatà en si’autobiografia: «Il viadi cun la Beagle è stà per lunsch or il pli impurtant eveniment en mia vita, il qual dueva determinar mes entir ulteriur svilup professiunal.»^[27]

Era durant l’absenza da Darwin era ses num restà preschent entaifer ils circuls scientifics da l’Engalterra; senza ses savair aveva Henslow numnadamain publitgà intginas da sias brevs en furma da Letters on Geology. Per curt temp è Darwin sa trategnì a Cambridge, nua ch’el ha lavurà vi da sia collecziun e preparà il manuscrit da ses rapport da viadi. Il mars 1837 è el ì a star a Londra. Qua ha el fatg l’enconuschientscha cun Charles Lyell e Richard Owen. L’amicizia cun Owen dueva dentant sa sfradentar in pau durant ils davos onns da vita.^[28]

En il temp suenter ses return crodan ils emprims patratgs da Darwin che mussan en direcziun d’in svilup da las spezias (era sche Darwin sez ha pli tard anticipà quest’idea en ses temp da viadi en l’America dal Sid^[29]). Che las spezias na sajan betg da vesair sco constanta al è surtut vegnì conscient legend las lavurs da John Gould dal mars 1837 davart ils utschels da las Inslas da Galápagos. Durant ses temp da viadi n’aveva Darwin betg dà grond’attenziun a quests utschels; ils exemplars rimnads n’aveva el er betg ordinà tenor las inslas. Gould ha cumprovà che tut questas spezias (che vegnan numnadas oz fringhels da Darwin) èn parentadas stretgamain e ch’i n’è betg pussaivel da trair ina clera lingia da spartiziun tranter las singulas spezias e varietads.^[30]

Las ponderaziuns da Darwin areguard l’origin da las spezias èn stadas accumpagnadas d’ina vasta lectura sin ils champs da la medischina, psicologia, da las scienzas natiralas, filosofia, teologia ed economia politica. La finamira da Darwin era d’argumentar la genesa da las spezias sin fundament da las scienzas natiralas. Surtut ha el cumenzà a refusar la teologia da la natira tenor Paley ch’al era vegnida docida durant ses temp da studi a Cambridge. Blers dals experiments posteriurs da Darwin servivan a refutar l’argument from design da Paley; adattaziuns da las spezias duevan vegnir decleradas a moda natirala e betg tras intervenziun divina. Savens ha Darwin perquai surpiglià ils medems exempels sco Paley ed è er suandà en si’argumentaziun la via enchaminada.^[31] Entaifer la litteratura filosofica è Darwin surtut vegnì influenza da l’empirissem englais-scot en la tradiziun da David Hume, ma er dad Adam Smith e sia teoria dals sentiments morals. Areguard la teoria da la scienza han surtut John Herschel e William Whewell gì grond’influenza sin Darwin cun suttastritgar la muntada dal proceder a moda inductiva e deductiva en las scienzas natiralas.

Il pli tard a partir da la stad 1837 era Darwin persvas che las spezias sajan suttamessas a midadas cuntinuantas ed ha cumenzà a rimnar infurmaziuns davart questa tematica. En ils proxims 15 mais è sa sviluppada plaun a plaun la teoria ch’el dueva pir publitgar il 1858/1859.^[32] Il mars 1837 ha Darwin cumenzà a nudar sias ponderaziuns en cudeschs da notizias, ils Notebooks on Transmutation. Sin pagina 36 da l’emprim cudesch da notizias ha el skizzà sut il titel I think per l’emprima giada l’origin da las spezias tras spartiziun.^[33] In element fundamental per sias ponderaziuns ha furmà il gradualissem sco ch’el al enconuscheva dals Principles of Geology da Lyell. La variabilitad da las spezias ed il mecanissem da la selecziun artifiziala enconuscheva Darwin da la cultivaziun da plantas e da l’allevament d’animals.

Sco punct da cristallisaziun per formular sia teoria da la selecziun dueva sa mussar la lescha da la creschientscha sco che Thomas Robert Malthus l’aveva formulà en ses Essay on the Principle of Population. Darwin era vegnì en contact cun quest’ovra il settember 1838. Malthus parta en ses text da l’observaziun che la creschientscha da la populaziun crescha (senza controlla u restricziuns externas) a moda exponenziala, entant che la producziun da nutriment crescha be a moda lineara. Da quai ha el concludì che la creschientscha exponenziala sa laschia be mantegnair per in temp limità e ch’i stoppia dar baud u tard in cumbat per las resursas limitadas. Darwin ha realisà che questa lescha sa laschia er applitgar sin autras spezias. Il cumbat da concurrenza – uschia ha el concludì vinavant – haja per consequenza che variaziuns avantagiusas possian sa mantegnair, entant che variaziuns dischavantagiusas svaneschian or da la populaziun. Cun agid da quest mecanissem da la selecziun sa laschavan declerar tant ils midaments entaifer ina spezia sco er il svilup da novas spezias. Cun quai aveva Darwin chattà «ina teoria, cun la quala jau poss lavurar».^[34]

