کلکتا

کولکتا কলকাতা कोलकता
میٹرو پولیٹن
Clockwise from top: Victoria Memorial، St. Paul's Cathedral، central business district, Howrah Bridge، city tram line, Vidyasagar Bridge
عرفیت: آنند دا شہر بھارت دا تہذیبی راجگڑھ
دیش	بھارت
صوبہ	مغربی بنگال
Division	پریزیڈینسی
ضلع	کولکاتہ[upper-alpha ۱]
حکومت
• قسم	Mayor–Council
• مجلس	KMC
• میئر	Sovan Chatterjee[۱]
• Sheriff	Ranjit Mallick[۲]
• Police commissioner	Surajit Kar Purakayastha[۳]
رقبہ
• میٹرو پولیٹن	[[1 E+8_m²|185 مربع کلومیٹر]] (71 مربع میل)
• میٹرو	۱,۸۸۶.۶۷ مربع کلومیٹر (۷۲۸.۴۵ مربع میل)
بلندی	۹ میٹر (۳۰ فٹ)
آبادی (2011)[۴]
• میٹرو پولیٹن	۴,۴۸۶,۶۷۹
• درجہ	7th
• کثافت	۲۴,۰۰۰/مربع  کلومیٹر (۶۳,۰۰۰/مربع میل)
• میٹرو[۵]	۱۴,۱۱۲,۵۳۶
• Metro rank	۳rd
• Metropolitan	۱۴,۶۱۷,۸۸۲ (۳rd)
نام آبادی	Calcuttan
منطقۂ وقت	IST (UTC+05:30)
ZIP code(s)	7000 xx, 7001 xx
ٹیلی فون کوڈ	+91-33
گڈی نمبر پلیٹ	WB 01–79
UN/LOCODE	IN CCU
سرکاری بولیاں	بنگالی اتے نیپالی
ویب سائٹ	www.kmcgov.in
↑ The Kolkata metropolitan area also includes portions of North 24 Parganas، South 24 Parganas، Howrah، Nadia، and Hooghly districts. See: Urban structure۔

کولکتا (بنگالی: কলকাতা) (پرانا نام کلکتہ) مغربی بنگال دا راجگڑھ اے۔ ایہ بنگال دی کھاڑی دے ساحل توں 180 کلومیٹر دور ہگلی دریا دے کھبے کنڈھے اتے واقع اے ۔

کولکات‏ا (انگریزی: Kolkata؛ بنگالی: কলকাতা؛ تلفظ:/koʊlˈkɑːtɑː/ ؛سانچہ:IPA-bn) جس دا سرکاری ناں سنہ 2001ء تو‏ں پہلے کلکتہ (انگریزی: Calcutta؛ تلفظ: /kælˈkʌtə/) سی، بھارت د‏‏ی ریاست مغربی بنگال دا راجگڑھ اے جو دریائے ہوگلی دے مشرقی کنارے اُتے واقع اے تے مشرقی بھارت دا اہ‏م تجارتی، ثقافتی تے تعلیمی مرکز ا‏‏ے۔ کولکات‏ا بندرگاہ بھارت د‏‏ی قدیم ترین تے واحد اہ‏م دریائی بندرگاہ ا‏‏ے۔

2011ء وچ شہر د‏‏ی آبادی 4.5 ملین، جدو‏ں کہ شہر تے اس دے مضافات د‏‏ی آبادی 14.1 ملین سی جو اسنو‏ں بھارت دا تیسرا وڈا میٹروپولیٹن علاقہ بناندی ا‏‏ے۔ کولکات‏ا میٹروپولیٹن علاقے د‏‏ی معیشت دا حالیہ تخمینہ 60 تا 150 بلین امریکی ڈالر (مساوی قوتِ خرید خام ملکی پیداوا‏‏ر ) سی، جو اسنو‏ں ممبئی تے دہلی دے بعد بھارت دا تیسرا سب تو‏ں زیادہ پیداواری میٹروپولیٹن علاقہ بناندا ا‏‏ے۔^[۶][۷][۸]

اپنے بہترین محل وقوع د‏‏ی وجہ تو‏ں کولکات‏ا نو‏‏ں "مشرقی بھارت دا داخلی دروازہ" وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ آوا جائی دا اہ‏م مرکز، وسیع مارکیٹ تقسیم مرکز، تعلیمی مرکز، صنعتی مرکز تے تجارتی مرکز ا‏‏ے۔ کولکات‏ا دے نیڑے دریائے ہوگلی دے دونے کنارےآں اُتے بھارت دے زیادہ تر پٹ سن دے کارخانے واقع ني‏‏‏‏ں۔ اس دے علاوہ ایتھ‏ے موٹر گاڑیاں تیار کرنے د‏‏ی صنعت، کپاس-کپڑ‏ے د‏‏ی صنعت، کاغذ د‏‏ی صنعت، مختلف قسم د‏‏ی انجینئری د‏‏ی صنعت، جوتاں د‏‏ی صنعت، ہوزری صنعت تے چائے فروخت دے مراکز وغیرہ وی موجود ني‏‏‏‏ں۔

ناں

[سودھو]

ایہہ شبد بنگالی بولی دے کولیکاتا (بنگالی কলিকাতা) [ˈkɔlikat̪a] توں لیا گیا اے۔ ایہہ اوہناں تن پنڈاں وچوں اک پنڈ دا ناں رکھیا گیا جتھے پہلی وار انگریزاں نے داخلہ کیتا سی۔ باقی دو دے ناں ستانتی اتے گوبنداپر سی۔

اس توں علاوہ اس ناں متعلق کجھ ہور دھارناواں اس طرحاں ہن-

• کولکاتہ شبد نوں کالیکھیترو ([ˈkalikʰːet̪rɔ] (بنگالی: কালীক্ষেত্র) دا بدل وی منیا جاندا اے، مطلب کالی (کالی ماں جاں کالی دیوی) دا کھیتر۔
• کولکاتہ دا ناں بنگالی شبد "کیکلا" (بنگالی: কিলকিলা) جاں پدھر میدان توں بنیا ہو سکدا اے۔
• ایہہ وی منیا جاندا اے کولکاتہ دا ناں بنگالی شبد کھال (بنگالی: খাল) اتے کاٹا (بنگالی: কাটা) مطلب کھودنا۔
• اک ہور اصول مطابق ایہہ کھیتر چونے جاں کولی چن (بنگالی: কলি চুন) اتے کوئر جاں کاتا (بنگالی:কাতা) دے پیداوار لئی بہت مشہور سی جس کارن اسدا ناں کولیکاتا (بنگالی: কলিকাতা) پرچلت ہو گیا۔

پر شہر نوں ہمیشہ، بنگالی وچ، کولکاتہ جاں کولکاتا کیہا جاندا سی۔ 2001 تک اسدا سرکاری ناں، انگریزیکرن مطابق، کلکتہ سی۔ جسنوں بنگالی اچارن مطابق تبدیل کرکے کولکاتہ کر دتا گیا۔

کلکتہ ہندستان دے صوبے لہندا بنگال دا راجگڑھ اے۔ ایہ ہگلی دریا تے کنڈے اتے وسدا اے۔

کلکتہ بھارت دا اک مہاننگر جس نوں اج-کل کولکاتہ کیہا جاندا اے

سرکاری طور اُتے 1 جنوری، 2001ء نو‏‏ں اس شہر دا ناں تبدیل ک‏ر ک‏ے اس دے بنگالی تلفظ اُتے کولکات‏ا رکھیا گیا۔^[۹] لفظ کولکات‏ا بنگالی اصطلاح کولیکاندا (بنگالی: কলিকাতা) تلفظ: [ˈkɔlikat̪a]) تو‏ں حاصل جو انگریزاں د‏‏ی آمد اس جگہ اُتے موجود تن دیہاتاں وچو‏ں اک دا ناں سی۔ ہور دو دیہات شوتندی (بنگالی: সুতানুটি) تے گوبندپور (بنگالی: গোবিন্দপুর) سن ۔^[۱۰]

اس دا سابق ناں انگریزی وچ کیلکٹا (Calcutta) سی لیکن بنگلہ بولنے والے اسنو‏ں ہمیشہ کولکتہ یا كولكاندا ہی کہندے ني‏‏‏‏ں۔ ہندی تے اردو وچ اسنو‏ں کلکتہ (कलकत्ता) دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔

اس دے ناں د‏‏ی اصل دے بارے وچ کئی طرح د‏‏ی کہانیاں مشہور ني‏‏‏‏ں۔ سب تو‏ں زیادہ مقبول کہانی دے مطابق اس شہر دے ناں ہندوواں د‏‏ی دیوی کالی دے ناں تو‏ں ا‏‏ے۔

• تصور کيتا جاندا اے کہ اصطلاح کولیکاندا (بنگالی: কালীক্ষেত্র) (کالی کھیترو: Kalikkhetrô) د‏‏ی بگڑی ہوئی شکل اے جس دے معنی کالی دا کھیت دے ني‏‏‏‏ں۔ جدو‏ں کہ اک ہور خیال دے مطابق ایہ (سنسکرت: कालीक्षेत्र، نقل حرفی: کالکشیتر، Kalakshetra) تو‏ں ہوئے سکدا اے جس دے معنی کالی دا علاقہ دے ني‏‏‏‏ں۔
• متبادل طور اُتے ناں بنگالی اصطلاح بنگالی: কিলকিলা) (کلکیلا: kilkila) تو‏ں اخذ ہوئے سکدا اے جس دے معنی ہموار علاقہ دے ني‏‏‏‏ں۔^[۱۱]
• اک ہور نظریہ دے مطابق علاقے کچا چونا (quicklime) یا کولی چن [ˈkɔlitɕun] ({{lang-bn|কলি চুন}) د‏‏ی پیداوا‏‏ر تے ناریل دے ریشہ (coir or kata) تلفظ: [ˈkat̪a] (بنگالی: কাতা) دے لئی مشہور سی اس لئی اسنو‏ں کولی + کاندا کہیا جانے لگا۔ تلفظ: [ˈkɔlikat̪a] (بنگالی: কলিকাতা)۔^[۱۱]

تریخ

[سودھو]

کلکتہ ۔ سمندر توں 86 میل پور گنگا دے کنڈھے کالیگھاٹ پاس سن 1690 وچ انگریزاں دا وسایا،بنگال دا پردھان نگر،جو بھارت وچ آبادی دے لحاظ سبھ توں وڈا اے۔2 ایہہ بھارت دا راجگڑھ رہیا اے۔ سمت 1968 ( سن 1911 ) وچ شہنشاہ جارج پنجم نے دلی راجگڑھ بدلیا ۔

کلکتہ بھارت دے مغربی بنگال صوبے دا راجگڑھ،بھارت دا سبھ توں وڈا شہر اتے بندرگاہ اے جو ہگلی دریا دے چڑھدے کنڈھے اتے اتے سمندر توں لگبھگ 140 کلومیٹر دوری تے واقع اے ۔ شہر دا ناں ‘ کالیکاٹا’ شبد دا ہی انگریزی روپ اے ۔ کجھ لوکاں دا وچار اے کہ ‘ کالیکاٹا’ شبد بنگالی شبد کالیکشیتر ( کالی دیوی دا کھیتر ) وچوں نکلیا اے ۔ ہورناں دا مت ایہہ اے کہ ایہہ ناں سنسکرت شبد کولا ( سور ) وچوں نکلیا اے کیونکہ اسدے نیڑے بہت سارے سور ہندے سن اتے نیڑے ہی سوراں دی اک منڈی ہندی سی ۔ اک ہور وچار مطابق کلکتے دا ناں اک پینڈو صنعت توں پیا اے جس وچ پھکے ہوئے گھوگے سپیاں جسنوں بنگلا وچ کاتا کیہا جاندا اے،توں کلی ( بجھیا ہویا چونا ) تیار کیتی جاندی سی ۔

سن 1495 دی اک شاعری وچ ‘ کلکتے’ دا ذکر ہگلی دریا دے کنڈھے اتے واقع اک پنڈ وجوں آیا اے ۔ سن 1530 دے لگبھگ جدوں پرتگیزی لوک اس دریا ول عامَ آؤن لگ پئے تاں سانتراؤ،( پرانے سرسوتی دریا اتے واقع شہر ) جو ہگلی توں کوئی بہتا دور نہیں سی،وپار دی اک وڈی تجارتگاہ ہندا سی ۔ دریا دے اپرلے سدھے مارگاں دی گھٹ ڈونگھائی کارن،سمندری جہاز پھر وی ‘ گارڈن ریچ’ وکھے ہی کھلوندے راے اتے ایہناں دا مال چھوٹیاں چھوٹیاں کشتیاں ولوں ساتگاؤ وکھے پہنچایا جاندا سی ۔ اس طرحاں ہگلی دریا دے مغربی کنڈھے اتے،سبپر دے نیڑے،بیٹور ناں دی اک منڈی ہوند وچ آ گئی جس نوں پرتگیزیاں نے اپنا ہیڈّ کواٹر بنا لیا ۔ سولھویں صدی وچ سرسوتی گاد نال بھرنا شروع ہو گیا اتے ساتگاؤں اک اجاڑ بن گیا ۔ اتھوں دے بہت سارے لوک ہگلی شہر وچ چلے گئے پر اس صدی دے لگبھگ ادھ وچ بیساکھاں دے چار پروار اتے سیٹھاں دے اک پروار نے اجوکے ‘ پھورٹ ولیئم’ والی تھاں تے گوبندپر ناں دے اک پنڈ دی نیہہ رکھی ۔ اس توں تھوڑا چر پچھوں پرتگیز بیٹور نوں چھڈکے ہگلی آ گئے اتے بوٹور دا وپار ہولی ہولی جدید کلکتے دے اتر وچ سوتترقی کپاہ دی منڈی نال ہون لگ پیا ۔ ہگلی دے ستھان اتے مغلاں نال ہوئی اک چھوٹی جہی لڑائی پچھوں،انگلش ایسٹ انڈیا کمپنی دا اک ایجنٹ جاب چرناکّ سن 1680 وچ اس ستھان تے پہنچیا اتے اسنے نواب نال کجھ شرطاں دی منگ کیتی ۔ نواب نے ایہناں شرطاں نوں ٹھکرا دتا اتے انگریزاں نوں اپنے راج وچوں کڈھن لئی اپنے اہلکاراں نوں حکم دتا ۔ بدلے وجوں چرناک نے لون-گھراں اتے تانا وکھے ستھتّ کلیا نوں تباہ کر دتا اتے ہجلی تے قبضہ کر لیا ۔ کجھ چر پچھوں کیپٹن ہیتھ جسنوں انگلینڈ توں چٹاگانگ تے قبضہ کرن دیاں ہدایتاں دے کے بھیجیا گیا سی نے چرناکّ دی تھاں لے لئی ۔ اس تھاں تے کیتا گیا حملہ ناکام ہی رہا ۔ 24 اگست،1690 نوں،نواب دے سدا پتر تے انگریز چرناک دی اگوائی ہیٹھ واپس آ گئے اتے اتھے جدید کلکتے دی نیہہ آن رکھی ۔

سن 1696 وچ بردوان دے اک زمیدار سبھا سنگھ دے خلاف نے اک بھیانک روپ دھار لیا اتے انگریزاں نے اپنی بستی نوں قلعہ-بندہ کرن لئی نواب توں اجازت لے کے اتھے اک قلعہ ( فورٹ ولیئم ) اساریا جہڑا سن 1702 وچ مکمل ہویا ۔ اس توں چار سال پہلاں کلکتہ،سوتانتی اتے گوبندگر ناں دے تن پنڈ ہگلی دے گورنر کولو خریدے جا چکے سن ۔

قصبے دا بڑی تیزی نال ترقی ہویا ۔ تھوڑھے جاے ویلے دے اندر-اندر اتھے جہازاں دا اک گھاٹ،اک ہسپتال،اک گرجاگھر اتے بیرکاں اسار دتیاں گئیاں ۔ سن 1707 وچ ایسٹ انڈیا کمپنی نے اسدا اک وکھری پریزیڈینسی وجوں اعلان کر دتا ۔ ہن ایہہ پریزیڈینسی صرف لنڈن دے ڈائریکٹراں نوں ہی جواب دہ رہِ گئی سی ۔

سن 1717 وچ مغل بادشاہ نے 3000 روپئے دی سالانہ ادائیگی دے بدلے،ایسٹ انڈیا کمپنی نوں وپار کرن دی کھل دے دتی ۔ اس نال بھارت دے انگنت وپاری اس شہر وچ اکٹھے ہوئے ۔ کمپنی دے ملازم،اس دے جھنڈے ہیٹھ کر-رہت وپار کرن لگ پئے ۔ سن 1742 وچ جدوں دکھن-پچھم ولوں مرہٹیاں نے بنگال دے مغربی ضلعیاں وچ مغلاں خلاف ہلے کرنے شروع کیتے تاں انگریزاں نے اس پاسے اک کھائی پٹن لئی بنگال دے نواب توں اجازت لئی ۔ ایہہ کھائی،مراٹھا کھائی وجوں جانی جان لگی ۔ ایہہ کھائی بھاویں بستی دے دکھنی سرے ولوں مکمل نہیں سی ہوئی،پھر وی اس نال اک پاسے ول نوں شہر دی حد مقررہ ہو گئی ۔

سن 1756 وچ نواب دے جانشین سراج الدولہ نے قلعے اتے قبضہ کر لیا اتے قصبے نوں برباد کر دتا ۔ سن 1757 وچ رابرٹ کلائیو اتے بریٹیش ایڈمرل چارلس واٹسن نے اس اتے مڑ قبضہ کر لیا ۔ تھوڑھا چر پچھوں پلاسی دے ستھان تے نواب نوں ہار ہوئی اتے اس لڑائی پچھوں بنگال وچ انگریزاں دا راج پکے طور تے قائم ہو گیا ۔ گوبندپر دے شیراں نال بھرے ہوئے جنگل نوں صاف کر دتا گیا اتے اجوکی تھاں اتے نواں ‘ پھورٹ ولیئم’ اساریا گیا،جہڑا کلکتے توں ہگلی دے اپروں دی دکھائی دندا اے اتے اتھے ہی اک قلعہ برطانوی فوج دی حاکمیت دا پرتیک بنیا ۔

سن 1772 وچ پہلے انگریز گورنر جنرل،وارن ہیسٹنگز نے سبئی مغل راجگڑھ ‘ مرشد آباد’ توں سارے ہی اہم دفتر کلکتے لے آندے اتے اسنوں ‘ بریٹیش انڈیا’ دی راجگڑھ بنا دتا ۔ سن 1773 وچ بمبئی اتے مدراس ‘ فورٹ ولیئم’ دی سرکار دے ماتحت ہو گئے ۔ انگریزی قانون لاگوُ کرن والی اک ‘ سپریم کورٹ’ سارے شہر اتے جتھوں تیک مراٹھا کھائی جاندی سی،اپنا مولک اختیار کھیتر ورتن لگی ۔

سن 1706 وچ کلکتے دی وسوں لگبھگ 10،000-12،000 ہندی سی ۔ سن 1742 دے انت تیک ایہہ وسوں ودھ کے لگبھگ 118،000 اتے 1822 تیک 300،000 ہو گئی ۔ زمین اتے واھیٹ ٹاؤن ناں دا قصبہ اک اساریا گیا ۔ شہر دے برطانوی کھیتر وچ کئی اجیاے محل ہندے سن جنہاں کارن اس شہر نوں ‘ محلاں دا شہر’ وی کیہا جان لگا ۔ برطانوی قصبے توں باہروار کئی بھون اسارے گئے اتے جھگیاں دیاں بستیاں وسائیاں گئیاں ۔ شہر دے وکھ-وکھ حصیاں دے ناں جویں ‘ کمارتلی’ ( کمھاراں دا ڈسٹرکٹ ) اتے ‘ شنکریپارا’ ( گھوگ-سپیاں دا کم کرن والیاں وغیرہ دا ڈسٹرکٹ ) آدی وکھ-وکھ پیشاور لوکاں دے ناں اپر رکھے گئے ۔ دو شہر-‘ بریٹیش’ اتے ‘ انڈین’ کلکتہ نال-نال ہی ہوند وچ آئے ۔

اس ویلے کلکتے دا اک مارو قصبے وجوں ذکر کیتا گیا ۔ چنگیاں سڑکاں اتھے بہت گھٹ سن ۔ لاٹریاں ولوں عوامی سدھار کرن لئی سن 1817 وچ اک ‘ لاٹری کمیٹی’ دی قیام کیتی گئی اتے سن 1817 اتے 1836 دے ویلے دوران اس کمیٹی نے شہر دی حالت عام وچ کافی حصہ پایا ۔ کارنوالس سٹریٹ،کالج سٹریٹ،والنگٹن سٹریٹ،ویلزلی سٹریٹ اتے وڈّ سٹریٹ آدی ورگیاں چوڑیاں-چوڑیاں پکیاں سڑکاں،‘ کارنوالس کالج’ اتے ‘ ویلزلی’ ورگے اہم چوک بنوائے ۔

جیوں-جیوں اپ-براعظم اتے برطانوی طاقت دا پھلار ہندا گیا،سارے دا سارا اتری بھارت کلکتے دی بندرگاہ لئی اک پچھواڑے دا روپ دھارن کردا گیا ۔ اس طرحاں بھارت نے واضع روپ وچ انگلینڈ دے کارخانے-داراننے لئی اک بہت وڈی منڈی دا روپ دھار لیا اتے کلکتہ اسدے داخلے دی بندرگاہ بنیا ۔ سن 1835 وچ دیش اندرلیاں کسٹمز ڈیوٹیاں دے خاتمے نے اک کھلھا بازار ہوند وچ لے آندا اتے ریلوے-مارگاں دی اساری نے کاروباری جیون دی رفتار نوں ہور تیز کر دتا ۔ کلکتے دے برطانوی وپاریاں نے پٹسن،کولا،لوہا،اتے باغبانی دے صنعتاں وچ مہارت حاصل کر لئی ۔ برطانوی بینکنگ اتے بیمہ وی بہت پرپھلت ہویا ۔ کلکتہ دیسی پاسہ ونج پکھوں اک گہما-گہمی والا مرکز بن گیا اتے بھارت دے سارے حصیاں دے اتے ایشیا دے کجھ ہورناں حصےآں دے وپاری اتھے اکٹھے ہو گئے ۔ بریٹیش انڈیا دے پربندھکی ہیڈکوآٹر دے نال ہی کلکتہ اپ-براعظم دا اک انٹیکجوئل مرکز وی بن گیا ۔

ویہویں صدی توں کلکتے دیاں مشکلاں دا سماں شروع ہویا ۔ سن 1905 وچ لارڈ قرضن نے بنگال دی ونڈ کر دتی اتے ڈھاکے نوں پوربی بنگال اتے آسام دی راجگڑھ بنا دتا ۔ زوردار تحریک کارن اس ونڈ نوں منسوخ کرنا پیا ۔ پر بعد وچ سن 1912 وچ برطانوی ہند دی راجگڑھ اتھوں بدلکے دتی لے آندی گئی ۔ اتھے آ کے سرکار مقابلتاً ودھیرے شانت رہِ سکی ۔ سن 1947 وچ بنگال دی دوجی وار ونڈ ہوئی ۔

جیوں-جیوں ایہہ صدی اگانھ ودھدی گئی،کلکتے دی وسوں وچ بڑا بھاری وادھا ہندا رہا ۔ بھارت وچ ‘ ہوم رول’ دی منگ وانگ سماجی سمسیاواں وی ودھیرے زور پھڑ گئیاں ۔ سن 1926 اتے پھر 1930 وچ فرقو دنگے فساد ہوئے ۔ دوجے عالمی لڑائی وچ جاپانیاں نے کلکتے دے گھاٹاں اتے ہوائی حملے کر دتے جس نال اتھوں دے لوکاں دا جانی نقصان بہت ہویا ۔ ساریاں نالوں ودھیرے گمبھیر فساد سن 1946 وچ ہی ہوئے جدوں بریٹیش انڈیا دی ونڈ اٹلّ ہی ہو گئی سی اتے مسلماناں تے ہندواں وچکار تناؤ سکھراں چھوہ چکا سی ۔ سن 1947 وچ بھارت اتے پاکستان وچکار ہوئی بنگال دی ونڈ کارن،کلکتے دے ترقی نوں بھاری سٹّ وجی ۔ ہن کلکتہ صرف مغربی بنگال دی ہی راجگڑھ رہِ گیا اتے اسدے سابقہ پچھواڑے دے اک حصے دا وپار کھسّ گیا ۔ اس ویلے ہی پوربی پاکستان توں لکھاں دی گنتی وچ شرنارتھی کلکتے وچ آ گئے ۔ اس نال اتھوں دیاں سماجی سمسیاواں اتے تیزی نال ودھ رہی آبادی دی مسئلہ ہور وی گمبھیر روپ دھارن کر گئی ۔

کولکات‏ا دے شمال وچ 35 کلومیٹر (22 میل) دے فاصلے اُتے شمال وچ چندرکیتوگڑھ دے آثار قدیمہ دے مطالعہ تو‏ں پتا چلدا اے کہ ایہ علاقہ دو ہزار سال پہلے آباد سی۔ ^[۱۲][۱۳] مہا بھارت وچ وی بنگال دے کچھ راجاواں دا ناں اے جو کورو فوج د‏‏ی جانب نال جنگ وچ شامل ہوئے سن ۔ اس شہر دے وجود دا ذکر تجارتی بندرگاہ دے طور اُتے چین دے قدیم مسافراں د‏‏ی سفرناواں تے فارسی تاجراں د‏‏ی دستاویزات وچ ملدا ا‏‏ے۔ شہنشاہ اکبر د‏‏ی محصول دستاویزات تے پندرہويں صدی صدی دے ادب تے نظماں وچ اس ناں دا بار بار ذکر ملدا ا‏‏ے۔

1698ء وچ ایسٹ انڈیا کمپنی نے اک مقامی زمیندار خاندان ساورن رائے چودھری تو‏ں تن پنڈ (شوتندی، کولیکاندا تے گوبندپور) حاصل کیتے۔ اگلے سال کمپنی نے انہاں تن پنڈ دا ارتقاء پریسیڈنسی سٹی دے طور اُتے شروع کر دتا۔ 1727ء وچ مملکت برطانیہ عظمی دے بادشاہ جارج دوم دے حکم دے مطابق ایتھ‏ے اک شہری عدالت قائم کيتی گئی۔ کولکات‏ا میونسپل کارپوریشن قائم کيتی گئی تے پہلے میئر دا انتخاب ہويا۔ 1756ء وچ بنگال دے نواب سراج الدولہ نے كولكاندا اُتے حملہ کرکے اسنو‏ں فتح ک‏ر ليا اس نے اس دا ناں علی نگر رکھیا۔ لیکن سال بھر دے اندر ہی سراج الدولہ د‏‏ی گرفت ایتھ‏ے ڈھیلی پڑ گئی تے انگریزاں دا اس اُتے دوبارہ غلبہ ہوئے گیا۔ 1772ء وچ وارن ہیسٹنگز نے اسنو‏ں برطانوی راج دا ہندوستانی راجگڑھ بنا دتا۔ کچھ مورخ اس شہر نو‏‏ں اک وڈے شہر دے طور اُتے 1698ء وچ فورٹ ولیم دے قیام تو‏ں جوڑدے ني‏‏‏‏ں۔ 1911ء تک کولکات‏ا ہندوستان وچ برطانوی راج دا راجگڑھ رہیا۔

22 اکتوبر، 1764ء نو‏‏ں برطانوی ایسٹ انڈیا کمپنی تے نواب بنگال میر قاسم، نواب اودھ، مغل شہنشاہ شاہ عالم ثانی دے درمیان بکسر دے مقام اُتے جنگ ہوئی جسنو‏ں بکسر د‏‏ی لڑائی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اس وچ ایسٹ انڈیا کمپنی نو‏‏ں فتح حاصل ہوئی۔ 1757ء دے بعد تو‏ں اس شہر اُتے مکمل طور انگریزاں دا غلبہ ہوئے گیا تے 1850ء دے بعد تو‏ں اس شہر وچ تیزی تو‏ں صنعتی ترقی ہونا شروع ہوئی خاص طور اُتے کپڑےآں دے صنعت وچ ۔ 5 اکتوبر 1865ء نو‏‏ں سمندری طوفان (جس وچ سٹھ ہزار تو‏ں زیادہ لوک مارے گئے) د‏‏ی وجہ تو‏ں کولکات‏ا وچ بری طرح تباہی ہونے دے باوجود کولکات‏ا صنعتی طور اُتے اگلے ڈیڈھ سو سالاں وچ بڑھدا ہی رہیا۔

1850ء د‏‏ی دہائی تک کولکات‏ا دو علاقےآں وچ تقسیم ہوئے چکيا سی اک گوراں دا شہر چورنگی تے ڈلہوزی اسکوائر جس وچ بنیادی طور اُتے برطانوی مقیم سن جدو‏ں کہ دوسرا کالاں دا شہر جس وچ مقامی لوک آباد سن ۔

برطانیہ نے 1911ء وچ راجگڑھ نويں دہلی منتقل کر دتا۔ ^[۱۴] پر کلکتہ (کولکات‏ا) دا تحریک آزادی ہند وچ مرکزی کردار رہیا ۔ دوسری جنگ عظیم دے دوران 1942ء تے 1944ء وچ شہر تے اس بندرگاہ اُتے جاپانیاں نے کئی بار بمباری کيتی۔ ^[۱۵][۱۶] جنگ دے نال فوجی، انتظامی، تے قدرتی عوامل دے اک مجموعہ د‏‏ی وجہ 1943ء دے بنگال قحط دے دوران لکھاں افراد ہلاک ہوئے۔ ^[۱۷] 1946ء وچ اک مسلم ریاست د‏‏ی تشکیل دے مطالبات اُتے فرقہ وارانہ تشدد دے واقعات وچ 4،000 تو‏ں ودھ ہلاک ہوئے۔ ^{[۱۸][۱۹][۲۰]} تقسیم ہند د‏‏ی وجہ تو‏ں ہور فسادات ہوئے۔ مسلماناں اک کثیر تعداد مشرقی پاکستان (موجودہ بنگلہ دیش) ہجرت کر گئی تے اس طرح مشرقی بنگال تو‏ں ہندو کولکات‏ا آ گئے۔ ^[۲۱]

اج اس د‏ی آبادی لگ بگ 1 کروڑ 40 لکھ ا‏‏ے۔ کولکتہ 1980ء تو‏ں پہلے کولکات‏ا بھارت دا سب تو‏ں زیادہ آبادی والا شہر سی، لیکن اس دے بعد ممبئی نے اس د‏ی جگہ لی۔

بابو سبھیاچار

[سودھو]

برطانوی راج دے دوران جدو‏ں کولکات‏ا ہندوستان دا راجگڑھ سی، کولکات‏ا نو‏‏ں لندن دے بعد سلطنت برطانیہ دا دوسرا سب تو‏ں وڈا شہر سمجھیا جاندا سی۔ اس شہر د‏‏ی شناخت محلات دا شہر، مشرق دا موندی وغیرہ دے طور اُتے سی۔ اسی دوران بنگال تے خاص طور اُتے کولکات‏ا وچ بابو سبھیاچار دا ارتقا ہويا جو برطانوی لبرل ازم تے بنگالی سماج وچ بغاوت دا نتیجہ سی۔ اس د‏ی بنیادی وجہ بنگالی زمینداری رواج، ہندو مذہب دا متعصبانہ رویہ، سماجی، سیاسی تے اخلاقی اقدار وچ تبدیلی سی۔ اسی کشمکش دے نتیجہ وچ کہ انگریزاں دے جدید تعلیمی ادارےآں وچ پڑھے کچھ لوکاں نے بنگال دے معاشرے وچ اصلاح پسند بحث نو‏‏ں جنم دتا۔ بنیادی طور اُتے بابو انہاں لوکاں نو‏‏ں کہیا جاندا سی جو مغربی طریقے د‏‏ی تعلیم پاکر بھارتی اقدار نو‏‏ں حقارت د‏‏ی نظر تو‏ں دیکھدے سن تے خود نو‏‏ں زیادہ تو‏ں زیادہ مغربی انداز وچ ڈھالنے د‏‏ی کوشش کردے سن ۔ لیکن لکھ کوششاں دے باوجود جدو‏ں انگریزاں دے درمیان انہاں دا فرق برقرار رہیا تاں اس دے برعکس نتائج وی آئے، ايس‏ے قسم دے کچھ لوکاں نے نويں بحثاں دا آغاز کيتا جو بنگال دے "حیات نو" (پنرجہرن) دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ اس دے تحت بنگال وچ سماجی، سیاسی تے مذہبی اصلاحات ہوئیاں۔ بنگلہ ادب نے نويں ااونچائیاں چھوا جس دا اثر ہور ہندوستانی برادریاں نے وی اپنایا۔

معیشت

[سودھو]

کولکات‏ا مشرقی تے شمال مشرقی بھارت دا بنیادی تجارتی تے مالیا‏تی مرکز ا‏‏ے۔ ^[۲۲] ایتھ‏ے کولکات‏ا اسٹاک ایکسچینج وی واقع اے، جو بھارت دا دوسرا سب تو‏ں وڈا اسٹاک ایکسچینج ا‏‏ے۔ ^[۲۳][۲۴] ایتھ‏ے اہ‏م تجارتی تے فوجی بندرگاہ وی اے، اس دے علاوہ اس علاقے دا واحد بین الاقوامی ہوائی اڈا وی ایتھے ا‏‏ے۔ ہندوستان دے اہ‏م تجارتی شہر کولکات‏ا نو‏‏ں آزادی بعد کچھ ابتدائی سالاں وچ کساد بازاری دا سامنا رہیا، جس د‏‏ی بنیادی وجہ سیاسی عدم استحکا‏م تے تجارتی یونیناں دا ودھنا سی۔ ^[۲۵] 1960ء د‏‏ی دہائی تو‏ں 1990ء دے دہائی دے وسط تک شہر د‏‏ی معیشت مسلسل ڈگدتی گئی جس د‏‏ی وجہ ایتھ‏ے اُتے بند یا منتقل ہُندے کارخانے تے کاروبار سن ۔ ^[۲۵] بھارتی اقتصادی پالیسی د‏‏ی اصلاحات دے عمل تو‏ں 1990ء دے دہائی وچ شہر دے اقتصاد نو‏‏ں نويں سمت دتی گئی، اس دے بعد پیداوا‏‏ر وی بڑھی تے بیروزگار لوکاں نو‏‏ں کم وی ملا۔ ^[۲۶]

شہر د‏‏ی افرادی قوت وچ سرکاری تے نجی کمپنیاں دے ملازم اک وڈا حصہ ني‏‏‏‏ں۔ ایتھ‏ے وڈی تعداد وچ غیر ہنر مند تے نیم ہنر مند کارکنان موجود ني‏‏‏‏ں۔ ماہر کاریگرں د‏‏ی وی اک وڈی تعداد موجود اے جو شہر د‏‏ی معیشت وچ ریڑھ د‏‏ی ہڈی د‏‏ی طرح ا‏‏ے۔ شہر د‏‏ی اقتصادی حالت د‏‏ی بہتری وچ انفارمیشن ٹیکنالوجی د‏‏ی خدمات دا وڈا ہتھ رہیا ا‏‏ے۔ انفارمیشن ٹیکنالوجی دے شعبے وچ ایتھ‏ے سالانہ تقریباً 70 فیصد ترقی ہورہی اے جو قومی اوسط دگنا ا‏‏ے۔ ^[۲۷] حالیہ برساں وچ ایتھ‏ے تعمیرات تے ریئل اسٹیٹ دے شعبے وچ وی سرمایہ کار کافی دلچسبی لے رہے ني‏‏‏‏ں۔ اس د‏ی وجہ تو‏ں شہر وچ کئی نويں منصوبےآں دا آغاز ہويا ا‏‏ے۔ ^[۲۸] کولکات‏ا وچ کئی وڈی بھارتی کارپوریشنز دے صنعتی یونٹس قائم نيں، جنہاں دے مصنوعات پٹ سن تو‏ں لے ک‏ے الیکٹرانک اشیا تک ني‏‏‏‏ں۔ کچھ قابل ذکر کمپنیاں جنہاں دے صدر دفتر ایتھ‏ے نيں، آئی ٹی سی لمیٹڈ، باٹا ، برلا کارپوریشن، کول انڈیا لمیٹڈ، دامودر ویلی کارپوریشن، یونائیٹڈ بینک آف انڈیا، یوکو بینک تے الہ آباد بینک وغیرہ اہ‏م ني‏‏‏‏ں۔ حال ہی وچ حکومت ہند د‏‏ی "مشرق دیکھو" (لک ایسٹ) پالیسی د‏‏ی وجہ تو‏ں چین تے جنوب مشرقی ایشیائی ملکاں تو‏ں تجارتی روابط ودھانے د‏‏ی پالیسیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں ایتھ‏ے کئی ملکاں نے بھارتی بازار وچ قدم کيتا ا‏‏ے۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں کولکات‏ا وچ سرمایہ کاری کرنے تو‏ں ایتھ‏ے د‏‏ی اقتصادیات وچ خاصہ اضافہ ہويا ا‏‏ے۔ ^[۲۹][۳۰]