Il temp a Londra è stà emplenì cun lavur sco strusch in’autra fasa en la vita da Darwin. Sper ses vasts studis en connex cun l’evoluziun ha el edì ils onns 1838–1843 The Zoology of the Voyage of H.M.S. Beagle en plirs toms. Ses rapport da viadi è l’emprim cumparì il 1839 sco terz tom en la retscha The narrative of the voyages of H.M. Ships Adventure and Beagle. Il cudesch ha gì in tal success ch’el è anc cumparì il medem onn separadamain sut il titel Journal of Researches. Sper ils Origins è quest’ovra restada fin oz la pli populara da Darwin. Successivamain ha Darwin er publitgà sias observaziuns geologicas davart ils grips da curals (1842) e davart ils vulcans (1844). Questas publicaziuns han contribuì essenzialmain a ses renum scientific. Uschia na fai betg surstar che Darwin è vegnì recepì en la Royal Society ed en l’Athenaeum Club e ch’el è vegnì elegì en ils cussegls da la Geological Society of London e da la Royal Geographical Society.^[35]

L’onn 1839 ha Darwin maridà sia cusrina Emma Wedgwood (1808–1896), la figlia da ses aug Josiah Wedgwood II. La facultad communabla, che derivava tant da ses agen bab sco er da quel da sia dunna, ha pussibilità a Darwin da manar ina vita sco privatier. El ha investì ses daners en possess funsil e pli tard surtut en aczias da la viafier. Durant il temp a Londra èn naschids ils emprims trais uffants William Erasmus (1839–1914), Anne (1841–1851) e Mary Eleanor (1842–1842). Mary Eleanor è però gia morta suenter paucas emnas. A l’exempel da William ha Darwin observà las furmas d’expressiun da l’uffant pitschen e publitgà quellas pli tard.^[36]

Il november 1842 è Darwin sa retratg cun sia famiglia en il Down House, situà en il vitget Down en il sid da Londra. Qua sperava el da chattar dapli ruaus e da pudair sa revegnir in pau da sia sanadad spussada. Dapi ses return dal viadi e surtut a partir dal 1839 eran adina puspè sa mussads sintoms d’ina malsogna, davart la quala i vegn speculà fin oz. Darwin aveva da cumbatter cun flaivlezza, mal il stumi, malesser, vomitar, puls augmentà e problems cun la respiraziun.^[37] Perquai ha Darwin vivì a moda fitg retratga, è viagià be fitg darar e n’ha mai pli bandunà l’Insla Britannica. Il settember 1843 è naschida la figlia Henrietta, a la quala duevan anc suandar sis uffants: George Howard (1845–1912), Elizabeth (* 1847), Francis (1848–1925), Leonard (1850–1943), Horace (* 1851) e Charles Waring (* 1856).

Il 1843 ha cumenzà l’amicizia tranter Darwin ed il botanicher Joseph Dalton Hooker che dueva daventar – sper Lyell e Thomas Henry Huxley – in da ses promoturs ils pli impurtants. En ina brev dal schaner 1844 ha Darwin fatg emprimas allusiuns a la teoria da l’evoluziun e scrit ch’el saja «cunter mia opiniun da pli baud quasi persvas (igl è sco da confessar in assassinat) che las spezias n’èn betg invariablas)».^[38] Hooker ha respundì che las spezias sa midian tenor ses avis «a moda graduala». Ma el n’haja fin oz obtegnì nagina explicaziun plausibla per quest fenomen e perquai spetgia el cun mirveglias sin las ponderaziuns da Darwin.^[39] Darwin aveva gia nudà il 1842 sia teoria en furma d’ina skizza da 35 paginas, la quala el ha elavurà il 1844 ad in essai da 230 paginas. Per il mument ha el però be mussà quel a sia dunna Emma e l’ha supplitgà d’al publitgar en cas da sia mort. Areguard il cuntegn e la structura correspundan omadus texts al cudesch che Darwin dueva publitgar il 1859.^[40] Fin uss circulava la tesa davart l’uschenumnada ‹transmutaziun› pir en circuls socialistics e revoluziunars e per part en la medischina. Il 1844 ha Robert Chambers però publitgà a moda anonima si’ovra Vestiges of the Natural History of Creation ch’è daventada in bestseller e ch’ha gidà a derasar las novas ideas en il mund da la burgaisia. L’ovra era però scritta en in tun schurnalistic e n’ha perquai betg pudì persvader ils scienziads.

Las proximas ovras che Darwin dueva publitgar èn stadas Geological observations on the volcanic islands visited during the voyage of H.M.S. Beagle (1844) e Geological observations on South America (1846). Cun quai èn sias collecziuns dal viadi enturn il mund stadas elavuradas suenter diesch onns – cun excepziun d’in exemplar insolit dal giomber resident. Da la descripziun da questa spezia è sa sviluppada ina descripziun da tut las spezias viventas e fossilas da l’entir urden. Questa lavur ha durà otg onns ed è vegnida publitgada en dus gross toms davart las spezias viventas e dus graschels davart las spezias fossilas. Per questa lavur taxonomica da vaglia è Darwin vegnì onurà il 1854 cun la Royal Medal. En la fasa d’elavuraziun da questas publicaziuns ha Darwin retschet collecziuns da tut l’Europa, dals Stadis Unids e da las colonias britannicas. Quai al ha sensibilisà per la muntada da variaziuns e dal singul individi. A medem temp è Hooker daventà ses partenari da discussiun principal areguard la tematica da l’evoluziun. Il 1847 al ha Darwin dà ses essai per lectura.