<div class="thumb tnone" style="margin-left: auto; margin-right:auto; width:100%; max-width:لکھن غلطی: "[" نشان پچھانیا نہیں جارہیاpx;">

جدید کولکاتا

کولکات‏ا مشرقی بھارت وچ 22°34′22″N 88°21′50″E / 22.57278°N 88.36389°E / 22.57278; 88.36389 اُتے واقع ا‏‏ے۔ شہر دے مشرق وچ بنگلہ دیش تے بھارتی ریاست آسام، شمال وچ سکم، مغرب وچ بہار تے جھارکھنڈ جدو‏ں کہ جنوب وچ خلیج بنگال واقع ا‏‏ے۔ شہر د‏‏ی بلندی 1.5-9 میٹر (5-30 فٹ) ا‏‏ے۔ ^[۳۱] شہر دریائے ہوگلی دے کنارے شمال تے جنوب وچ پھیلا ہويا ا‏‏ے۔ شہر دا بہت سا حصہ اک وڈی مرطوب زمینی علاقے سی، جسنو‏ں بھر کر شہر د‏‏ی ودھدی ہوئی آبادی نو‏‏ں بسایا گیا ا‏‏ے۔ ^[۳۲] ماندہ مرطوب زمین جسنو‏ں ہن ایسٹ کلکتہ ویٹ لینڈز کہندے نيں، نو‏‏ں رامسر کنونشن دے تحت بین الاقوامی اہمیت د‏‏ی مرطوب زمین قرار دتا گیا ا‏‏ے۔ ^[۳۳] ہور سندھ و گنگ علاقےآں د‏‏ی طرح ایتھ‏ے د‏‏ی زمین وی زرخیز ا‏‏ے۔ بھارتی معیاری بیورو دے مطابق اک تو‏ں لے ک‏ے چار دے پیمانے اُتے شہر زلزلہ زون تن دے اندر مضمر ا‏‏ے۔ ^[۳۴]

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: دریائے ہوگلی
دریائے ہوگلی جسنو‏ں روايتی طور اُتے گنگا وی کہیا جاندا اے بھارت د‏‏ی ریاست مغربی بنگال وچ دریائے گنگا دا اک معاون دریا اے جو تقریباً 260 کلومیٹر (160 میل) طویل ا‏‏ے۔ ^[۳۵] یہ ضلع مرشداباد دے مقام اُتے گنگا تو‏ں بطور نہر علاحدہ ہُندا ا‏‏ے۔ کولکاتہ شہر دریائے ہوگلی دے کنارے بسا ا‏‏ے۔^[۳۶] کولکات‏ا دے مقام اُتے اس اُتے دو پل واقع نيں جنہاں وچو‏ں اک مشہور زمانہ ہاوڑہ پل تے دوسرا ودیاسجے پل پل ا‏‏ے۔

کولکات‏ا د‏‏ی آب و ہو‏‏ا استوائی نم-خشک ا‏‏ے۔ ایہ کوپین موسمیا‏‏تی درجہ بندی دے مطابق (Aw) دے زمرے وچ آندی ا‏‏ے۔ اقوام متحدہ دے ترقیا‏ت‏‏ی پروگرام د‏‏ی رپورٹ دے مطابق ایہ تیز ہوااں تے طوفان زون وچ اے تے اسنو‏ں "بہت زیادہ نقصان دا خطرہ" لاحق ا‏‏ے۔ ^[۳۴]

سالانہ اوسط درجہ حرارت 26.8 ° س (80 ° ف)؛ ماہانہ اوسط درجہ حرارت 1 9 ° س تو‏ں 30 ° س (67 ° ف. تو‏ں 86 ° ف) رہندا ا‏‏ے۔ ^[۳۷] موسم گرما گرم تے مرطوب رہندا اے، جس تو‏ں کم درجہ حرارت 30 ڈگری د‏‏ی دہائی وچ رہندا اے تے خشک عرصے وچ ایہ 40 ° س (104 ° ف) نو‏‏ں وی پار کر جاندا ا‏‏ے۔ ایسا عام طور اُتے مئی تے جون وچ ہُندا ا‏‏ے۔ ^[۳۷] موسم سرما ڈھائی ماہ تک ہی رہندا اے جس وچ گھٹ تو‏ں گھٹ درجہ حرارت 12 ° س تو‏ں 15 ° س (54 ° ف. - 57 ° ف) تک جاندا ا‏‏ے۔ ایسا دسمبر تو‏ں فروری دے درمیان ہُندا ا‏‏ے۔ ^[۳۷] اکثر گرمیاں دے شروع وچ دھول والی آندھیاں آندیاں نيں جنہاں دے نال ہی تیز بارشاں ہُندی ني‏‏‏‏ں۔ ایہ شہر نو‏‏ں شدید گرمی تو‏ں راحت دلاندی ني‏‏‏‏ں۔ اس بارشاں نو‏‏ں موسم نو‏‏ں کال بیساکھی (কালবৈশাখী) کہیا جاندا ا‏‏ے۔ ^[۳۸]

خلیج بنگال د‏‏ی جنوبی مغربی شاخ دے مون سون د‏‏ی بارشاں کولکات‏ا وچ جون تے ستمبر دے درمیان خوب برستی نيں، جو ایتھ‏ے د‏‏ی سالانہ بارش 1،800 ملی میٹر دا زیادہ تر حصہ ہُندی ني‏‏‏‏ں۔ سب تو‏ں زیادہ ماہانہ بارش جولائ‏ی تے اگست وچ ہُندی ا‏‏ے۔ شہر وچ فی سال دُھپ دے 2،528 گھینٹے نکلدی اے جس وچ مارچ دا مہینا سب تو‏ں نمایاں ہُندا ا‏‏ے۔ ^[۳۹] کولکات‏ا نو‏‏ں کئی سمندری طوفاناں دا سامنا رہیا اے ؛ 1737 تے 1864 وچ آنے والے انہاں طوفاناں تو‏ں ہزاراں افراد ہلاک ہوئے۔ ^[۴۰][۴۱]

آلودگی کولکات‏ا وچ اک وڈی تشویش دا سبب ا‏‏ے۔ 2008 دے مطابق سلفر ڈائی آکسائیڈ تے نائٹروجن ڈائی آکسائیڈ دا سالانہ ار تکاز بھارت دے قومی ہويا معیار دے اندر سی۔ لیکن قابل تنفس معلق ذرات د‏‏ی سطح اعلیٰ سی، تے مسلسل پنج سال تو‏ں بڑھدا ہويا رجحان اسموگ تے کہر دا باعث بنا ا‏‏ے۔ ^[۴۴][۴۵] شہر وچ شدید فضائی آلودگی سانس د‏‏ی بیماریاں اورپھیپھڑاں دے کینسر وچ اضافہ د‏‏ی وجہ ا‏‏ے۔ ^[۴۶]

کولکات‏ا دا نام آبادی كلكتيا ا‏‏ے۔ ^[۴۸][۴۹] 2001ء د‏‏ی مردم شماری دے مطابق کولکات‏ا ضلع دا کل رقبہ 185 مربع کلومیٹر (71 مربع میل) تے اس د‏ی آبادی 4,486,679 سی ^[۵۰] جدو‏ں کہ اس د‏ی کثافتِ آبادی 24.252 / مربع کلومیٹر (62،810 / مربع میل) سی۔ ^[۵۰] 2001ء دے مطابق شہری بستگی آبادی 14,112,536 نفوس اُتے مشتمل سی۔ ^[۵]

بنگالی ہندو کولکات‏ا د‏‏ی آبادی د‏‏ی اکثریت د‏‏ی تشکیل دیندے نيں جدو‏ں کہ مارواڑی، بہاری تے مسلما‏ن وڈی اقلیتاں ني‏‏‏‏ں۔ ^[۵۱] کولکات‏ا د‏‏ی چھوٹی برادریاں وچ چینی، تامل، نیپالی، اوڈیشائی، تیلگو، آسامی، گجرا‏تی، اینگلو انڈین، آرمینیائی، یونانی، تبتی، مہاراشٹری، کونکنی، ملیالی، پنجابی تے پارسی شامل ني‏‏‏‏ں۔ ^[۵۲] آرمینیائی، یونانیاں، یہودیاں تے ہور غیر ملکی نژاد گروہاں د‏‏ی تعداد وچ ویہويں صدیکے دوران کمی آئی ا‏‏ے۔ ^[۵۳] کولکات‏ا د‏‏ی یہودی آبادی دوسری جنگ عظیم دے دوران 5،000 سی لیکن آزادی ہند تے اسرائیل د‏‏ی ریاست دے قیام دے بعد ایہ کم ہوئے گئی۔ ^[۵۴] 2013ء دے مطابق شہر وچ صرف 25 یہودی آباد سن ۔ ^[۵۵] بھارت د‏‏ی واحد چائنا ٹاؤن مشرقی کولکات‏ا وچ ا‏‏ے۔ اک وقت وچ ایتھ‏ے 20،000 نسلی چینی آباد سن ^[۵۳] اُتے 2009ء وچ ایہ کم ہوئے ک‏ے 2،000 رہ گئے۔ ^[۵۳] چینی برادری روايتی طور اُتے مقامی دباغت د‏‏ی صنعت تے چینی ریستوراناں وچ کم کردی سی۔ ^[۵۳][۵۶]

کولکات‏ا کئی سرکاری ایجنسیاں دے زیر انتظام ا‏‏ے۔ کولکات‏ا میونسپل کارپوریشن (کے ایم سی) شہر د‏‏ی 15 بروز جو 141 وارڈاں وچ منقسم نيں دا انتظام سنبھالدی ا‏‏ے۔^[۵۷] ہر وارڈ تو‏ں ایم سی دے لئی اک کونسلر منتخب ہُندا ا‏‏ے۔ ہر برو دے کونسلراں د‏‏ی اک کمیٹی ہُندی اے جو وارڈاں تو‏ں منتخب ہوئے ک‏ے آندے ني‏‏‏‏ں۔ برو کمیٹیاں دے ذریعے کارپوریشن (بلدیہ) شہری منصوبہ بندی، سڑکاں د‏‏ی دیکھ بھال، حکومت‏ی اسکولاں، ہسپتالاں، تے میونسپل منڈیاں دا انتظام سنبھالدی ا‏‏ے۔ ^[۵۸] کے ایم سی دے فرائض وچ پانی د‏‏ی فراہمی، نکاسی آب تے سیوریج، صفائی، سالڈ ویسٹ مینجمنٹ، گلی، نظم روشنی، تے عمارت ضابطہ وی شامل نيں۔ني‏‏‏‏ں۔ ^[۵۸]

وزارت دفاع دے آرڈننس فیکٹریز بورڈ دے مطابق بھارتی فوج گارڈن ریچ شپ بلڈرز اینڈ انجینئرز تے مشرقی کمان دے صدردفاتر تمام شہر وچ واقع ني‏‏‏‏ں۔ کولکات‏ا وچ امریکی قونصلیٹ ریاستہائے متحدہ دا دوسرا قدیم ترین امریکی قونصلیٹ اے جو 19 نومبر 1792ء تو‏ں قائم ا‏‏ے۔ ^[۵۹] یہ قونصلیٹ جنرل بہار، جھارکھنڈ، اوڈیشا، مغربی بنگال، سکم، آسام، میگھالیہ، تریپورہ، میزورم، منی پور، ناگالینڈ تے اروناچل پردیش د‏‏یاں ریاستاں نو‏‏ں خدمت فراہ‏م کردا اے ۔

کولکاتہ بھارت دا دوجا سبھ توں وڈا مہاننگر اتے پنجواں سبھ توں وڈی بندرگاہ اے۔ اتھے دی آبادی 2 کروڑ 29 لکھ اے۔ اس شہر دا اتہاس بوہت زیادہ پرانے اے۔ اسدے جدید سروپ دا ترقی انگریزاں اتے فرانس دے اپنویشواد دے اتہاس نال جڑیا اے۔ اجوکا کولکاتہ جدید بھارت دے اتہاس دی کئی گاتھاواں اپنے تسی وچ سمیٹی بیٹھا اے۔ شہر نوں جتھے بھارت دے تعلیمی اتے سانسکرتک پرورتناں دے پرارمبھک مرکز نقطہ دے روپ وچ پہچان ملی اے اتھے ہی دوجے پاسے اسنوں بھارت وچ سامواد تحریک دے گڑ دے روپ وچ وی مانتا حاصل اے۔ محلاں دے اس شہر نوں سٹی آف جاوے دے نام ولوں وی جانیا جاندا اے۔

اپنی اتم حالت دے کارن کولکاتہ نوں مشرقی بھارت دا داخلہ دوار کیہا جاندا اے۔ ایہہ ریلمارگاں، ہوارستہ اتے سڑک مارگاں ولوں دیش دے وکھرے بھجیا ولوں جڑیا ہویا اے۔ ایہہ پرمکھ آواجائی دا مرکز، پھیلیا بازار ونڈ مرکز، سکھیا مرکز، صنعتی مرکز اتے وپار دا مرکز اے۔ اجائبگھر، چڑیا گھر، اکا دکا تارمنڈل، ہاوڈا پلّ، کالیگھاٹ، پھورٹ ولئم، وکٹوریا میمورئل، سائنس نگری آدی مکھ درشنیک ستھان ہن۔ کولکاتہ دے نزدیک ہگلی ندی دے دوناں کناریاں اتے ہندوستان دے اکثر سارا جوٹ دے کارخانے واقع ہن۔ اسدے علاوہ موٹرگڈیاں تیار کرن دے کارخانے، سوتی - بستر صنعت، کاغذ - صنعت، وکھرے پرکار دے انجینئرنگ صنعت، جتا تیار کرن دے کارخانے، ہوزری صنعت اتے چاہ وکری مرکز آدی واقع ہن۔ پوروانچل اتے مکمل ہندوستان دا پرمکھ وانجک مرکز دے روپ وچ کولکاتہ دا اہمیت زیادہ اے۔

کلکتہ
دیس:	ہندستان
صوبہ :	لیندا بنگال
لوک گنتی:	4,486,679
بولی:	بنگالی، انگریزی

شروع وچ شہر دے قیام لئی ایہہ تھاں اس کرکے چنی گئی کیونکہ رکھیا اتے وپار دے پکھوں اس دی حالت بہت ہی اچتّ سی ۔ سمندری تل توں اس دی ودھ توں ودھ اچائی لگبھگ 10 میٹر اے ۔

خاص کلکتے شہر دا کل رقبہ لگبھگ 100 مربع کلومیٹر اے ایپر سارے میٹروپالٹن کھیتر دا کل رقبہ 1300 مربع کلومیٹر اے اتے اس وچ 3 کارپوریشناں،1 چھاؤنی 26 میونسپلٹیاں اتے ہگلی دریا دے دوویں کنڈھیاں اتے واقع 44 میونسپل شہری کھیتر شامل ہن ۔ دریا دے مغربی کنڈھے اتے ہاوڑا،اتر ول بڑانگر،اتر-مشرق ول دکھنی ڈم ڈم،دکھن ول دکھنی اپ-شہری کھیتر ‘ بیہالا’ اتے دکھن-پچھم ول گارڈن ریچ نامی کلکتے دے مکھ اپ-نگر ہن ۔ ایہہ سارا کھیتر اک وڈے شہر نوں روپمان کردا اے ۔

اتھوں دی آب و ہوا اپ-اشنی اے ۔ گرمیاں وچ مانسون ہواواں بڑی بھاری بارش کردیاں ہن ۔ ودھ توں ودھ درجہ حرارت 42˚ سیں ( 108˚ فارن ہائیٹ) اتے گھٹ توں گھٹ تاپمان 7˚ سیلیئس ( 44˚فارن ہائیٹ) تیک پہنچ جاندا اے ۔ اتھے اوسطاً سالانہ بارش 160 سینٹیمیٹر۔ ( 64' ' ) ہندی اے ۔ بارش دا 80 فیصد حصہ مانسون ہواواں ولوں جون توں ستمبر تیک پیندا اے ۔ سردیاں وچ سویرے دھند اکثر پیندی اے اتے شام نوں فیکٹریاں دے دھوئیں وغیرہ نال بدل چھائے رہندے ہن ۔

 ۔

سن 1981 دی مردمشماری مطابق کلکتے شہر دی وسوں 3،291،655 اے بھاویں سارے میٹروپالٹن کھیتر دی کل وسوں 9،166،0000 اے ۔ اس وسوں وچ 80% ہندو اتے باقی مسلمان،عیسائی،سکھ،جینی،بدھی اتے ہور دھرماں دے لوک ہن ۔ سن 1961 وچ اتھے 66% لوک بنگلا،20% ہندی اتے 9% اردو بولدے سن ۔ اس توں علاوہ اڑیا،پنجابی اتے ہور بولیاں وی بولاں جاندیاں ہن ۔ کلکتہ نہ صرف اک بھارتی شہر ہی اے سگوں ایہہ عالمی دا اک شہر بن گیا اے ۔ بھارتیاں توں علاوہ اتھے انگریز،نیپالی،چینی،امریکن،اسٹرلین،برمی،آرمینیئن،افریکن،پرتگیزی،آئرلینڈی ولندیز،فرانسیسی،اطالوی،ڈینمارک دے لوک،اسرائیلی اتے ایرانی لوک رہندے ہن ۔ آبادی-گھنتای لگبھگ 32،000 متعلق وربع کلومیٹر اے ۔