Il 1849 ha Darwin fatg a Malvern ina cura d’aua da trais mais, la quala ha restituì marcantamain sia sanadad. Ils proxims onns ha Darwin adina puspè fatg curas ed er cuntinuà a chasa cun lavadas fraidas. L’onn 1851 è sia figlia preferida Annie vegnida grev malsauna ed è morta.^[41] Sia mort ha destruì en Darwin las davosas restanzas d’ina cretta en in mund moral e gist (ch’era gia sa diminuida fermamain dapi ses return dal viadi sin la Beagle^[42]). En ses davos onns da vita veseva Darwin sasez sco agnosticher.^[43]

Suenter avair terminà la lavur davart ils giombers residents, ha Darwin reprendì sia lavur vi da la teoria da l’evoluziun. En il decurs dals proxims onns ha el fatg nundumbraivels experiments. Tranter auter ha el empruvà da chattar ina resposta sin la dumonda co che inslas possian vegnir populadas. El ha intercurì quant ditg che sems da plantas pon surviver en aua da sal ed ha er tratg en consideraziun puglinas e ballas da stumi d’utschels sco mediums da derasaziun. Areguard la tematica da la variaziun ha Darwin cumenzà a sa volver ad allevaturs d’animals, ha rimnà da quels infurmaziuns ed ha er sez cumenzà ad allevar columbas per intercurir la selecziun artifiziala.

Charles Lyell, al qual Darwin confidava adina puspè il svilup da sias ideas, ha intimà Darwin il 1856 da publitgar sias enconuschientschas per evitar ch’insatgi auter saja pli spert. L’onn 1855 era numnadamain cumparida l’ovra On the Law which has regulated the introduction of New Species da Russel Wallace. Perquai che Wallace era sa servì d’ina lingua in pau artifiziala, aveva Darwin sconuschì la muntada da questa publicaziun. Ussa ha Darwin cumenzà a rediger sias enconuschientschas en furma d’in manuscrit che purtava il titel Natural Selection. Pervi da ses material voluminus è la lavur sa tratga en la lunga; il mars 1858 eran terminads 10 chapitels u radund dus terzs da la dimensiun planisada. En il fratemp aveva Darwin chattà en Asa Gray a Harvard in ulteriur partenari da correspundenza. En ina brev dal settember 1857 al ha el medemamain exponì sia teoria.

Che Lyell aveva tutta raschun d’insister sin ina publicaziun, è sa mussà la stad 1858. Wallace ha tramess a Darwin da Ternate in manuscrit cun il titel On the Tendency of Varieties to depart indefinitely from the Original Type. En quel fascheva l’autur pli u main diever dals medems musters d’explicaziun sco Darwin en si’atgna lavur. Wallace duvrava il term struggle for existence e sa basava sin lavurs da Lyell, Malthus, Lamarck e Chambers. Wallace ha supplitgà Darwin da spedir vinavant il manuscrit a Lyell, senza però far menziun d’ina publicaziun pussaivla. Cumbain che Darwin ha gì tema che si’atgna publicaziun pudessi perder la prioritad da publicaziun, ha el tuttina tramess il manuscrit. Gist da quel temp ha ses figl Charles Waring survegnì la stgarlattina ed è mort suenter paucs dis. Perquai ha Darwin surdà la dumonda da la publicaziun a ses amis Lyell e Hooker. Quels han chattà la soluziun en furma d’in gentlemanly agreement che prevediva da preschentar a medem temp las lavurs da Wallace e Darwin. Quai è succedì il prim da fanadur 1858 en rom d’ina sesida da la Linnean Society. Ni la prelecziun ni la publicaziun da quest referat han però manà a reacziuns pli grondas.

Enstagl da terminar ses cudesch Natural Selection, quai ch’avess durà memia ditg, è Darwin sa decidì da publitgar ina resumaziun da ses cudesch. Da l’artitgel planisà hai la finala tuttina puspè dà in cudesch cun radund 155 000 pleds. Hooker ha legì e curregì il manuscrit. Sin intermediaziun da Lyell ha l’editur John Murray acceptà il manuscrit senza l’avair vis e schizunt surpiglià ils custs da 72 glivras che be las correcturas da Darwin vi dals sbozs da stampa han custà. L’emprima ediziun è vegnida augmentada dals 500 exemplars planisads oriundamain sin 1250 (ch’èn tuts vegnids prenotads). Ils 24 da november 1859 è la finala vegnì en vendita l’ovra che porta il titel On the Origin of Species by Means of Natural Selection, or The Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life.