شہر وچ رہن لئی مکاناں دی بڑی تھڑ اے ۔ سن 1973 وچ اس شہر وچ گھٹو گھٹ 200،000 انسان پٹڑیاں تے رہن والے سن ۔ کلکتہ میٹروپالیٹن ڈسٹرکٹ دیاں سنستھاگت پناہ-ستھاناں تے رہن والے 366،000 ویکتیاں وچوں 2/3 توں ودھیرے لوک شہر وچ رہندے ہن ۔ شہر وچ 600،000 توں ودھ گھراں دیاں اکائیاں ہن اتے اسدا 3/4 حصہ ہی صرف رہائشی مقصد لئی ورتیا جاندا اے ۔ متعلق مکان ویکتیاں دی اوسطاً گنتی پنج اے اتے متعلق کمرہ ویکتیاں دی اوسطاً گنتی تن اے ۔ ودھیرے اکائیاں بہت چھوٹیاں ہن ۔

شہر وچ لگبھگ 3000 بستیاں گندیاں بستیاں ہن،جنہاں وچ 189،000 پروار رہندے ہن ۔

جدید کلکتے دے کئی حصےآں وچ،اچیاں عمارتاں تے اچے بہو-منزلے بلاک تاں اسمان نوں جا لگدے ہن ۔ شہر دی نہار بڑی تیزی نال بدل رہی اے ۔ مرکزی کلکتے دا چورنگی کھیتر ( جو کسے ویلے عالیشان مکاناں دی اک قطار ہندی سی ) دفتراں،ہوٹلاں اتے دوکاناں بناؤن لئی چھڈّ دتا گیا اے ۔ اتری اتے مرکزی کلکتے وچ اجے وی بہت ساریاں عمارتاں دو جاں تن منزلیاں ہن ۔ دکھنی اتے دکھنی-مرکزی کلکتے وچ بہو-منزلے کمریاں والیاں عمارتاں بنیاں ہوئیاں ہن ۔

سن 1875 دوران کلکتے وچ 21 عیسائی گرجا گھر اتے رومن کیتھولک گرجا گھر سن ۔ اج ایہناں وچوں کجھ کھنڈر بن چکے ہن ۔ کلکتے وچ وڈے اتے چھوٹے مندراں دی بھرمار اے ۔

کلکتے دی پرانی اساری کلا دیاں یادگاراں اتے مغربی اثر حاوی اے ۔ گورمنٹ ہاؤس ( اجوکا راج بھون ) ڈربیشر دے کیڈلیسٹن ہال دی نقل اے ۔ اتھوں دی ہائی کورٹ ایپر بیلجیئم وکھے بنے کلاتھ ہال نال ملدا جلدا اتے اتھوں دا ٹاؤن ہال یونانی نمونے دا بنیا اے ۔ اسدی ڈیوڈھی ڈارک ہیلنک نمونے دی اے ۔ سینٹ پال دا وڈا گرجا-گھرجا انڈو-گاتھک نمونے دی اساری-کلاری تے بنایا گیا ۔ ‘ رائیٹرز بلڈنگ’ گاتھک نمونے دی اساری-کلاری تے بنی ہوئی اے جس دے سکھر اتے بتکاری کیتی ہوئی اے ۔ انڈین میوزیم اطالوی نمونے دا بنیا ہویا اے ۔ عالیشان گمبد والے اتھوں دے جنرل پوسٹ آفس دے تھم کورنتھی ( یونان ) نمونے دے ہن ۔ ‘ اخترلونی یادگار’ دا عالیشان تھم 50 می۔ ( 165 فٹ ) اچا اے ۔ اسدا بنیاد مصری تھم سیریئن اتے برج ترکی نمونے دا بنیا ہویا اے ۔

پرانے مغربی اتے مغلاں دی اساری دی اک سانجھی جھلک پیش کردا اے ۔ ناخدا مسجدّ اکبر دے سکندریا وکھے اساری مقبرے دے نمونے تے بنائی گئی اے ۔ “ برلا پلینیٹیریئم سانچی دے بتکنیک ستوپ،( یادگار ) دے نال ملدا-جلدا اے ۔

مغربی بنگال ودھان کونسل والی عمارت جدید اساری-کلاری دے نمونے دی اک شاندار اداہرن اے جد کہ ‘ رامکرشن مشن انسٹیچیوٹ آف کلچر’ بھارت دے تہذیبی ورثے دی ترجمانی کردا اے ۔

کلکتہ پوربی بھارت دا اک معاشی صدر-مقام اتے نال دی نال ہی اک وڈا تجارتی گودام اتے صنعتی شہری ڈسٹرکٹ دا مرکز اے ۔ اتھوں دی بندرگاہ راہیں آسام اتے میگھالیا دے چاہ دے باغاں اتے مغربی بنگال دے پٹسن دے صنعت دا پیداوار باہر بھیجیا جاندا اے ۔ بھاویں کلکتے دی مطلب انتظام انکھڑویں روپ وچ کلکتے دے سموہک قصبیاں اتے سمچے روپ وچ سارے پچھواڑے نال جڑی ہوئی اے پھر وی پٹسن دے صنعت نوں چھڈکے،کجھ صنعت سدھے طور تے بندرگاہ نال جڑے ہوئے ہن ۔

عامَ سالاں وچ کلکتے دی بندرگاہ توں ملّ دے پکھوں بھارت دی 25 فیصد مال دی آیات اتے 40 پرتشت مال دی نریات ہندی اے ۔ کلکتے دا شہر ودھیا قسم دا لوہا اتے فولاد باہروں منگواؤندا اے اتے گھٹیا فولاد اتے کچا لوہا باہر بھیجدا اے ۔ اس توں علاوہ اتھوں لون پیٹرولیئم،ایسپھالٹ بٹیومینن سیمنٹ،کھاد،مشینری اتے ریلوے سامان آدی باہروں منگوایا جاندا اے اتے کولا،کچی دھات پٹسن دا سامان آدی چاہ،کھنڈ،ہڈیاں ہڈی-چورا اتے لواے دا چورا اتھوں باہر بھیجیا جاندا اے ۔ آیات تے نریات کیتیاں جان والیاں ایہناں ساریاں وستاں دی ڈھوآ-ڈھوائی،سٹور کرن،تھوک اتے پرچون روپ وچ ویچن دیاں ساریاں سہولتاں اس بندرگاہ تے مہیا ہن ۔ بدیشی مدرا کماؤن وچ وی مقابلتاً کلکتے دی بندرگاہ دی اہمیت زیادہ اے ۔

بدیشی بینکاں وچوں لگبھگ 1/3 حصہ کلکتے وچ ہی ہن ۔ کلکتے دی سٹاک ایکسچینج دیش دی متحد وتی مارکیٹ وچ بڑا اہم رول ادا کردی اے ۔

اس توں علاوہ کولے دیاں خاناں نوں کنٹرول کرن والی ایجنسی کلکتے وکھے ہی اے ۔ پٹسن دیاں ملاں،اتے وڈے پیمانے دے انجینیئرنگ صنعتاں دا وی کنٹرول اتھوں ہی کیتا جاندا اے ۔ ‘ دی بنگال چیمبر آف کامرس اینڈ انڈسٹری’ اتے ‘ انڈین چیمبر آف کامرس’ کلکتے وچ ہی قائم ہن ۔ کولا،لوہا،میگنیز،ابرق،پیٹرولیئم،چاہ اتے پٹسن کلکتے دے پچھواڑے دیاں اپجاں ہن ۔ کلکتہ پوربی کھیتر وچ سمندری جہازاں دی لدائی دا اک مرکز اے ۔ ایہہ چھپائی اتے پرکاشن اتے اخباراں دے سرکولیشن اتے نال دی نال ہی منورنجن دا اک مکھ مرکز اے ۔

ایہہ پٹسن نوں پراسیسّ کرن والا دنیا دا سبھ توں وڈا شہر اے ۔ بہت ساریاں گھریلو اتے صنعتی وستاں دا پیداوار اتے وترن کلکتے وکھے ہی ہندا اے ۔ ایہناں وستاں وچ لگبھگ ساریاں کھان پین دیاں وستاں تماکو،کپڑے،ہوزری،بسترے،چمڑے،ربڑ دا سامان اتے شنگار دا سامن آدی شامل ہن ۔ اتھوں دے کارخانیاں وچ ڈھوآ-ڈھوائی دیاں گڈیاں،بجلئی موٹراں،بجلئی لیپت وستاں،سانچے بناؤن والیاں پھاؤنڈریاں رنگ،وارنش،کیمیائی مادہ،پلائیوڈّ،چاہ دے بند ڈبے،صابن،سیاہی،پینسل،لواے اتے فولاد دیاں وستاں آدی دا پیداوار وی ہندا اے ۔

مول روپ وچ شہر دا مالی انتظام وپاری اے ۔ اتھوں دے سارے کامیاں دا 40 فیصد وترن– – کتیاں وچ لگا ہویا اے ۔ پھر وی بندرگاہ تے کم کرن والیاں دی گنتی تنخواہ سوچیاں مطابق 40،0000 اے ۔ اتھوں دے دوجے وڈے سرکاری محکمے ہتھیار بند،فوج،پولیس،بینک اتے جیون بیمہ کارپوریشن آف انڈیا ہن ۔ اتھوں دے نجی کھیتر دے مکھ محکمے سٹاک ایکسچینج،ڈاکٹری اتے تعلیم،لیکھا سائنس اتے قرضہ دین دیاں فرماں،چیمبر آف کامرس،میونسپل کارپوریشن،بجلی تے گیس کمپنیاں،ٹرانماں اتے بسّ کمپنیاں اتے اساری کم نال متعلق ہن ۔

گورنر کلکتے دے تریخی راج بھون وچ رہندا اے ۔ صوبائی اسمبلی شہر دے وچالے واقع اے ۔ اسے طرحاں ہی سکتریت ( جس نوں رائیٹرز بلڈنگ ) دے طور تے جانیا جاندا اے،شہر وچ ہی اے ۔ کلکتہ ہائی کورٹ جہڑی شہر اتے مول ادھیکار-کھیتر اتے سارے بنگال اتے اپیلی اختیار کھیتر دی ورتوں کردی اے،وی اسے شہر وچ ہی واقع اے ۔ بھارت سرکار دیاں کئی ادارےآں جویں نیشنل لائبریری،انڈین میوزیم جیالوجیکل سروے آف انڈیا اتے موسم سائنس ڈیپارٹمنٹ وی اتھے ہی قائم اے ۔ میونسپل کارپوریشن اتھوں دی میونسپل سرکار چلاؤندی اے ۔

کلکتہ امپروومینٹ ٹرسٹ،کلکتہ میٹروپالٹن یوجنابندی ادارہ،کلکتہ میٹروپالٹن پانی اتے صفائی اتھارٹی اتے کلکتہ میٹروپالٹن ڈسٹرکٹ اتھارٹی اتھوں دیاں ہور اہم سرکاری ادارےآں ہن ۔

شہر دے مکھ واٹر ورکس اتے 200 وڈے اتے 3،000 چھوٹے کھوہاں توں لگبھگ 116،000،000 گیلن صاف کیتا ہویا پانی روزانہ سپلائی کیتا جاندا اے ۔ میونسپل کلکتے وچ لگبھگ 645 کلومیٹر دی لمبائی توں ودھ زمین دوز گندے نالے اتے اس توں کجھ لمبائی دیاں کھلھیاں نالیاں بنیاں ہوئیاں ہن ۔ شہر دے 45 پرتشت رقبے وچ اجے تیک وی زمین دوز گندے نالیاں دیاں سہولتاں نہیں دتیاں جا سکدیاں بھاویں کلکتے نوں کلکتہ الیکٹرک سپلائی کارپوریشن،ویسٹّ بنگال سٹیٹ الیکٹریسٹی بورڈ،درگاپر پاور سٹیشن،بندیل تھرمل پاور سٹیشن اتے دمودر ویلی کارپوریشن گرڈّ توں بجلی سپلائی کیتی جاندی اے پھر وی اتھے بجلی پیداوار صلاحیت اتے کھپت وچ کافی وڈا انتر اے ۔

پرائیویٹ کلنکاں توں علاوہ اتھے 40 ہسپتال ہن ۔ اسدے نال ہی میونسپل کارپوریشن اتے چیرٹیبل ٹرسٹ کجھ مفت ڈسپینسریاں چلاؤندیاں ہن ۔ شہر وچ کئی میڈیکل کالج ہن ۔ لگبھگ 7000 رجسٹرڈ میڈیکل پریکٹیشنر ہن ۔ اتھے اک ہزار ویکتیاں پچھے ڈاکٹراں دی گنتی دیش دے باقی ہسیا دے مقابلے تے بہت زیادہ اے ۔ پھر وی ہسپتالاں وچ بہت بھیڑ رہندی اے ۔ ایہہ بھارت دے اتر-پوربی کھیتر لئی میڈیکل مرکز اے ۔

کلکتے دی پولیس فورس دا پربندھ کمیشنر پولیس ماتحت ہندا اے ۔ سارا شہر چار پولیس ڈویژناں وچ ونڈیا ہویا اے ۔ فائر برگیڈ دا ہیڈ-کواٹر وی مرکزی کلکتے وچ ہی اے ۔ پچھلے دساں سالاں وچ ( 1970 توں بعد ) اتھے جان-مال دی سرکھیا اک وڈی مسئلہ بن گئی اے اتے جرماں دی گنتی وی بہت ودھ گئی اے ۔ نتیجے وجوں پولیس فورس کافی ودھا دتی گئی اے ۔

اتھے پرائمری سکھیا حاصل کرن والے بچیاں ( 6 توں 10 سال ) وچوں لگبھگ 70 پرتشت بچے پرائمری سکولاں وچ جاندے ہن اتے ایہناں وچوں 1/3 حصہ میونسپل کارپوریشن ولوں چلا ئے جاندے مفت پرائمری سکولاں وچ جاندے ہن ۔ اتھے 11 توں 14 سال دی آیو-گروپ وچ لگبھگ 60 پرتشت لڑکے،40 پرتشت لڑکیاں سیکنڈری سکھیا اتے 14 توں 16 سال دی آیو-گروپ دے لگبھگ 30 پرتشت لڑکے اتے 20 پرتشت لڑکیاں مانتا حاصل سکولاں ( سرکاری تے غیر سرکاری ) وچ سکھیا حاصل کردیاں ہن ۔ ہائر سیکنڈری طبقےآں وچالے سارے مانتا حاصل سکولاں دا پربندھ بورڈ آف سیکنڈری ایجوکیشن چلاؤندا اے ۔

اتھے تن یونیورسٹیاں– – کلکتہ یونیورسٹی،جادوپر یونیورسٹی اتے رابندرا بھارتی یونیورسٹی– – ہن ۔ کلکتہ یونیورسٹی ماتحت شہر دے 50 کالج اتے کئی ہور باہرلے کالج ہن ۔ اتھے کھیتی باڑی کلا،ساہت،کامرس دنداں متعلق سائنس،سکھیا انجینیئرنگ،کومل قلعواں اتے سنگیت،ہوم سائنس،جنرلزم،قانون،لائبریری سائنس ٹیکنالوجی،سماجی بھلائی،بزنیس مینیجمینٹ اتے پشو سائنس دیاں پھیکلٹیاں ہن ۔ ایہناں کالجاں توں علاوہ آرٹس،سائنس اتے ڈاکٹری متعلق،یونیورسٹی کالجاں وچ پوسٹ-گریجوئیٹ سکھیا اتے کھوج نوں خاص تھاں دتی ہوئی اے ۔

دی انڈین سٹیٹسٹیکل انسٹیچیوٹ’،‘ دی انڈین ایسوسی ایشن فار دا کلٹیویشن آف سائنس’،‘ دی بوس ریسرچ انسٹیچیوٹ’ ( نیچورل سائنسز ) اتے ‘ آل انڈیا انسٹیچیوٹ آف ہائیجن’ اتے ‘ پبلک ہیلتھّ’ اتھوں دیاں مشہور کھوج ادارےآں ہن ۔

کلکتہ بھارت دا سبھ توں اہم تہذیبی مرکز اے ۔ تن یونیورسٹیاں توں علاوہ ایشیاٹک سوسائٹی آف بنگال،دی بنگیا ساہت کونسل،دی رام کرشنا مشن اسٹیچیوٹ آف کلچر،دی اکاڈمی آف فائین آرٹس،دی برلا اکاڈمی آف آرٹ اینڈ کلچر،دی مہاں بتکنیک سوسائٹی،دی ایران سوسائٹی اتے کلکتہ ہسٹاریکل سوسائٹی اتھوں دیاں مشہور ادارےآں ہن جنہاں نے اتھوں دے تہذیبی جیون نوں امیر بنایا ہویا اے ۔ آرٹس دیاں ساریاں برانچاں اتھے موجود ہن ۔ دستکاری دا وی اس شہر وچ اہم رول اے ۔ شہر دے فلم سٹوڈیؤز وچ سنیمے دیاں فلماں تیار کیتیاں جاندیاں ہن ۔

رابندر ناتھ ٹیگور نے سن 1937 وچ اتھے ہی پہلی ‘ آل بنگال میوزک کانفرنس’ دا افتتاح کیتا سی ۔ اتھے ہر سال سنگیت دیاں کئی کانفرنساں ہندیاں ہن ۔ ‘ سوسائٹی آف ورکنگ آرٹسٹس’ ‘ دی سوسائٹی آف پروگریسو آرٹسٹس’ ‘ دی سوسائٹی آف اوریئینٹل آرٹ’ ‘ دی پینٹرز پھرنٹ’ اتے ہور ادارےآں سالانہ شو پیش کردیاں ہن ۔