En il cudesch tracta Darwin tschintg teorias ch’èn independentas ina da l’autra:^[44]

1. L’evoluziun sco tala, vul dir la variabilitad da las spezias;
2. La derivanza communabla da tut las creatiras;
3. Il gradualissem, vul dir las midadas en pass fitg pitschens;
4. La multiplicaziun da las spezias resp. la furmaziun da las spezias en populaziuns;
5. La selecziun natirala sco mecanissem il pli impurtant (ma betg sulet) da l’evoluziun.

Entaifer ils circuls scientifics è l’evoluziun sco tala quasi vegnida acceptada a moda universala en il decurs dals proxims onns. Quai vala dentant bler main per la selecziun natirala; cun quella avevan schizunt ils amis da Darwin Lyell ed Asa Gray fadia. John Herschel la ha crititgà vehementamain sco law of the higgledy-piggledy (‹regla da battibugl›). Karl Ernst von Baer la ha schizunt plazzà en vischinanza d’ina paraula scientifica. L’ami da Darwin Henslow ha refusà l’evoluziun, ma è tuttina restà collià amiaivlamain cun Darwin. Sedgwick e Richard Owen han percunter publitgà recensiuns negativas. Da l’autra vart han divers amis da Darwin sustegnì il cudesch cun recensiuns, sco per exempel Thomas Huxley en la Times.

A chaschun d’ina sesida da la British Association for the Advancement of Science il zercladur 1860 a l’Universitad dad Oxford èsi vegnì tar ina debatta ordvart vehementa tranter Huxley e l’adversari da la teoria da l’evoluziun, Samuel Wilberforce, l’uvestg dad Oxford. Wilberforce è vegnì sustegnì da l’anteriur chapitani da Darwin, Robert FitzRoy, entant che Huxley ha pudì quintar cun il sustegn da Joseph Dalton Hooker. Darwin sez n’era betg preschent a la sesida. A la fin han omaduas partidas pretendì per sai la victoria en questa debatta.^[45]

Ils proxims onns ha Darwin anc publitgà trais impurtants cudeschs che tractan aspects da la teoria da l’evoluziun, e quai a moda bler pli detagliada ch’èn On the Origin of Species.

En The Variation of Animals and Plants under Domestication (1868) ha Darwin preschentà tut il material ch’el aveva rimnà sur ils ultims decennis davart la variaziun d’animals e plantas sut l’influenza da l’uman. En quest cudesch ha el er integrà sia speculaziun davart il mecanissem d’ereditad. Quest’uschenumnada teoria da pangenesis sa dueva mussar sco fallada.

Da vulair tematisar la derivanza da l’uman aveva Darwin adina evità fin a quel mument. Pir l’onn 1871 ha el publitgà The Descent of Man, and Selection in Relation to Sex. En quest cudesch fa el valair la tesa ch’era da quel temp gia detg derasada e davart la quala er Huxley (Evidence as to Man’s Place in Nature, 1863) e Haeckel avevan gia publitgà, numnadamain che l’uman saja parentà cun la schimgia e ch’el haja cun quella antenats communabels.

Sco emprim perscrutader ha Darwin exprimì l’idea che l’uman saja sa sviluppà en l’Africa. Questa supposiziun dueva sa verifitgar pli tard. Darwin ha er attribuì las caracteristicas spiertalas da l’uman a process evoluziunars. Plinavant ha el suttastritgà l’unitad da l’umanitad sco ina spezia ed è s’exprimi cunter l’idea da vulair interpretar las differentas rassas (u sutspezias) da l’uman sco differentas spezias.^[46] L’origin da las rassas umanas ha el explitgà tras selecziun sexuala. A questa tematica, vul dir a la selecziun da partenaris tras l’autra schlattaina, è el lura surtut sa deditgà en la segunda part dal cudesch. Cun questa teoria ha el per exempel pudì explitgar il fenomen da las cornas-tschierv ch’i na dastgass betg dar tenor la selecziun natirala. Questa publicaziun da Darwin ha er furmà ina resposta sin il cudesch The Reign of Law dal liberal Duke of Argyll. Sut l’influenza dad Owen aveva el attatgà la selecziun natirala da Darwin ed empruvà da manar enavos las leschas da la natira sin Dieu.^[47]

L’onn 1872 è suandà il cudesch On the Expression of the Emotions in Man and Animals. En quel mussa Darwin ch’era ils sentiments e lur furmas d’expressiun correspundan tranter l’uman ed ils animals e che quests fenomens interiurs sa laschan deducir da l’evoluziun gist tuttina sco tratgs caracteristics exteriurs. A medem temp ha il cudesch furmà in’argumentaziun drizzada cunter il cudesch Anatomy and Physiology of Expression da Charles Bell. Lez pretendeva ch’ils musculs da la fatscha da l’uman sajan vegnids stgaffids per pudair exprimer ses sentiments. Il medem onn è er cumparida la sisavla (e davosa) ediziun da On the Origin of Species. En mintga ediziun aveva Darwin fatg numerusas midadas, curregì sbagls e tractà tscherts aspects da la critica.

Ses davos onns da vita è Darwin sa concentrà sin publitgar davart tematicas botanicas. Per quest intent ha el fatg divers experiments, sustegnì surtut da ses figl Francis.