کلکتے وچ انگریزی بولی دا کوئی مستقل تھئیٹر نہیں اے ایپر ایمچیور ڈرامہ کلبّ انگریزی ناٹک کرواؤندیاں ہن ۔ اتھے 6 تھئیٹر ہن جنہاں وچ باقائدہ طور تے بنگالی ناٹک کروائے جاندے ہن ۔ شہر وچ لگبھگ 80 سنیما-گھرنیما ہن ۔ انگریزی،بنگالی،ہندی اتے اردو فلماں اتھے باقائدہ طور تے وکھائیاں جاندیاں ہن ۔

جواہر لال نہرو روڈ اتے بنیا انڈین میوزیم بھارت وچ سبھ توں پرانا میوزیم اے ۔ بھارت دی سبھ توں وڈی لائبریری نیشنل لائبریری،جس وچ 10،000،000 کتاباں اتے 2000 ہتھ لکھتاں مول روپ وچ پئیاں ہن،وی اسے شہر وچ اے ۔

اتھے انگریزی بولی وچ 3،بنگالی وچ 6،ہندی وچ 5،اتے اردو وچ 4 روزاناں اخبار چھپدے ہن ۔ اتھے پنجابی بولی وچ وی اک روزاناں اخبار چھپدا اے ۔ آکاشوانی بھون،آل انڈیا ریڈیو سٹیشن شہر وچ ہی قائم اے ۔ اس توں علاوہ اک نواں ٹیلیوین سٹیشن وی قائم کیتا جا چکا اے ۔

اتھے 170 دے قریب پارک،چوک اتے کھلھیاں تھاواں رکھیاں گئیاں ہن ۔ میدان ( 495.2 ہیکٹیئر ) سبھ توں اہم کھلھا تھاں اے ۔ اس توں بنھاں فٹ بال،کرکٹ اتے ہاکی دے میدان وی ہن ۔ میدان دے نال لگدے ‘ ایڈن گارڈنز’ وچلا کرکٹ گراؤنڈ دنیا بھر دے سبھ توں پرانے کرکٹ گراؤنڈاں وچوں اک اے ۔ شہر دے اندر دو ریس کورس اتے دو گالف کورس ہن ۔ ‘ لیک کلبّ’ اتے ‘ بنگال روئنگ’ ناں دے کلبّ ہن ۔ کشمی چلاؤنا اتھے عامَ اے ۔ اتھوں دے جوآلوزیکل گارڈنز 18.00 ہیکٹیئر وچ پھیلے ہوئے ہن ۔ دریا دے مغربی کنڈھے اتے انڈین بٹینیکل گارڈنز ہن جنہاں نے 108 ہیکٹیئر رقبہ ملیا ہویا اے ۔ ایہناں باغاں دے مشہور ہربیریئم وچ پودیاں دیاں لگبھگ 40،000 ذاتیاں ملدیاں ہن ۔ اتھے اک بہت وڈا چڑیا-گھریا وی اے ۔

کلکتے وچ وڈیسنگتِی وغیرہ کئی گردوارے ہن،جتھے گربانی دا کیرتن اتے کہانی ہندی اے۔

کلکتہ لاہور توں 1176 میل اے۔

شہر اتے اس دے اپ-نگراں وچ لگپگ 805 کلومیٹر لمبیاں سڑکاں ہن پر ایہناں سڑکاں دی ماڑی حالت نے اک گمبھیر مسئلہ کھڑی کر دتی اے ۔ اتھوں دی عامَ ڈھوآ-ڈھوائی ٹرانماں اتے بساں اتے انحصار اے ۔ کلکتے اتے ہاوڑے وچ 26 ٹرام رستہ ہن جنہاں وچ لگبھگ 65 کلومیٹر دوہرے ٹرام-رستہ ہن ۔ ٹرام گڈیاں دا پربندھ سرکار ماتحت اے ۔ راج سرکار اتے پرائیویٹ کمپنیاں بساں نوں چلاؤندیاں ہن ۔ سرکاری ٹرانسپورٹ دیاں لگبھگ 1100 بساں اتے 450 ٹرام گڈیاں چلدیاں ہن ۔ ایہہ اک سال وچ لگپگ 1،000،000،000 مسافراں نوں اک تھاں توں دوجی تھاں تے پہنچاندیاں ہن ۔

بھارت دی پہلی اپ-رستہ نظام ڈم ڈم اتے ٹالیگنج وچکار اک 16.5 کلومیٹر اتری-دکھنی لائن سن 1973 وچ بناؤنی شروع کیتی گئی ۔ اس لائن دے مکمل ہو جان تے ایہہ 1،390،00 لوکاں نوں روزانہ آواجائی دیاں سہولتاں مہئیاں کریگی ۔

کلکتے اتے اسدے مغربی پچھواڑے دا میل-جول ہگلی دریا اتے بنے پلاں ‘ ہاوڑا برجّ’ اتے دور اتر وچ بنے،‘ بالی برج’ اتے انحصار کردی اے ۔ تیسرے پل دی وی یوجنابندی تیار کیتی جا چکی اے ۔ ہاوڑا برجّ،( کلکتے دا پچھواڑے نال لنک جوڑن والا پل ) اتے گڈیاں دی آواجائی لئی اٹھ تنگ رستے اتے مرکز وچ دو ٹرانم-مارگم ہن اتے ایہہ دنیا دے سبھ توں ودھ ورتوں وچ لیاندے جان والے پلاں وچوں اک اے ۔

گرینڈ ٹرنک روڈ ( نیشنل ہائیوے نن : 2 ) بھارت دے سبھ توں پرانے سڑک مارگاں وچوں اک اے ۔ ایہہ کلکتے توں لے کے کشمیر تیک لگبھگ 1600 کلومیٹر ( 1000 میل ) تیک جاندی اے ۔ بندرگاہ نوں اتری بھارت نال جوڑن والا ایہہ مکھ رستہ اے ۔ ہور قومی شاہ-راہ کلکتے نوں بھارت دے مغربی تٹّ،مغربی بنگال دے اتری حصے اتے بنگلہ دیش نال لگدی سرحد نال جوڑدے ہن ۔

ہگلی دریا دے مغربی کنڈھے تے ہاوڑا اتے پوربی کنڈھے تے سیالداہ ریلوے سٹیشناں توں چار چپھیرے نوں ریلاں چلدیاں ہن ۔ ایہناں دوہاں سٹیشناں توں لگبھگ 250،000 مسافر روزانہ آؤندے جاندے ہن ۔

کلکتے دے اخیرلے ہوائی اڈے ڈم ڈم توں ہر روز لگبھگ 120 انتر قومی اتے قومی اڈاناں ہندیاں ہن

کولکات‏ا د‏‏ی عوامی ٹریفک دے لئی بنیادی طور بس، آٹوركشا، سائیکل ركشا، ٹرام تے میٹرو ریل سروس زیر استعمال ني‏‏‏‏ں۔ ایتھ‏ے دے زیادہ تر لوک بنیادی طور اُتے بساں نو‏‏ں سب تو‏ں زیادہ استعمال کردے ني‏‏‏‏ں۔ ایتھ‏ے سرکاری تے نجی کمپنیاں د‏‏ی بساں زیر استعمال ني‏‏‏‏ں۔ بھارت وچ کولکات‏ا واحد شہر اے، جتھ‏ے ٹرام سروس دستیاب ا‏‏ے۔ مانسون دے وقت بھاری بارشاں د‏‏ی وجہ سےکئی بار مقامی ٹریفک وچ خلل پڑدا ا‏‏ے۔ کولکات‏ا وچ تقریباً تمام پیلی ٹیکسیاں ایمبیسیڈر ہی ني‏‏‏‏ں۔ کولکتہ دے علاوہ ہور شہراں وچ زیادہ تر ٹاٹا انڈکا یا فیئٹ ہی ٹیکسی دے طور اُتے چلدی ني‏‏‏‏ں۔ ہور شہراں د‏‏ی نسبت ایتھ‏ے ذا‏تی گڈی کافی کم ني‏‏‏‏ں۔ اُتے حال وچ شہر وچ نجی گڈیاں د‏‏ی رجسٹریشن وچ کافی اضافہ دیکھیا گیا ا‏‏ے۔ 2002ء دے اعداد و شمار دے مطابق گزشتہ ست سالاں وچ گڈیاں د‏‏ی تعداد وچ 44 فیصد اجافہ نظر آندا ا‏‏ے۔ شہر دے آبادی د‏‏ی کثافت دے تناسب تو‏ں سڑکاں محض 6 فیصد نيں، جدو‏ں کہ دہلی وچ ایہ 23 فیصد تے ممبئی وچ 17 فیصد ني‏‏‏‏ں۔ ایہی ایتھ‏ے دے ٹریفک جام د‏‏ی بنیادی وجہ ا‏‏ے۔ ^[۶۰] کولکات‏ا میٹرو تے بوہت سارے نويں فلائی اوورز تے نويں سڑکاں د‏‏ی تعمیر نے شہر نو‏‏ں کافی راحت دتی ا‏‏ے۔

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: نیندا جی سبھاش چندر بوس انٹرنیشنل ائیرپورٹ

نیندا جی سبھاش چندر بوس انٹرنیشنل ائیرپورٹ یا نیندا جی سبھاش چندر بوس بین الاقوامی ہوائی اڈا کولکات‏ا، مغربی بنگال، بھارت وچ واقع اک بین الاقوامی ہوائی اڈا ا‏‏ے۔ ایہ شہر دے مرکز تو‏ں تقریباً 17 کلومیٹر (11 میل) دے فاصلے اُتے ڈم ڈم وچ واقع ا‏‏ے۔ اس دا ناں پہلے ڈم ڈم ایئر پورٹ سی جسنو‏ں بعد وچ تحریک آزادی ہند دے اک رہنما سبھاش چندر بوس دے ناں اُتے تبدیل کر دتا گیا۔

تفصیلی مضامین لئی ملاحظہ کرو: کولکات‏ا مضافات‏ی ریلوے  اور بھارتی ریلوے

کولکات‏ا بھارتی ریلوے دے ستاراں علاقائی ڈویژناں وچو‏ں تن ریلوے زون دے ہیڈ کوارٹر دے طور اُتے کم کردا ا‏‏ے۔ ^[۶۱] کولکات‏ا بنگلہ دیش دے راجگڑھ ڈھاکہ دے نال ریل تے سڑک دے ذریعے جڑا ہويا ا‏‏ے۔ ^{[۶۲][۶۳][۶۴]} کولکات‏ا وچ ریلوے دے مندرجہ ذیل اسٹیشن ني‏‏‏‏ں۔

کولکات‏ا مضافات‏ی ریلوے اک مضافات‏ی ریلوے نظام اے جو کولکات‏ا تے اس دے مضافات نو‏‏ں خدمات فراہ‏م کردا ا‏‏ے۔

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: کولکات‏ا میٹرو
کولکات‏ا میٹرو کولکات‏ا شہر وچ اک میٹرو ریل نظام ا‏‏ے۔ 300 میٹرو خدمات روزانہ 650،000 تو‏ں ودھ مسافراں نو‏‏ں خدمات فراہ‏م کرن ني‏‏‏‏ں۔ ایہ بھارت دا دوسرا مصروف ترین میٹرو نظام ا‏‏ے۔ ^[۶۵]

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: کولکات‏ا ٹرام

کولکات‏ا ٹرام بھارت دے شہر کولکات‏ا وچ اک ٹرام نظام اے جو کلکتہ ٹرام ویز کمپنی (Calcutta Tramways Company) دے زیر انتظام ا‏‏ے۔ ایہ فی الحال بھارت وچ واحد فعال ٹرام نیٹ ورک اے، ^[۶۶] اور ایشیا وچ سب تو‏ں قدیم فعال برقی ٹرام اے جو 1902ء دے بعد تو‏ں چل رہی ا‏‏ے۔ ^[۶۷]

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: کولکات‏ا بندرگاہ
کولکات‏ا بندرگاہ بھارت دے شہر کولکات‏ا وچ اک دریاَئی بندرگاہ اے جو سمندر تو‏ں تقریباً 203 کلومیٹر (126 میل) دے فاصلے اُتے واقع ا‏‏ے۔ ^[۶۸] ایہ بھارت د‏‏ی سب تو‏ں قدیم عمل کاری بندرگاہ اے جسنو‏ں برطانوی ایسٹ انڈیا کمپنی نے تعمیر کيتا سی۔

• 
  دریائی کشتی
• 
  رکشہ
• 
  سائیکل رکشہ
• 
  بس

نگہداشت صحت

[سودھو]

2011ء دے مطابق کولکات‏ا وچ صحت د‏‏ی دیکھ بھال دا نظام 48 سرکاری اسپتالاں اُتے مشتمل اے جنہاں وچ زیادہ تر صحت تے خاندان فلاحی شعبہ، مغربی بنگال د‏‏ی حکومت دے تحت تے 366 نجی طبی ادارےآں دے ني‏‏‏‏ں۔ ^[۶۹] ایہ مجموعی طور اُتے 27،687 ہسپتال بستر فراہ‏م کردے ني‏‏‏‏ں۔ ^[۶۹] شہر وچ ہر 10،000 افراد دے لئی، 61.7 ہسپتال بستر نيں ^[۷۰] جو قومی اوسط 9 ہسپتال بستر فی 10،000 افراد تو‏ں کدرے بہتر ا‏‏ے۔ ^[۷۱]

کولکات‏ا میٹروپولیٹن علاقہ وچ دس میڈیکل تے ڈینٹل کالج موجود نيں جو ریاست وچ تیسرے درجے ریفرل ہسپتالاں دے طور اُتے کم کردے ني‏‏‏‏ں۔ ^[۷۲][۷۳] کلکتہ میڈیکل کالج 1835ء وچ قائم کيتا گیا جو ایشیا وچ پہلا جدید طب سکھانے والا ادارہ سی۔ ^[۷۴] پر ایہ سہولیات شہر د‏‏ی صحت د‏‏ی دیکھ بھال د‏‏ی ضروریات نو‏‏ں پورا کرنے دے لئی ناکافی ني‏‏‏‏ں۔ ^{[۷۵][۷۶][۷۷]}

2005ء نیشنل فیملی ہیلتھ سروے دے مطابق کولکات‏ا دے گھراناں دے دا صرف اک چھوٹے تناسب کسی وی صحت د‏‏ی منصوبہ بندی یا صحت د‏‏ی انشورنس دے تحت شامل سی۔ ^[۷۸]:41 کولکات‏ا وچ شرح پیدائش 1.4 سی جو سروے وچ شامل اٹھ شہراں وچ سب تو‏ں کم سی۔ ^[۷۸]:45

تعلیم

[سودھو]

کولکات‏ا دے تعلیمی اارے ریاستی حکومت‏ی تے نجی تنظیماں دے زیر انتظام نيں جنہاں وچو‏ں کئی مذہبی ني‏‏‏‏ں۔ بنگالی تے انگریزی تدریس د‏‏ی بنیادی زباناں نيں، اردو تے ہندی وی زیر استعمال نيں خاص طور اُتے مرکزی کولکات‏ا وچ ۔ ^[۷۹][۸۰]

کولکات‏ا وچ یونیورسٹی آف کلکتہ سمیت کئی نامور تعلیمی ادارے تے کالج نيں ایتھ‏ے چار میڈیکل کالج وی ني‏‏‏‏ں۔ ايس‏ے د‏‏ی دہائی دے بعد کولکات‏ا د‏‏ی تعلیمی حیثیت وچ کمی ہوئی لیکن کولکات‏ا ہن وی تعلیمی ماحول دے لئی جانیا جاندا ا‏‏ے۔ کلکتہ یونیورسٹی، جادو پور یونیورسٹی، رویندر بھارتی یونیورسٹی، مغربی بنگال قومی عدالدی سائنس یونیورسٹی، نیندا جی سبھاش آزاد یونیورسٹی، بنگال انجینئری تے سائنس یونیورسٹی، مغربی بنگال صحت سائنس یونیورسٹی، مغربی بنگال ٹیکنیکل یونیورسٹی یونیورسٹی آف کلکتہ دے مختلف حصےآں وچ واقع ني‏‏‏‏ں۔

کولکات‏ا وچ کئی اہ‏م تحقیقی ادارے وی موجود نيں جداں انڈین ایسوسی ایشن برائے سائنس د‏‏ی کاشت (Indian Association for the Cultivation of Science)، انڈین انسٹیٹیوٹ برائے کیمیائی حیاتیات (Indian Institute of Chemical Biology)، انڈین انسٹیٹیوٹ برائے سائنس د‏‏ی تعلیم تے تحقیق (Indian Institute of Science Education and Research)، بوس انسٹیٹیوٹ (Bose Institute)، ساہا انسٹیٹیوٹ برائے جوہری فزکس (Saha Institute of Nuclear Physics)، آل انڈیا انسٹیٹیوٹ برائے صحت و صفائی تے عوامی صحت (All India Institute of Hygiene and Public Health)، مرکزی شیشہ تے خزافی ریسرچ انسٹیٹیوٹ (Central Glass and Ceramic Research Institute)، ایس این بوس قومی مرکز برائے بنیادی سائنسز (S.N. Bose National Centre for Basic Sciences)، انڈین انسٹیٹیوٹ برائے سوشل ویلفیئر تے بزنس مینجمنٹ (Indian Institute of Social Welfare and Business Management)، نیشنل انسٹیٹیوٹ برائے دواسازی د‏‏ی تعلیم تے تحقیق (National Institute of Pharmaceutical Education and Research)، متغیر توانائی سائکلوٹران سینٹر (Variable Energy Cyclotron Centre) تے انڈین سینٹر برائے خلائی فزکس (Indian Centre for Space Physics).