The Movements and Habits of Climbing Plants dal 1867 ed il cudesch da 592 paginas The Power of Movement in Plants dal 1880 èn ovras fundamentalas davart la fisiologia da las plantas. Observond la sensibilitad da tschertas plantas ha el postulà l’intervenziun d’ina substanza curriera (hormon); decennis pli tard dueva quel propi vegnir identifitgà sco auxin. Plinavant ha el intercurì la reacziun dals pizs da las ragischs sin stimulaziuns e cumpareglia quellas cun ils tscharvels d’animals inferiurs. Medemamain ha Darwin scuvert la circumnutaziun, il moviment circular da bleras plantas che vegn dirigì a moda endogena. En ses cudesch Insectivorous Plants dal 1875 ha el ultra da quai pudì cumprovar che tschertas plantas maglian propi charn.

En trais ulteriuras lavurs è el sa deditgà a la biologia da las flurs. En l’ovra On the various contrivances by which British and foreign orchids are fertilised by insects, and on the good effects of intercrossing (1862) cumprova el tranter auter che la structura da la flur d’ina orchidea serva a cuntanscher ina rata d’impollinaziun estra uschè auta sco pussaivel. Sia publicaziun The effects of cross and self fertilisation in the vegetable kingdom (1876) ha furmà il resultat da vasts experiments d’impollinaziun ch’el ha fatg dapi il 1866 e per part sur diesch generaziuns da plantas. Darwin ha constatà che impollinaziun estra maina per regla a dapli descendenza che autoimpollinaziun. En The different forms of flowers on plants of the same species (1877) ha el mussà che las diversas furmas da flurs da tschertas plantas servan medemamain ad augmentar l’impollinaziun estra.

Il davos cudesch da Darwin è la finala stà deditgà ad ina tematica ch’al aveva fatschentà sur 40 onns: l’activitad dals verms da plievgia. The formation of vegetable mould, through the action of worms, with observations on their habits è cumparì il 1881, paucs mais avant la mort da Darwin. El ha attribuì als verms da plievgia ina rolla centrala en la furmaziun da la terra e dal humus. En in experiment al liber ch’ha durà 30 onns ha el mussà che pitschens tocs da chaltschina vegnan transportads tras l’activitad dals verms da plievgia da la surfatscha fin en ina profunditad da 18 cm. Cun si’ovra ha el er pudì curreger l’opiniun ch’ils verms sajan nuschaivels per la cultivaziun da plantas. Uschia è Darwin er daventà in piunier da la biologia dal terren.

Charles Darwin è mort ils 19 d’avrigl 1882 en la vegliadetgna da 73 onns en sia chasa a Downe. Ils 26 d’avrigl è el vegnì sepulì a Londra en la Westminster Abbey, als pes da Sir Isaac Newton e gist sper l’astronom Sir John Herschel (1792–1871). In da ses portabara è stà Alfred Russel Wallace. L’erecziun d’ina statua commemorativa en il Natural History Museum ha stuì spetgar fin il 1885, l’onn che Richard Owen è vegnì pensiunà.^[48]

Tras sias contribuziuns essenzialas a la teoria da l’evoluziun vala Charles Darwin sco in dals scienziads da la natira ils pli impurtants insumma. Pervi da questa prestaziun è el anc adina fitg preschent en la schientscha da la publicitad. Il 1992 è Darwin cumparì sin plaz 16 d’ina glista da las persunas ch’han gì la pli gronda influenza en tut l’istorgia.^[49] Ed en la Gronda Britannia figurescha el sin il quart plaz dals 100 Greatest Britons.^[50]

Oz vala la teoria da l’evoluziun, ch’è vegnida stabilida tras Darwin e che vegn sviluppada cuntinuadamain, sco paradigma fundamental entaifer la biologia. Questa teoria collia quasi tut las disciplinas parzialas da la biologia (sco la zoologia, la botanica, la scienza dal cumportament, l’embriologia u la genetica) sut in tetg communabel.^[51] Theodosius Dobzhansky ha formulà quai il 1973 a moda pregnanta en la frasa: «Nagut en la biologia n’ha in senn, auter ch’en la glisch da l’evoluziun.»^[52]

Las ovras da Darwin, surtut quellas davart l’origin da las spezias e la derivanza da l’uman, han gia manà curt suenter lur publicaziun a vairas lavinas da recensiuns e reacziuns. Las teorias da Darwin n’han numnadamain betg be tangà dumondas da la biologia, mabain han er gì vastas implicaziuns per la teologia, la filosofia ed autras scienzas spiertalas, sco er areguard aspects politics e socials.^[53] Correspundentamain n’èn las teorias da Darwin betg be vegnidas discutadas en circuls scientifics, mabain er entaifer il clerus e la vasta publicitad. Puncts da discussiun han per exempel furmà il problem da la teleologia, la relaziun tranter corp ed olma u la posiziun da l’uman en la natira. Il fatg ch’i na sa tracta tar l’uman betg d’ina stgaffiziun originara, mabain d’in product da l’evoluziun sco milliuns d’autras spezias era, steva en cuntradicziun cun la ductrina cristiana e cun bleras scolas filosoficas.^[54] Sigmund Freud ha numnà la teoria da l’evoluziun – sper la vieuta copernicana e la psicoanalisa – in dals trais affrunts cunter l’autodeterminaziun da l’umanitad.^[55]

Parts centralas da la teoria da Darwin èn s’etablidas spertamain: surtut l’evoluziun sco tala e la derivanza communabla. Il mecanissem da la selecziun è percunter vegnì discutà sur lung temp a moda cuntraversa e valeva be sco in da plirs mecanissems che stevan en discussiun. A chaschun dal giubileum dal 100avel di da naschientscha da Darwin il 1909 na devi strusch insatgi che sustegneva la teoria da la selecziun. Quest’emprima fasa è pli tard vegnida titulada da Julian Huxley la ‹stgirezza dal darwinissem›.^[56] Pir la teoria da l’evoluziun sintetica, che vegn er numnada la segunda revoluziun da Darwin, ha fatg strada a la teoria da la selecziun. Sut l’influenza da Darwin èn er sa sviluppadas novas disciplinas sco la scienza dal cumportament (etologia) u la biologia sociala.^[57]

Sco in transferiment da las teorias da Darwin sin la politica, e quai en furma d’ina reinterpretaziun abusiva, vala l’ideologia dal darwinissem social. Quest’idea na sa lascha betg deducir necessariamain da l’ovra da Darwin; en pli na correspunda ella absolutamain betg al maletg che Darwin sez aveva dal mund e da l’umanitad.^[58]

Tenor Darwin èn er vegnidas numnadas diversas scolas ed universitads sco er inslas, glatschers ed auters lieus geografics (surtut en l’America dal Sid e l’Australia).

• The Zoology of the Voyage of H.M.S. Beagle. Smith, Elder & Co., London 1838–1843 (sco editur); versiun digitala.
• Journal and remarks. 1832–1836. Tom 3 da P. Parker King, Robert FitzRoy, Charles Darwin: The narrative of the voyages of H.M. Ships Adventure and Beagle. Henry Colburn, London 1838–1839; versiun digitala; sco ediziun separada: Journal of researches into the geology and natural history of the various countries visited by H.M.S. Beagle Henry Colburn, London 1839.
• Geology of The Voyage of The Beagle. 3 toms, Smith, Elder & Co, London 1842–1846:
  • The structure and distribution of coral reefs. Being the first part of the geology of the voyage of the Beagle, under the command of Capt. FitzRoy, R.N. during the years 1832 to 1836. Smith, Elder & Co., London 1842; versiun digitala.
  • Geological observations on the volcanic islands visited during the voyage of H.M.S. Beagle, together with some brief notices of the geology of Australia and the Cape of Good Hope. Being the second part of the geology of the voyage of the Beagle, under the command of Capt. FitzRoy, R.N. during the years 1832 to 1836. Smith, Elder & Co., London 1844; versiun digitala.
  • Geological observations on South America. Being the third part of the geology of the voyage of the Beagle, under the command of Capt. FitzRoy, R.N. during the years 1832 to 1836. Smith, Elder & Co., London 1846; versiun digitala.
• Living Cirripedia. 2 toms, The Ray Society, London 1852–1854:
  • Living Cirripedia, A monograph on the sub-class Cirripedia, with figures of all the species. The Lepadidae; or, pedunculated cirripedes. London: The Ray Society 1852; versiun digitala.
  • Living Cirripedia, The Balanidae, (or sessile cirripedes); the Verrucidae. The Ray Society, London 1854; versiun digitala.
• Fossil Cirripedia of Great Britain. 2 toms, Palaeontographical Society, London 1851–1855.
  • Fossil Cirripedia of Great Britain: A monograph on the fossil Lepadidae, or pedunculated cirripedes of Great Britain. London: Palaeontographical Society 1851; versiun digitala.
  • A monograph on the fossil Balanidae and Verrucidae of Great Britain. Palaeontographical Society, London 1855; versiun digitala.
• On the origin of species by means of natural selection, or the preservation of favoured races in the struggle for life. John Murray, London 1859; versiun digitala.
• On the various contrivances by which British and foreign orchids are fertilised by insects, and on the good effects of intercrossing. John Murray, London 1862; versiun digitala.
• On the movements and habits of climbing plants. En: Journal of the Linnean Society of London (Botany), tom 9, p. 1–118; versiun digitala.
• The variation of animals and plants under domestication. John Murray, London 1868; versiun digitala.
• The descent of man, and selection in relation to sex. John Murray, London 1871; versiun digitalaen.
• The expression of the emotions in man and animals. John Murray, London 1872; versiun digitala.
• Insectivorous Plants. John Murray, London 1875; versiun digitala.
• The effects of cross and self fertilisation in the vegetable kingdom. John Murray, London 1876; versiun digitala.
• The different forms of flowers on plants of the same species. John Murray, London 1877; versiun digitala.
• The power of movement in plants. John Murray, London 1880; versiun digitala.
• The formation of vegetable mould, through the action of worms, with observations on their habits. John Murray, London 1881 versiun digitala.