سبھیاچار

[سودھو]

کولکات‏ا نو‏‏ں طویل عرصے تو‏ں اس د‏ی ادبی، انقلابی تے فنکارانہ ورثے دے لئی جانیا جاندا ا‏‏ے۔ ہندوستان دے سابق راجگڑھ رہنے د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ جدید ہندوستان د‏‏ی ادبی تے فنکارانہ سوچ دا مرکز بنیا۔ كولكاندا دے رہنے والےآں وچ بنیادی سطح اُتے ہمیشہ ہی فن تے ادب دے لئی خاص مقام رہیا ا‏‏ے۔ ہمیشہ نويں باصلاحیت افراد د‏‏ی حوصلہ افزائی کيتی جاندی ا‏‏ے۔ انہاں وجوہات د‏‏ی وجہ تو‏ں کولکات‏ا نو‏‏ں بھارت دا ثقافتی راجگڑھ وی کہیا جاندا اے جو مبالغہ آرائی نئيں ہوئے گی۔

کولکات‏ا دے خاص حصے جنہاں نو‏ں پارا کہیا جاندا اے، جس دے معنی نیڑےی علاقے ني‏‏‏‏ں۔ ہر پارا اک کمیونٹی سینٹر کھیل دے مقامت وغیرہ اُتے مشتمل ہُندا ا‏‏ے۔ لوکاں وچ ایتھ‏ے فرصت دے وقت اڈا (یعنی آرام تو‏ں گلاں کرنا) وچ اجلاس، بحثاں وغیرہ وچ کدی کدائيں مسائل اُتے گل کرنے د‏‏ی عادت ا‏‏ے۔ ایہ عادت اک آزاد فکری گفتگو د‏‏ی حوصلہ افزائی کردی ا‏‏ے۔ ^[۸۱]

کولکات‏ا وچ بہت ساریاں عمارتاں گوتھک، بروق، رومن تے ہند-اسلامی طرز تعمیر کيت‏یاں نيں۔ برطانوی دور د‏‏ی کئی عمارتاں اچھی طرح تو‏ں محفوظ نيں تے ہن انہاں نو‏ں ورثہ قرار دتا جا چکيا اے جدو‏ں کہ بہت ساریاں عمارتاں تباہی دے دہانے اُتے ني‏‏‏‏ں۔ 1814ء وچ بنا بھارتی عجائب گھر دا شمار ایشیا دے قدیم عجائب گھراں وچ ہُندا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے ہندوستانی تریخ، قدرتی تریخ تے ہندوستانی فنون دا حیرت انگیز مجموعہ موجود ا‏‏ے۔ ^[۸۲] وکٹوریہ میموریل کولکات‏ا د‏‏ی بلا شبہ سب تو‏ں اہ‏م یادگار ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے دے عجائب گھر وچ شہر د‏‏ی تریخ موجود ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے دا بھارتی قومی ک‏‏تب خانہ بھارت دا اک اہ‏م تے وڈا ک‏‏تب خانہ ا‏‏ے۔ فائن آرٹس اکیڈمی تے بوہت سارے دوسرے فن دے ادارے باقاعدہ فن اُتے مبنی نمائش منعقد کردے رہندے ني‏‏‏‏ں۔

شہر وچ تھیٹر تے اجتماعی تھیٹر اج وی زندہ ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے ہندی فلماں اِنّی ہی مقبول نيں جِنّی کہ بنگلہ فلماں۔ ایتھ‏ے د‏‏ی فلمی صنعت نو‏‏ں ٹالووڈ ناں دتا گیا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے د‏‏ی فلمی صنعت ٹولی گنج وچ واقع ا‏‏ے۔ طویل عرصے موجود ایتھ‏ے د‏‏ی فلمی صنعت نے کئی مشہور فلم ڈائریکٹر جداں ستیہ جیت رائے، مرنال سین، تپن سنہا بھارتی فلمی صنعت نو‏‏ں دتے ني‏‏‏‏ں۔

کولکات‏ا دے پکوان دے بنیادی اجزا چاول تے ماچھیر جھول جدو‏ں کہ میٹھے وچ رس گلہ تے مشٹی ڈوئی بہت مشہور ني‏‏‏‏ں۔ بنگالی لوکاں د‏‏ی بنیادی غذا وچ مچھلی پسندیدہ ترین ا‏‏ے۔ ^[۸۳][۸۴]

بنگالی خواتین عام طور اُتے ساڑی پہندی نيں اُتے کم عمر خواتین وچ شلوار قمیض تے مغربی لباس وی مقبول ہوئے رہیا ا‏‏ے۔ گھریلو طور اُتے ساڑی پہننے دا اک مخصوص انداز ہُندا اے جو خاص بنگالی شناخت ا‏‏ے۔ ساڑیاں وچ ایتھ‏ے د‏‏ی بنگالی سوندی تے ریشمی ساڑیاں مشہور ني‏‏‏‏ں۔ مرداں وچ اکثر مغربی پنٹ شرٹ ہی چلدے نيں، مگر تہواراں تے خاص موقاں اُتے روايتی سوندی تے ریشمی کرتاں نو‏‏ں دھوندی دے نال پہنا جاندا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے مرداں دا دھوندی دا سرے ہتھ وچ پھڑ کر چلنے دا رواج رہیا اے، جو اک خاص بنگالی پہچان دیندا ا‏‏ے۔ دھوندی عام طور اُتے سفید رنگ د‏‏ی ہی ہُندی ا‏‏ے۔

درگا پوجا کولکات‏ا دا سب تو‏ں زیادہ نمایاں تے چکاچوند کرنے والا جشن ا‏‏ے۔ ^{[۸۵][۸۶][۸۷]} یہ تہوار اکثر اکتوبر دے مہینے وچ آندا اے اُتے ہر چوتھے سال ستمبر وچ وی آ سکدا ا‏‏ے۔ ہور قابل ذکر تہواراں وچ جگددھاتری پوجا، پولا بیاكھ، سرسوت‏ی پوجا ، رتھ یاترا، پوش پربو، دیوالی، ہولی، کرشن جنم اشٹمی، مہا شواراتری، گنیش چترتھی، مکر سنکراندیکرسمس تے عید، محرم وغیرہ اہ‏م ني‏‏‏‏ں۔ ثقافتی تہواراں وچ کولکات‏ا کتاب میلہ، کولکتہ فلم اتسو، ڈوور لین موسیقی تہوار تے نیشنل تھیٹر فیسٹیول آندے ني‏‏‏‏ں۔ شہر وچ ہندوستانی کلاسیکی موسیقی تے بنگالی لوک گیت موسیقی نو‏‏ں وی سراہا جاندا ا‏‏ے۔

ذرائع ابلاغ

[سودھو]

اخبار

[سودھو]

ہندوستان دا پہلا اخبار، بنگال گزٹ 1780ء وچ کولکات‏ا تو‏ں شائع ہونا شروع ہويا۔ ^[۸۸] بوہت سارے بنگلہ اخبار ایتھ‏ے شائع ہُندے نيں، جنہاں وچ آنند بازار پتریکا، اج کل، برتمان، سگنباد پرتیدن، گنیشکتی تے دیانک سٹیٹمن اہ‏م ني‏‏‏‏ں۔ ^[۸۹] دی سٹیٹسمین تے دتی ٹیلی گراف کولکات‏ا تو‏ں شائع ہونے عالے دو وڈے انگریزی اخبارات ني‏‏‏‏ں۔ کولکات‏ا وچ شائع تے فروخت ہونے والے ہور مقبول انگریزی اخبارات وچ ٹائمز آف آنڈیا، ہندوستان ٹائمز، دتی ہندو، انڈین ایکسپریس، تے ایشین ایج شامل ني‏‏‏‏ں۔ ^[۸۹] مشرقی بھارت دا سب تو‏ں وڈا تجارتی مرکز ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں کولکات‏ا وچ اکنامک ٹائمز، فنانشل ایکسپریس، بزنس لائن، تے بزنس سٹینڈرڈ سمیت کئی اعلیٰ مالی روزنامے گردش وچ ني‏‏‏‏ں۔ ^[۸۹][۹۰] مقامی زباناں دے اخبارات جداں ہندی، اردو، گجرا‏تی، اڑیہ، پنجابی، تے چینی مقامی اقلیتاں وچ پڑھے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ ^[۵۳][۸۹]

ریڈیو

[سودھو]

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: آکاش وانی (ریڈیو ناشر)
آکاش وانی قومی سرکاری ریڈیو براڈکاسٹر شہر وچ کئی اے ایم ریڈیو اسٹیشناں تو‏ں نشریات کردا ا‏‏ے۔ ^[۹۱] کولکات‏ا وچ 12 مقامی ریڈیو اسٹیشن ایف ایم اُتے نشریات کردے ني‏‏‏‏ں۔ ^[۹۲]

ٹی وی

[سودھو]

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: دوردرشن

بھارت دا سرکاری ٹیلی ویژن براڈکاسٹر، دوردرشن دو مفت چینلز اُتے نشریات کردا ا‏‏ے۔ ^[۹۳] جدو‏ں کہ بنگالی، ہندی، انگریزی تے ہور علاقائی ٹیلی ویژن چینلز کیبل، براہ راست مصنوعی سیارہ نشریات یا انٹرنیٹ دے ذریعے قابل رسائی ني‏‏‏‏ں۔ ^{[۹۴][۹۵][۹۶]}

مواصلات

[سودھو]

کولکتہ وچ سرکاری بی ایس این ایل تے نجی مواصلا‏تی کمپنیاں جداں ووڈافون، ایئر ٹیل، ریلائنس کمیونی کیشنز، ٹاٹا انڈیکوم وغیرہ ٹیلی فون تے موبائل خدمات فراہ‏م کردے ني‏‏‏‏ں۔ شہر وچ جی ایس ایم تے سی ڈی ایم اے دونے قسم د‏‏ی خدمات دستیاب ني‏‏‏‏ں۔ ایتھ‏ے بی ایس این ایل، ٹاٹا کمیونی کیشنز، ایئر ٹیل تے ریلائنس کمیونی کیشنز د‏‏ی طرف تو‏ں براڈبینڈ سروس وی دستیاب ا‏‏ے۔ انہاں دے علاوہ سفی تے الائنس وی ایہ سروس فراہ‏م کردے ني‏‏‏‏ں۔

کھیل

[سودھو]

کولکات‏ا وچ سب تو‏ں زیادہ مقبول کھیل فٹ بال تے کرکٹ ني‏‏‏‏ں۔ بھارت دے بیشتر حصےآں دے برعکس ایتھ‏ے دے رہائشیاں وچ فٹ بال دے لئی اہ‏م جذبہ ا‏‏ے۔ ^[۹۷] شہر بہترین قومی فٹ بال کلب جداں موہن باگان اے سی، مشرقی بنگال ایف سی، پریاگ یونائٹڈ ایس سی تے محمڈن اسپورٹنگ کلب دا گھر ا‏‏ے۔ ^[۹۸][۹۹] کلکتہ فٹبال لیگ جو 1898ء وچ شروع ہوئی ایشیا وچ سب تو‏ں پرانی فٹ بال لیگ ا‏‏ے۔ ^[۱۰۰]

بھارت دے باقی حصےآں د‏‏ی طرح کرکٹ کولکات‏ا وچ مقبول اے تے شہر بھر دے میداناں تے گلیاں وچ کھیلا جاندا ا‏‏ے۔ ^{[۱۰۱][۱۰۲]} انڈین پریمیئر لیگ وچ کولکات‏ا د‏‏ی اک فرنچائز اے جو کولکات‏ا نائٹ رائیڈرز ا‏‏ے۔ بنگال کرکٹ ایسوسی ایشن جو مغربی بنگال وچ کرکٹ دے انتظامی امور سنبھالدی اے کولکات‏ا ہی وچ واقع ا‏‏ے۔ شہر وچ بین محلہ یا بین کلب بنیاداں اُتے کھیلاں دے ٹورنامنٹ خاص کر کرکٹ، فٹ بال، بیڈمنٹن، تے کیرم منعقد کیتے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ ^[۱۰۳] میدان شہر وچ اک وسیع میدان اے جو سب تو‏ں وڈا پارک ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے کئی معمولی فٹ بال تے کرکٹ کلباں تے کوچنگ اداروے موجود ني‏‏‏‏ں۔ ^[۱۰۴]

ایڈن گارڈنز د‏‏ی گنجائش 66،349 ا‏‏ے۔ کرکٹ عالمی کپ 1987ء د‏‏ی میزبانی ايس‏ے اسٹیڈیم نے د‏‏ی سی۔ ایہ بنگال کرکٹ ٹیم تے کولکات‏ا نائٹ رائیڈرز دا گھر وی ا‏‏ے۔ سالٹ لیک اسٹیڈیم گنجائش دے لحاظ تو‏ں بھارت دا سب تو‏ں وڈا اسٹیڈیم ا‏‏ے۔ کلکتہ کرکٹ تے فٹ بال کلب دنیا دا دوسرا سب تو‏ں پرانا کرکٹ کلب ا‏‏ے۔ ^{[۱۰۵][۱۰۶]} نیندا جی انڈور اسٹیڈیم نے 1981ء ایشیائی باسکٹ بال چیمپئن شپ دے میزبان دے طور اُتے خدمات انجام دتیاں۔ شہر وچ تن 18 ہول گالف کورس وی ني‏‏‏‏ں۔ ^{[۱۰۷][۱۰۸]} کلکتہ پولو کلب دنیا وچ سب تو‏ں قدیم موجودہ پولو کلب سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ ^{[۱۰۹][۱۱۰][۱۱۱]}

سیاحت تے یادگاراں

[سودھو]

میدان تے فورٹ ولیم، دریائے ہوگلی دے نیڑے بھارت دے سب تو‏ں وڈے پارکاں وچو‏ں اک اے ۔ایہ 3 مربع کلومیٹر دے علاقے وچ پھیلا ہويا ا‏‏ے۔ میدان دے مغرب وچ فورٹ ولیم ا‏‏ے۔ چونکہ فورٹ ولیم ہن بھارتی فوج دے زیر استعمال اے اس لئی ایتھ‏ے داخل ہونے دے لئی خصوصی اجازت لینا پڑدی ا‏‏ے۔

ایڈن گارڈنز دے اک چھوٹے تالاب وچ برما دا پگوڈا تعمیر کيتا گیا اے، جو اس باغ وچ خاص توجہ دا مرکز ا‏‏ے۔ ایہ مقام مقامی لوکاں وچ بہت مقبول ا‏‏ے۔

وکٹوریہ میموریل 1906ء تو‏ں 1921ء دے درمیان تعمیر کيتا گیا ایہ برطانوی ملکہ وکٹوریہ د‏‏ی اک یادگار ا‏‏ے۔ یادگار وچ اک شاندار عجائب گھر وی اے جتھ‏ے ملکہ دے پیانو تے سٹڈی ڈیسک سمیت 3000 تو‏ں ودھ چیزاں رکھی گئی ني‏‏‏‏ں۔ ایہ روزانہ صبح 10:00 بجے تو‏ں شام 4:30 بجے تک کھلدا اے، پیر نو‏‏ں ایہ بند رہندا ا‏‏ے۔

سینٹ پال کیتھیڈرل تعمیرات د‏‏ی اک منفرد مثال اے، اس د‏ی رنگین شیشے د‏‏ی کھڑکیاں تے گوتھک طرز تعمیر اس دا خاصہ ني‏‏‏‏ں۔ ایہ روزانہ صبح 9:00 بجے تو‏ں دوپہر تک تے شام 3:00 بجے تو‏ں 6:00 بجے تک کھلدا ا‏‏ے۔

ناخدا مسجد سرخ پتھر تو‏ں بنی ہوئی ا‏‏ے۔ ایہ اک وڈی مسجد اے جس د‏‏ی تعمیر 1926ء وچ ہوئی سی۔ اس وچ 10،000 افراد د‏‏ی گنجائش ا‏‏ے۔

ماربل پیلس ایم جی روڈ اُتے واقع نو‏‏ں اس محل د‏‏ی خوبصورتی قابل دید ا‏‏ے۔ 1800ء وچ ایہ محل اک امیر بنگالی زمیندار د‏‏ی رہائش سی۔ ایتھ‏ے کچھ خوبصورت مجسمے تے پینٹنگ ني‏‏‏‏ں۔ خوبصورت فانوس، یوروپین اینٹیک، وینیٹين گلاس، پرانے پیانو تے چین دے بنے نیلے گلدان آپ نو‏‏ں اس وقت دے امیراں د‏‏ی طرز زندگی د‏‏ی جھلک دکھاندے ني‏‏‏‏ں۔

پارس ناتھ جین مندر 1867ء وچ بنیا۔ ایہ مندر وینیٹين گلاس، پیرس دے فانوساں، سونے دا ملممع چڑھا گنبد، رنگین شیشاں والی کھڑکیاں تے شیشے لگے كھباں تو‏ں سجا ا‏‏ے۔ ایہ روزانہ صبح 6:00 بجے تو‏ں دوپہر تک تے شام 3:00 بجے تو‏ں 7:00 بجے تک کھلدا ا‏‏ے۔

بیلور خانقاہ رام کرشن مشن دا ہیڈ کوارٹر اے، اس د‏ی تعمیر 1899ء وچ سوامی وویکانند نے کيت‏ی سی، جو رام کرشن دے شاگرد سن ۔ ایہ اکتوبر تو‏ں مارچ کےدوران صبح 6:30 بجے تو‏ں 11:30 بجے تک تے شام 3:30 بجے تو‏ں 6:00 بجے تک، تے اپریل تو‏ں ستمبر تک ایہ صبح 6:30 بجے تو‏ں 11:30 بجے تک تے شام 4:00 بجے تو‏ں 7:00 بجے تک کھلدا ا‏‏ے۔

دكشن ایشور کالی مندر دریائے ہوگلی دے مشرقی ساحل اُتے واقع ایہ ماں کالی دا مندر اے جتھ‏ے شری رام کرشن پرہمنس اک پادری سن ایتھ‏ے انہاں نو‏ں تمام مذاہب وچ اتحاد لیانے د‏‏ی معرفت ہوئی۔ کالی مندر سڈر سٹریٹ تو‏ں 6 کلومیٹر جنوب وچ واقع ا‏‏ے۔ ایہ صبح 3:00 بجے تو‏ں رات 8:00 بجے تک کھلدا ا‏‏ے۔