1. ↑ Autobiografia, p. 27s.
2. ↑ Autobiografia, p. 23.
3. ↑ Charles Darwin a Caroline Sarah Darwin, ils 6 da schaner 1826, brev 20 en The Darwin Correspondence Project (consultà ils 11 da zercladur 2008).
4. ↑ Eve-Marie Engels: Charles Darwin, chapitel Person, Leben und Werk. C.H. Beck, Minca 2007, ISBN 978-3-406-54763-8, p. 16–41.
5. ↑ Desmond/Moore, p. 42s.
6. ↑ Autobiografia, p. 46.
7. ↑ Autobiografia, p. 58.
8. ↑ Autobiografia, p. 68s.
9. ↑ Charles Darwin a Charles Thomas Whitley, ils 10 d’avust 1828, brev 45a en The Darwin Correspondence Project (consultà ils 26 da zercladur 2008).
10. ↑ Charles Darwin a William Darwin Fox, ils 25 da mars 1830, brev 78 en The Darwin Correspondence Project (consultà ils 12 da zercladur 2008).
11. ↑ Janet Browne: Über Charles Darwin: Die Entstehung der Arten. dtv, Minca 2006, p. 20–22.
12. ↑ E. Janet Browne: Charles Darwin: Voyaging. Tom 1, Jonathan Cape, Londra 1995, ISBN 1-84413-314-1, p. 97.
13. ↑ Francis Darwin: The Life and Letters of Charles Darwin. 3 toms, John Murray, Londra 1887, tom 1, p. 163 (online).
14. ↑ Autobiografia, p. 68.
15. ↑ Darwin’s insects in Stephens' Illustrations of British entomology (1829–32).
16. ↑ Autobiografia, p. 60 e 64.
17. ↑ Preliminary discourse on the study of natural philosophy. En: Cabinet cyclopaedia. 1831.
18. ↑ Personal Narrative of Travels to the Equinoctial Regions of America, During the Years 1799–1804. Londra 1818–1819.
19. ↑ Charles Darwin a William Darwin Fox, ils 7 d’avrigl 1831, brev 96 en The Darwin Correspondence Project (consultà ils 12 da zercladur 2008).
20. ↑ Charles Darwin a Charles Thomas Whitley, ils 19 da fanadur 1831, brev 102a en The Darwin Correspondence Project (consultà ils 12 da zercladur 2008).
21. ↑ Charles Darwin a William Darwin Fox, prim d’avust 1831, brev 103 en The Darwin Correspondence Project (consultà ils 12 da zercladur 2008).
22. ↑ Charles Darwin a William Darwin Fox, ils 9 da fanadur 1831, brev 101 en The Darwin Correspondence Project (consultà ils 12 da zercladur 2008).
23. ↑ John Stevens Henslow a Charles Darwin, ils 24 d’avust 1831, brev 105 en The Darwin Correspondence Project (consultà ils 14 da zercladur 2008).
24. ↑ Richard Darwin Keynes: From Bryozoans to Tsunami: Charles Darwin’s Findings on the Beagle. En: Proceedings of the American Philosophical Society. Tom 147, nr. 2, 2003, p. 112s.
25. ↑ Desmond/Moore, p. 214.
26. ↑ Desmond/Moore, p. 218.
27. ↑ Autobiografia, p. 76.
28. ↑ Eve-Marie Engels: Charles Darwin, chapitel Person, Leben und Werk. C.H. Beck, Minca 2007, ISBN 978-3-406-54763-8, p. 16–41.
29. ↑ Eve-Marie Engels: Charles Darwin, chapitel Person, Leben und Werk. C.H. Beck, Minca 2007, ISBN 978-3-406-54763-8, p. 16–41.
30. ↑ Ernst Mayr: The Growth of Biological Thought. Diversity, Evolution and Inheritance. 12avla ed., The Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge 2003, chapitel Charles Darwin. ISBN 0-674-36446-5, p. 394–425.
31. ↑ Stephen Jay Gould: The Structure of Evolutionary Theory. Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge 2002, ISBN 0-674-00613-5, p. 116–121.
32. ↑ Ernst Mayr: The Growth of Biological Thought. Diversity, Evolution and Inheritance. 12avla ed., The Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge 2003, chapitel Charles Darwin. ISBN 0-674-36446-5, p. 394–425.
33. ↑ Desmond & Moore, p. 220–229.
34. ↑ Autobiografia, p. 76.
35. ↑ Janet Brown: Über Charles Darwin: Die Entstehung der Arten. dtv, Minca 2006, p. 39–61.
36. ↑ Eve-Marie Engels: Charles Darwin, chapitel Person, Leben und Werk. C.H. Beck, Minca 2007, ISBN 978-3-406-54763-8, p. 16–41.
37. ↑ Eve-Marie Engels: Charles Darwin, chapitel Person, Leben und Werk. C.H. Beck, Minca 2007, ISBN 978-3-406-54763-8, p. 207.
38. ↑ Charles Darwin a Joseph Dalton Hooker, ils 11 da schaner 1844, brev 729 en The Darwin Correspondence Project (consultà ils 23 da fanadur 2009).
39. ↑ Joseph Dalton Hooker a Charles Darwin, ils 29 da schaner 1844, brev 734 en The Darwin Correspondence Project (consultà ils 23 da fanadur 2009).
40. ↑ Eve-Marie Engels. Charles Darwin, chapitel Entstehung der Abstammungstheorie. C.H. Beck, Minca 2007, ISBN 978-3-406-54763-8, p. 43–126.
41. ↑ Charles Darwin a Emma Darwin, ils 23 d’avrigl 1851, brev 1412 en The Darwin Correspondence Project (consultà ils 29 da fanadur 2009).
42. ↑ Desmond/Moore, p. 439.
43. ↑ Autobiografia, p. 439.
44. ↑ Ernst Mayr: Das ist Evolution. C. Bertelsmann, Minca 2003, ISBN 3-570-12013-9, p. 114.
45. ↑ J.R. Lucas: Wilberforce and Huxley: A Legendary Encounter. En: The Historical Journal. Tom 22, nr. 2, p. 313–330; online, consultà ils 15 da december 2006.
46. ↑ En il 7avel chapitel: ‹Davart las rassas da l’uman›.
47. ↑ Desmond/Moore, p. 615–617.
48. ↑ Infurmaziuns tenor Ulrich Kutschera: Tatsache Evolution. dtv, Minca 2009, ISBN 978-3-423-24707-8, chapitel 4: Unbekannte Theorien des Biologen Charles Darwin: Von den Rankenfüßern über Rankenbewegungen zur Riffbildung, p. 103–130.
49. ↑ Hart, Michael (2000), The 100: A Ranking of the Most Influential Persons in History, Citadel, p. 82ss.
50. ↑ The 100 Greatest Britons, consultà ils 27 d’avust 2012.
51. ↑ Eve-Marie Engels: Charles Darwin, chapitel Person, Leben und Werk. C.H. Beck, Minca 2007, ISBN 978-3-406-54763-8, p. 207.
52. ↑ Theodosius Dobzhansky: Nothing in biology makes sense except in the light of evolution. En: American Biology Teacher, Band 35, 1973, p. 125–129. (online), consultà ils 6 da zercladur 2008.
53. ↑ Eve-Marie Engels: Charles Darwin. C.H. Beck, Minca 2007, p. 208.
54. ↑ Ernst Mayr: The Growth of Biological Thought. Diversity, Evolution and Inheritance. 12avla ed., The Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge 2003, ISBN 0-674-36446-5, p. 438.
55. ↑ Sigmund Freud: Eine Schwierigkeit der Psychoanalyse, Gesammelte Werke XII, p. 6–8.
56. ↑ Julian Huxley: Evolution. The Modern Synthesis, 1942, p. 22–28. Cità tenor Eve-Marie Engels: Charles Darwin. C.H. Beck, Minca 2007, p. 219.
57. ↑ Carsten Herrmann-Pillath: Grundriß der Evolutionsökonomik, Wilhelm Fink, Minca 2002, ISBN 3-8252-2340-X, p. 204.
58. ↑ Eve-Marie Engels: Charles Darwin. C.H. Beck, Minca 2007, p. 199s.; Franz Wuketits: Darwin und der Darwinismus. C.H Beck, Minca 2005, p. 93–96.

• Nora Barlow (ed.): The Autobiography of Charles Darwin 1809–1882. With the Original Omissions Restored. Edited and with Appendix and Notes by his Grand-daughter Nora Barlow. 1958 online.
• Adrian Desmond, James Moore: Darwin. List Verlag, Minca/Leipzig 1991, ISBN 3-471-77338-X.
• Eve-Marie Engels: Charles Darwin. C.H. Beck, Minca 2007, ISBN 978-3-406-54763-8.
• Franz Wuketits: Darwin und der Darwinismus. C.H. Beck, Minca 2005, ISBN 3-406-50881-2.
• Peter J. Bowler: Darwin Deleted. Imagining a World Without Darwin. University of Chicago Press, Chicago 2013, ISBN 978-0-226-06867-1.
• Janet Browne: Charles Darwin. The Power of Place. 2 toms, Knopf, New York 2002.
• Eve-Marie Engels (ed.): Charles Darwin und seine Wirkung. Suhrkamp, Frankfurt am Main 2009, ISBN 978-3-518-29503-8.
• Johannes Hemleben: Charles Darwin: Mit Selbstzeugnissen und Bilddokumenten. 14. ed. Rowohlt Taschenbuch Verlag, Reinbek 2004, ISBN 3-499-50137-6.
• S. Herbert: Charles Darwin, Geologist. Cornell University Press, Ithaca 2005, ISBN 0-8014-4348-2.

 Commons: Charles Darwin – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• The Complete Work of Charles Darwin Online
• The Darwin Correspondence Project
• The Darwin Digital Library of Evolution
• Darwin200 – occurrenzas, exposiziuns ed infurmaziuns a chaschun dal 200avel di da naschientscha da Darwin
• Dossier da la FAZ a chaschun da l’onn da Darwin (2009)
• Funtaunas en l’internet davart Darwin e la biologia da l’evoluziun