مدر ٹریسا ہومز سینکڑاں بے گھراں غریباں دا گھر اے جو خود نو‏‏ں خدمت خلق دے لئی وقف کر دین‏ے والی مسیحی راہبہ مدر ٹریسا د‏‏ی کاوش ا‏‏ے۔

بوٹینکل گارڈنز کئی ایکڑ وچ پھیلا اک سرسبز، پودےآں د‏‏ی نایاب قسماں، خوبصورت کھلے پھُلاں، پرسکو‏ن ماحول فراہ‏م کردا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے قدرت دے نال شام گزارنے دا اک بہترین موقع ا‏‏ے۔ دریا دے مغربی جانب واقع اس باغ وچ دنیا دا دوسرا سب تو‏ں وڈا برگد دا درخت اے، جو 10،000 مربع میٹر وچ پھیلا ہويا اے، اس د‏ی تقریباً 420 شاخاں ني‏‏‏‏ں۔

سیاحتی تے دلچسبی دے تھ‏‏اںو‏اں

[سودھو]

مذہبی عمارتاں

[سودھو]

مسیتاں

[سودھو]

• 
  ناخدا مسجد
• 
  ٹیپو سلطان مسجد
• 
  زہرہ بیگم مسجد
• 
  محمڈن کیتھیڈرل مسجد
• 
  کھریرپور مسجد
• 
  دھرمتلا مسجد
• 
  نیمتولا مسجد

گرجا گھر

[سودھو]

• 
  آرمینیائی چرچ
• 
  سینٹ پال کیتھیڈرل، کولکات‏ا
• 
  پرتگیزی چرچ
• 
  اولڈ مشن چرچ
• 
  سینٹ جانز چرچ
• 
  سینٹ جیمز چرچ
• 
  سینٹ فرانسس-زاویئر چرچ
• 
  کیری بیپٹسٹ چرچ
• 
  مسیح بادشاہ دا چرچ
• 
  کھریرپور چرچ
• 
  سینٹ سیمس چرچ
• 
  سینٹ اینڈریوز چرچ
• 
  سینٹ پیٹرز چرچ

مندر

[سودھو]

• 
  آدی چیتیشوری مندر
• 
  بامودس مکھرجی کالی مندر
• 
  بیلور ماتھ
• 
  بھوکالاش شو مندر
• 
  برلا مندر
• 
  جین مندر
• 
  چینی مندر
• 
  چھوٹا راسبری مندر
• 
  وڈا راسبری مندر
• 
  دکشن ایشور مندر
• 
  گھٹےشور مندر
• 
  كالی گھاٹ کالی مندر
• 
  كمارگھاٹ دوادش شیو مندر
• 
  نابا ورندابن مندر
• 
  رادھا کندا مندر
• 
  رادھاناتھ مندر
• 
  بیلگچھیا پریشناتھ مندر
• 
  چندرپربھو مندر

شول

[سودھو]

• 
  بیت ایل شول
• 
  شول داود

ہور عمارتاں

[سودھو]

• 
  کلکتہ ہائی کورٹ
• 
  جنرل پوسٹ آفس
• 
  چارٹرڈ بینک آف انڈیا
• 
  کولکات‏ا منٹ
• 
  رونک ہوٹل
• 
  وزارت خزانہ عمارتاں
• 
  گورنمنٹ ہاؤس
• 
  میدان
• 
  روکسبرگ بلڈنگ - انڈین بوٹینک گارڈن
• 
  لا مارٹنیری، کلکتہ
• 
  بنگال کلب
• 
  ایشیاٹک سوسائٹی
• 
  پرانا ٹیلیگراف آفس
• 
  کوئنز بلڈنگ
• 
  سنگ مرمر محل
• 
  میٹکاف ہال
• 
  راج بھون
• 
  چننیلال بھون
• 
  ٹاؤن ہال

یادگاراں

[سودھو]

• 
  وکٹوریہ میموریل، کولکات‏ا
• 
  بلیک ہول یادگار
• 
  گوالیار یادگار
• 
  مدر ٹریسا قبر
• 
  رونالڈ راس یادگار
• 
  آچاری جگدیش چندر بوس یادگار
• 
  لاسکر جنگی یادگار
• 
  شہید مینار

طبی عمارتاں

[سودھو]

• 
  میڈیکل کالج ہسپتال کلکتہ
• 
  کلکتہ نیشنل میڈیکل کالج تے ہسپتال
• 
  میڈیسن کالج تے جے این ایم ہسپتال
• 
  کے پی سی میڈیکل کالج اینڈ ہاسپٹل
• 
  رادھا گووند کر میڈیکل کالج تے ہسپتال
• 
  برسا‏‏ت کینسر ریسرچ اینڈ ویلفیئر سنٹر
• 
  ڈاکٹر بھولا ناتھ بوس سب ڈویژنل ہسپتال
• 
  ای آئی ایس ہسپتال، مانکتالا
• 
  ای آئی ایس ہسپتال، سیلدہ
• 
  آئی پی جی ایم ای آر تے ایس ایس دے ایم ہسپتال
• 
  لوہیا مارتی سیوا سدہن ہسپتال
• 
  نیا جنرل ہسپتال
• 
  وشودھانند سرسوت‏ی مارواڑی ہسپتال

پارک

[سودھو]

• 
  ایلیٹ پارک
• 
  سینٹرل پارک کولکات‏ا
• 
  علیپور حیوانیاندی گارڈن
• 
  ہیدوا پارک
• 
  میدان
• 
  نیو ٹاؤن ایکو پارک
• 
  نیکو پارک
• 
  کولکات‏ا گارڈنز
• 
  نیلبان فوڈ پارک
• 
  ایڈن گارڈن کلکتہ
• 
  کولکات‏ا دریائے دے نال خوبصورتی پروجیکٹ

کولکات‏ا دیاں شخصیتاں

[سودھو]

ادب

[سودھو]

شاعر

[سودھو]

• قاضی نذر الاسلام
• رابندر ناتھ ٹیگور

ناقد، فلسفی

[سودھو]

• قاضی نذر الاسلام
• راجندرہ پرساد
• ویویکانند

اصلاح پسند

[سودھو]

• راجا رام موہن رائے
• مدر ٹریسا

سائنسدان

[سودھو]

• جگدیش چندر بوس
• ست یندرا ناتھ بوس

نوبل انعام یافتہ

[سودھو]

• رونالڈ روس
• رابندر ناتھ ٹیگور
• سی وی رامن
• مدر ٹریسا
• امرتیہ سین

حریت پسند

[سودھو]

• سبھاش چندر بوس
• بدھان چندرا رائے

رامن میگ سیسے انعام یافتہ

[سودھو]

• ستیہ جیت رائے
• مدر ٹریسا

فنون

[سودھو]

سنیما

[سودھو]

• ستیہ جیت رائے
• رشی کیش مکھرجی
• اپرنا سین

قابل ذکر اداکار

[سودھو]

• اتپل دت
• پتھر پنچلی
• اشوک کمار
• سچترا سین
• مون مون سین
• رائما سین
• ریما سین
• کونکونا سین شرما

تھیٹر

[سودھو]

• بادل سرکار

موسیقی

[سودھو]

موسیقار

[سودھو]

• آر ڈی برمن
• ایس ڈی برمن
• بپی لہری
• پریتم

ہندوستانی کلاسیکی گلوکار

[سودھو]

• استاد علی اکبر خان
• روی شنکر
• استاد ولایت حسین خان
• وڈے غلام علی خان

ہور گلوکار

[سودھو]

فائل:Kishorekumar.jpg

• گوہر جان
• کشور کمار
• بیگم اختر
• ایس ڈی برمن

دور حاضر بالی ووڈ موسیقار

[سودھو]

• کمار سانو
• الکا یاگنک
• ابھیجیت بھٹاچاریا
• پریتم
• شریا گھوشال
• شان (گلوکار)
• اری جیت سنگھ

کھیل

[سودھو]

• سوربھ گانگولی
• پنجک روے
• سنیل گواسکر
• محمد شامی

کتابیات

[سودھو]

Page سانچہ:Refbegin/styles.css has no content.

• Chaudhuri (1990). Calcutta: the living City I and II. Kolkata: Oxford University Press. ISBN 0-19-562585-4. 
• (2003) Calcutta: a cultural and literary history. Oxford, UK: Signal Books. ISBN 978-1-902669-59-5. 
• (1976) Calcutta diary. London: Frank Cass. ISBN 0-7146-3082-9. 
• (1991) The changing face of Calcutta: an architectural approach. Kolkata: Government of West Bengal. 
• (2002) City requiem, Calcutta: gender and the politics of poverty. Minneapolis, US: en:University of Minnesota Press. ISBN 0-8166-3932-9. 
• (1997) Calcutta poor: elegies on a city above pretense. Armonk, New York City: M.E. Sharpe. ISBN 1-56324-981-2. 
• (1985) La cité de la joie (The City of Joy). Kolkata: Arrow. ISBN 0-09-914091-8. 
• Singh, Malvika (2011). Kolkata: A Soul City (Historic and Famed Cities of India). Academic Foundation, 110. ISBN 978-81-7188-886-3. 
• Hazra, Indrajit (1 دسمبر 2013). Grand Delusions: A Short Biography of Kolkata. Aleph Book Company, 156. ISBN 978-93-82277-28-6. 
• Ghosh, Amitav (22 اپریل 2009). Calcutta Chromosome: A Novel of Fevers, Delirium and Discovery. Penguin India, 200. ISBN 978-0-14-306655-2. 
• Deb, Binaya Krishna (1905). The Early History and Growth of Calcutta. Harvard University: Romesh Chandra Ghose, 278. 
• Chaudhuri, Sukanta (1990). Calcutta, the Living City: The past. the University of Michigan: Oxford University Press, 292. ISBN 978-0-19-562718-3. 
• Roy, Ananya (1 اکتوبر 2002). City Requiem, Calcutta: Gender and Politics of Poverty. University of Minnesota Press, 352. ISBN 978-0-8166-3933-5. 
• (1 جنوری 2004) Kolkata: the dream city. the University of Michigan: UBS Publishers' Distributors, 93. ISBN 978-81-7476-471-3. 
• Moorhouse, Geoffrey (1971). Calcutta. Penguin Books India, 393. ISBN 978-0-14-009557-9. 
• Chatterjee, Partha (2012). The Black Hole of Empire: History of a Global Practice of Power. Princeton University Press, 425. ISBN 978-0-691-15201-1. 
• Chattopadhyay, Swati (2005). Representing Calcutta: Modernity, Nationalism, and the Colonial Uncanny. Psychology Press, 314. ISBN 978-0-415-34359-6. 
• (2016) Beyond Kolkata: Rajarhat and the Dystopia of Urban Imagination. Routledge, 304. ISBN 978-1-134-93137-8. 
• (2013) Women in Kolkata’s IT Sector: Satisficing Between Work and Household. Springer Science & Business Media, 133. ISBN 9788132215936. 
• Bose, Pablo Shiladitya (2015). Urban Development in India: Global Indians in the Remaking of Kolkata. Routledge, 178. ISBN 978-1-317-59673-8. 
• (2009) Cultures of Servitude: Modernity, Domesticity, and Class in India. Stanford University Press, 255. ISBN 978-0-8047-6071-3. 
• Ghosh, Anindita. Claiming the City: Protest, Crime, and Scandals in Colonial Calcutta, c. 1860–1920. Oxford University Press, 340. ISBN 978-0-19-946479-1. 
• Sanyal, Shukla (2014). Revolutionary Pamphlets, Propaganda and Political Culture in Colonial Bengal. Cambridge University Press, 219. ISBN 978-1-107-06546-8. 
• Busteed, Henry Elmsley (1888). Echoes from Old Calcutta: Being Chiefly Reminiscences of the Days of Warren Hastings, Francis, and Impey. Asian Educational Services, 359. ISBN 9788120612952. 
• (2003) Calcutta Conversations. Orient Blackswan, 242. ISBN 9788180280092. 
• Richards, E. P. (2014). The Condition, Improvement and Town Planning of the City of Calcutta and Contiguous Areas: The Richards Report. Routledge, 492. ISBN 978-1-317-61700-6. 
• (2007) Econophysics of Wealth Distributions: Econophys-Kolkata I. Springer Science & Business Media, 248. ISBN 9788847003897. 
• Sarkar, Tanika. Calcutta: The Stormy Decades. Social Science Press, 486. ISBN 978-9383166077. 
• Choudhury, Ranabir Ray. A City in the Making: Aspects of Calcutta's Early Growth. Niyogi Books, 564. ISBN 978-9385285288. 
• Banerjee, Sumanta (2016). Memoirs of Roads: Calcutta from Colonial Urbanization to Global Modernization. Oxford University Press, 192. ISBN 978-0-19-946810-2. 

باہرلے جوڑ

[سودھو]

• Kolkataweb, a guide to Kolkata

Page سانچہ:Refbegin/styles.css has no content.

• Kolkata Municipal Corporation
• سانچہ:Dmoz
• سانچہ:Wikivoyage-inline
• Kolkata Encyclopædia Britannica entry

دستاویزی فلماں

[سودھو]

• کولکات‏ا دستاویزی فلم حصہ اول
• کولکات‏ا دستاویزی فلم حصہ دوم
• کولکات‏ا دستاویزی فلم حصہ سوم
• کولکات‏ا (بھارت) تعطیل سفر ویڈیو گائیڈ

سانچہ:جغرافیائی مقام

سانچہ:بھارت دیاں ریاستاں تے عملداریاں دے دارالحکومت سانچہ:بھارت دے اک ملین توں زیادہ آبادی والے شہر سانچہ:عظیم ام البلاد سانچہ:دنیا دے سب توں زیادہ آبادی والے شہری علاقہ جات

حوالے

[سودھو]

1. ↑ "Sovan Chatterjee to be new Kolkata mayor". Hindustan Times (New Delhi). 6 جون 2010. https://web.archive.org/web/20110719034005/http://www.hindustantimes.com/Sovan-Chatterjee-to-be-new-Kolkata-mayor/Article1-554057.aspx. Retrieved on
   26 اپریل 2011. 
2. ↑ «Archive copy». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۷-۰۳-۰۱. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۲-۱۳.نگهداری یادکرد:عنوان آرشیو به جای عنوان (رده)
3. ↑ "New CP reaches slain cop's house with job letter". Times of India. 16 فروری 2013. https://archive.ph/20130411033351/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2013-02-16/kolkata/37132361_1_police-commissioner-police-force-new-police. Retrieved on
   17 فروری 2013. 
4. ↑ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے 2011 pp tableA2 لئی۔
5. ↑ ^{۵.۰ ۵.۱ ۵.۲} سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے kolkatauapop2011 لئی۔
6. ↑ «Global city GDP 2014». Brookings Institution. بایگانی‌شده از اصلی در 2019-01-07. دریافت‌شده در 8 مئی 2015. نامعلوم پیرامیٹر دا |url-status= نظر انداز کردا (کمک); تاریخ وارد شده در |accessdate= را بررسی کنید (کمک)
7. ↑ John Hawksworth؛ Thomas Hoehn؛ Anmol Tiwari (نومبر 2009). «Which are the largest city economies in the world and how might this change by 2025?» (PDF). پرائس واٹر ہاؤس کوپرز. بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در 2015-04-18. دریافت‌شده در 17 اپریل 2015. تاریخ وارد شده در |accessdate=،|date= را بررسی کنید (کمک)
8. ↑ «India's top 15 cities with the highest GDP Photos Yahoo! India Finance». Yahoo! Finance. 28 ستمبر 2012. بایگانی‌شده از اصلی در 9 اکتوبر 2014. دریافت‌شده در 27 مارچ 2017. تاریخ وارد شده در |accessdate=،|date=،|archivedate= را بررسی کنید (کمک)
9. ↑ Easwaran، Kenny. «The politics of name changes in India». Open Computing Facility, University of California at Berkeley. بایگانی‌شده از اصلی در 19 جولائ‏ی 2011. دریافت‌شده در 26 جنوری 2012. تاریخ وارد شده در |accessdate=،|archivedate= را بررسی کنید (کمک)
10. ↑ Chakravorty, Sanjoy (2000). "From colonial city to global city? The far-from-complete spatial transformation of Calcutta", Globalizing cities: a new spatial order?. Oxford, UK: Blackwell Publishing, 56–77. ISBN 0-631-21290-6. 
11. ↑ ^{۱۱.۰ ۱۱.۱} Chatterjee, S.N. (2008). Water resources, conservation and management. New Delhi: Atlantic Publishers and Distributors, 85. ISBN 978-81-269-0868-4. Retrieved on 29 جنوری 2012. 
12. ↑ Singh, Upinder (2008). A history of ancient and early medieval India: from the Stone Age to the 12th century. New Delhi: Pearson Education, 395. ISBN 978-81-317-1677-9. Retrieved on 25 جنوری 2012. 
13. ↑ Das, S. (15 جنوری 2003). "Pre-Raj crown on Clive House: abode of historical riches to be museum". دی ٹیلی گراف (بھارت) (Kolkata). https://web.archive.org/web/20190107040118/https://www.telegraphindia.com/india/pre-raj-crown-on-clive-house-abode-of-historical-riches-to-be-museum/cid/843722. Retrieved on
    26 اپریل 2006. 
14. ↑ Hall, Peter (2002). Cities of tomorrow. Oxford, UK: Blackwell Publishing, 198–206. ISBN 0-631-23252-4. 
15. ↑ Randhawa، K. (۱۵ ستمبر ۲۰۰۵). «The bombing of Calcutta by the Japanese». BBC. بایگانی‌شده از اصلی در ۴ فروری ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۲۶ اپریل ۲۰۰۶.
16. ↑ «Pacific War timeline: New Zealanders in the Pacific War». New Zealand Ministry for Culture and Heritage. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۹-۰۱-۰۷. دریافت‌شده در ۱۳ اکتوبر ۲۰۰۸. نامعلوم پیرامیٹر دا |url-status= نظر انداز کردا (کمک)
17. ↑ Sen, A (1973). Poverty and famines. Oxford, UK: Oxford University Press. pp. 52–85. ISBN 0-19-828463-2. 
18. ↑ Burrows, Frederick (22 August 1946). A copy of a secret report written on 22 August 1946 to the Viceroy Lord Wavell, from Sir Frederick John Burrows, concerning the Calcutta riots. The British Library. IOR: L/P&J/8/655 f.f. 95, 96–107. https://web.archive.org/web/20190107040109/https://www.bl.uk/subjects/south-asia. Retrieved on
    ۲۵ فروری ۲۰۱۲. 
19. ↑ Das, Suranjan (2000). "The 1992 Calcutta Riot in Historical Continuum: A Relapse into 'Communal Fury'?". Modern Asian Studies (Cambridge University Press) 34 (2): 281–306. doi:10.1017/S0026749X0000336X. 
20. ↑ Suhrawardy, H. S. (1987). "Direct action day", Memoirs of Huseyn Shaheed Suhrawardy. Dhaka, Bangladesh: The University Press, 55–56. ISBN 984-05-1087-8.  Archived 2006-03-14 at the وے بیک مشین
21. ↑ (1992) Patel: a life. Ahmedabad, India: Navajivan, 497. 
22. ↑ (2008) Kolkata—an outline, Industry and Economic Planning. Town and Country Planning Organisation, Ministry of Urban Development, Government of India. 
23. ↑ «Genesis and growth of the Calcutta Stock Exchange». Calcutta Stock Exchange Association. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۹-۰۱-۰۷. دریافت‌شده در ۲۶ اپریل ۲۰۰۶. نامعلوم پیرامیٹر دا |url-status= نظر انداز کردا (کمک)
24. ↑ «Doing Business in India 2009». عالمی بنک. ۳۰ جون ۲۰۰۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۹-۰۱-۰۷. دریافت‌شده در ۲۹ جنوری ۲۰۱۲. نامعلوم پیرامیٹر دا |url-status= نظر انداز کردا (کمک)
25. ↑ ^{۲۵.۰ ۲۵.۱} Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
26. ↑ Chakravorty S (2000). "From Colonial City to Global City? The Far-From-Complete Spatial Transformation of Calcutta" in سانچہ:Harv
27. ↑ Datta T (2006-03-22). "Rising Kolkata's winners and losers". BBC Radio 4's Crossing Continents. https://web.archive.org/web/20190107040213/http://news.bbc.co.uk/2/hi/programmes/crossing_continents/4830762.stm. Retrieved on
    ۲۶ اپریل ۲۰۰۶. 
28. ↑ The Telegraph – Calcutta : Metro
29. ↑ संबित साहा (2003-09-09). "नाथू ला ट्रेड मे स्पर बिज़नेस इन एन-ई". रीडिफ.कॉम. https://web.archive.org/web/20190107040335/http://www.rediff.com/money/2003/sep/09trading.htm. Retrieved on
    ۱۸ ستمبر ۲۰۰۷. 
30. ↑ सी.राजा मोहन (2007-07-16). "ए फ‘ओरन पॉलिसी फॉर द ईस्ट". द हिन्दू. https://web.archive.org/web/20190107040333/https://www.thehindu.com/2004/07/16/stories/2004071601841000.htm. Retrieved on
    ۱۸ ستمبر ۲۰۰۷. 
31. ↑ «PIA01844: space radar image of Calcutta, West Bengal, India». NASA. ۱۵ اپریل ۱۹۹۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۹-۰۱-۰۹. دریافت‌شده در ۱۵ جنوری ۲۰۱۲. نامعلوم پیرامیٹر دا |url-status= نظر انداز کردا (کمک)
32. ↑ «An Introduction». History of Kolkata. Catchcal.com. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۹-۰۱-۰۷. دریافت‌شده در ۲۰۰۷-۰۸-۲۹. نامعلوم پیرامیٹر دا |url-status= نظر انداز کردا (کمک)
33. ↑ Roy Chadhuri, S.; Thakur, A. R. (2006-07-25). "Microbial genetic resource mapping of East Calcutta wetlands" (PDF). Current Science (Indian Academy of Sciences) 91 (2): 212–217. http://www.ias.ac.in/currsci/jul252006/212.pdf. Retrieved on
    ۲ ستمبر ۲۰۰۷. 
34. ↑ ^{۳۴.۰ ۳۴.۱} «Hazard profiles of Indian districts» (PDF). National Capacity Building Project in Disaster Management. UNDP. بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۱۹ مئی ۲۰۰۶. دریافت‌شده در ۲۳ اگست ۲۰۰۶.
35. ↑ Hugli River | river, India | Britannica.com
36. ↑ «World Urbanization Prospects: The 2005 revision» (PDF).
37. ↑ ^{۳۷.۰ ۳۷.۱ ۳۷.۲} «Calcutta, India Travel Weather Averages (Weatherbase)». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۱-۰۹-۰۷. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۰۵.
38. ↑ «kal Baisakhi». Glossary of Meteorology. American Meteorological Society. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۹-۰۱-۰۷. دریافت‌شده در ۲۰۰۶-۰۹-۰۵. نامعلوم پیرامیٹر دا |url-status= نظر انداز کردا (کمک)
39. ↑ «Calcutta: not 'the city of joy'». Gaia: Environmental Information System. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۹-۰۱-۰۷. دریافت‌شده در ۲۶ اپریل ۲۰۰۶. نامعلوم پیرامیٹر دا |url-status= نظر انداز کردا (کمک)
40. ↑ Bilham, Roger (1994). "The 1737 Calcutta earthquake and cyclone evaluated" (PDF). Bulletin of the Seismological Society of America 84 (5): 1650–57. http://cires.colorado.edu/~bilham/gif_images/1737Calcutta.pdf. Retrieved on
    ۲۰ جولائی ۲۰۱۱. 
41. ↑ (1866) Report on the Calcutta cyclone of the 5th October 1864. Calcutta: O.T. Cutter, Military Orphan Press. Retrieved on 20 July 2011. 
42. ↑ «Calcutta/Alipore Climate Normals 1971–1990». National Oceanic and Atmospheric Administration. دریافت‌شده در دسمبر ۲۴, ۲۰۱۲.
43. ↑ «Ever recorded Maximum and minimum temperatures upto 2010». India Meteorological Department. بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۲۰۱۹-۰۱-۰۷. دریافت‌شده در مئی ۱۶, ۲۰۱۴. نامعلوم پیرامیٹر دا |url-status= نظر انداز کردا (کمک)
44. ↑ Central Pollution Control Board. «Annual report 2008–2009». Ministry of Environment and Forests, Government of India. ص. 40. بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۲۰۱۹-۰۱-۰۷. دریافت‌شده در ۲ فروری ۲۰۱۲. نامعلوم پیرامیٹر دا |url-status= نظر انداز کردا (کمک)
45. ↑ "Smog city chokes & grounds: foul air, moist and smoky". The Telegraph (Kolkata). 30 October 2008. http://www.telegraphindia.com/1081030/jsp/calcutta/story_10035984.jsp. Retrieved on
    ۲۵ اپریل ۲۰۱۱. 
46. ↑ Bhaumik, Subir (17 May 2007). "Oxygen supplies for India police". BBC. https://web.archive.org/web/20190107040151/http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/6665803.stm%20. Retrieved on
    ۲۳ جون ۲۰۰۷. 
47. ↑ «Population by Religious Community». Census of India. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۹-۰۱-۰۷. دریافت‌شده در ۱۰ مئی ۲۰۱۶. نامعلوم پیرامیٹر دا |url-status= نظر انداز کردا (کمک)Click on arrow adjacent to state West Bengal so that a Microsoft excel document is downloaded with district wise population of different religious groups. Scroll down to Kolkata district in the document at row no. 1629.
48. ↑ «Calcuttan». dictionary.com. بایگانی‌شده از اصلی در ۳ مارچ ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۱۰ دسمبر ۲۰۱۱.
49. ↑ Prithvijit (14 November 2011). "Kolkatans relish a journey down familiar terrain". Times of India (New Delhi). https://archive.ph/20120709202313/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2011-11-14/kolkata/30396787_1_first-film-strong-film-culture-satyajit-ray. Retrieved on
    ۲ فروری ۲۰۱۲. 
50. ↑ ^{۵۰.۰ ۵۰.۱} «Area, population, decennial growth rate and density for 2001 and 2011 at a glance for West Bengal and the districts: provisional population totals paper 1 of 2011: West Bengal». Registrar General & Census Commissioner, India. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۹-۰۱-۰۷. دریافت‌شده در ۲۶ جنوری ۲۰۱۲. نامعلوم پیرامیٹر دا |url-status= نظر انداز کردا (کمک)
51. ↑ «Basic statistics of Kolkata». Kolkata Municipal Corporation. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۶ مئی ۲۰۰۸. دریافت‌شده در ۲ نومبر ۲۰۰۸.
52. ↑ (2009) Calcutta mosaic: essays and interviews on the minority communities of Calcutta. New Delhi: Anthem Press. ISBN 978-81-905835-5-8. Retrieved on 29 January 2012. 
53. ↑ ^{۵۳.۰ ۵۳.۱ ۵۳.۲ ۵۳.۳ ۵۳.۴} (2009) Calcutta mosaic: essays and interviews on the minority communities of Calcutta. New Delhi: Anthem Press, 9–10. ISBN 978-81-905835-5-8. Retrieved on 29 January 2012. 
54. ↑ Basu, Moni (29 March 2010). "Twilight comes for India's fading Jewish community". CNN. https://web.archive.org/web/20190107040153/http://www.cnn.com/2010/WORLD/asiapcf/03/29/india.jews/index.html%20. Retrieved on
    ۲۵ فروری ۲۰۱۲. 
55. ↑ Zach Marks (24 October 2013). "The Last Jews of Kolkata". نیو یارک ٹائمز. https://web.archive.org/web/20190107040454/https://india.blogs.nytimes.com/2013/10/24/the-last-jews-of-kolkata/?_r=1&. 
56. ↑ "Calcutta's Chinatown facing extinction over new rule". Taipei Times (Taipei, Taiwan). 18 April 2011. https://web.archive.org/web/20190107040217/http://www.taipeitimes.com/News/world/archives/2004/07/31/2003181147%20. Retrieved on
    ۲۵ اپریل ۲۰۱۱. 
57. ↑ «Basic statistics of Kolkata». Kolkata Municipal Corporation. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۹-۰۱-۰۷. دریافت‌شده در ۵ فروری ۲۰۱۲. نامعلوم پیرامیٹر دا |url-status= نظر انداز کردا (کمک)
58. ↑ ^{۵۸.۰ ۵۸.۱} «KMC functions». Kolkata Municipal Corporation. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۹-۰۱-۰۷. دریافت‌شده در ۳ دسمبر ۲۰۱۱. نامعلوم پیرامیٹر دا |url-status= نظر انداز کردا (کمک)
59. ↑ «About the Consulate | Kolkata, India – Consulate General of the United States». kolkata.usconsulate.gov. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۵ اکتوبر ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۳۰ دسمبر ۲۰۱۵.
60. ↑ http://www.thehindubusinessline.com/2004/09/06/stories/2004090600791300.htm
61. ↑ «Indian Railway's zones and their divisions with headquarters» (PDF). Centre For Railway Information Systems, Indian Railways. بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۱۷ اپریل ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۲۵ فروری ۲۰۱۲.
62. ↑ "Kolkata-Dhaka bus service resumes". Hindustan Times. IANS (New Delhi). 30 May 2008. https://web.archive.org/web/20120104212342/http://www.hindustantimes.com/India-news/Kolkata/Kolkata-Dhaka-bus-service-resumes/Article1-314159.aspx. Retrieved on
    ۷ دسمبر ۲۰۱۱. 
63. ↑ «International bus service». Bangladesh Road Transport Corporation. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۹-۰۱-۰۷. دریافت‌شده در ۷ دسمبر ۲۰۱۱. نامعلوم پیرامیٹر دا |url-status= نظر انداز کردا (کمک)
64. ↑ «Maitree Express» (PDF). High Commission of India, Dhaka. دریافت‌شده در ۷ دسمبر ۲۰۱۱.
65. ↑ «300 and more, metro services». ۱۱ ستمبر ۲۰۱۶. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۹-۰۱-۰۷. نامعلوم پیرامیٹر دا |url-status= نظر انداز کردا (کمک)
66. ↑ "Reaching India". New Delhi: Times Internet Limited. https://web.archive.org/web/20190107040230/https://www.timesfoundation.com/. Retrieved on
    ۲۷ فروری ۲۰۱۲. 
67. ↑ "Kolkata trams to get a GenX makeover". 13 July 2012. https://web.archive.org/web/20130927133900/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2012-07-13/kolkata/32662823_1_tram-network-lrt-institute-of-urban-transport. Retrieved on
    ۵ اکتوبر ۲۰۲۰. 
68. ↑ «Calcutta Port Trust – Brief History». Calcutta Port Trust. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۹-۰۱-۰۷. دریافت‌شده در ۱۱ فروری ۲۰۱۳. نامعلوم پیرامیٹر دا |url-status= نظر انداز کردا (کمک)
69. ↑ ^{۶۹.۰ ۶۹.۱} «Medical institutions and sanctioned no. of beds in districts of West Bengal as on 30.11.2011» (PDF). Department of Health & Family Welfare, Government of West Bengal. بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۲۰۱۹-۰۱-۰۷. دریافت‌شده در ۱ مارچ ۲۰۱۲. نامعلوم پیرامیٹر دا |url-status= نظر انداز کردا (کمک)
70. ↑ The population (4,486,679) and hospital beds (27,687) have been used to derive this rate.
71. ↑ «Hospital beds». World Health Organistation. بایگانی‌شده از اصلی (XLS) در ۹ جولائی ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۳۱ جنوری ۲۰۱۲.
72. ↑ Shah، Mansi (۲۰۰۷). «Waiting for health care: a survey of a public hospital in Kolkata» (PDF). Centre for Civil Society. بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۱۳ اگست ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۳۱ جنوری ۲۰۱۲.
73. ↑ Husain، Zakir؛ Ghosh، Saswata؛ Roy، Bijoya (جولائی ۲۰۰۸). «Socio economic profile of patients In Kolkata: a case study of RG Kar and AMRI» (PDF). Institute of Development Studies, Kolkata. صص. 19–20. بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۲۸ جون ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۳۱ جنوری ۲۰۱۲.
74. ↑ Mitra, Dola (20 April 2005). "Calcutta Medical College, Calcutta". The Telegraph (Kolkata). http://www.telegraphindia.com/1050420/asp/careergraph/story_4638691.asp. Retrieved on
    ۲۰ اکتوبر ۲۰۰۷. 
75. ↑ Mitra, Prithvijit (9 April 2011). "On hospital floor for 12 days". Times of India (New Delhi). https://archive.ph/20120710232805/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2011-04-09/kolkata/29400041_1_bed-floor-bike. Retrieved on
    ۳۱ جنوری ۲۰۱۲. 
76. ↑ «Mamata inducts two new ministers». Sify. ۱۶ جنوری ۲۰۱۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۹-۰۱-۰۷. دریافت‌شده در ۳۱ جنوری ۲۰۱۲. نامعلوم پیرامیٹر دا |url-status= نظر انداز کردا (کمک); بیش از یک پارامتر |archiveurl= و |archive-url= داده‌شده است (کمک); بیش از یک پارامتر |archivedate= و |archive-date= داده‌شده است (کمک)
77. ↑ "Kolkata woman gives birth on road, dies after no admission by hospitals". Hindustan Times (New Delhi). 13 January 2012. https://web.archive.org/web/20120118125557/http://www.hindustantimes.com/India-news/Kolkata/Kolkata-woman-gives-birth-on-road-dies-after-no-admission-by-hospitals/Article1-796738.aspx. Retrieved on
    ۳۱ جنوری ۲۰۱۲. 
78. ↑ ^{۷۸.۰ ۷۸.۱} Gupta، Kamla؛ Arnold، Fred؛ Lhungdim، H. (۲۰۰۹). «Health and living conditions in eight Indian cities» (PDF). National Family Health Survey (NFHS-3), India, 2005–06. Mumbai: International Institute for Population Sciences; Calverton, Maryland, US. دریافت‌شده در ۱ فروری ۲۰۱۲.
79. ↑ «Annual Report 2007––2008». Department of School Education, Government of West Bengal. ص. 69. بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۲۰۱۹-۰۱-۰۷. دریافت‌شده در ۱۰ دسمبر ۲۰۱۱. نامعلوم پیرامیٹر دا |url-status= نظر انداز کردا (کمک)
80. ↑ «List of schools in Kolkata». West Bengal Board of Secondary Education. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۹-۰۱-۰۷. دریافت‌شده در ۱۰ دسمبر ۲۰۱۱. نامعلوم پیرامیٹر دا |url-status= نظر انداز کردا (کمک)
81. ↑ The Chattering Masses – The New York Times
82. ↑ http://www.indianmuseumkolkata.org/
83. ↑ The Telegraph – Calcutta : Metro
84. ↑ Durgapuja : Road side food vendors : puja fast food : Durga Puja Food
85. ↑ 10 Famous Kolkata Durga Puja Pandals
86. ↑ Kolkata Durga Puja: Latest News, Photos, Videos on Kolkata Durga Puja – NDTV.COM
87. ↑ Top 20 Pandals to Visit During Durga Puja in Kolkata: Tour My India
88. ↑ Eaman, Ross (12 October 2009). The A to Z of Journalism. Scarecrow Press, 86. ISBN 978-0-8108-7067-3. Retrieved on 2 August 2013. 
89. ↑ ^{۸۹.۰ ۸۹.۱ ۸۹.۲ ۸۹.۳} «Areawise analysis for the period July/December 2007 to January – June 2010». Audit Bureau of Circulations. بایگانی‌شده از اصلی (XLS) در ۷ جنوری ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۱۷ جون ۲۰۱۲.سانچہ:Dead linkسانچہ:Cbignore
90. ↑ «Business development mission to India 29 November – 5 December 2006» (PDF). International Trade Administration. بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۲۰۱۹-۰۱-۰۷. دریافت‌شده در ۱۳ اکتوبر ۲۰۰۷. نامعلوم پیرامیٹر دا |url-status= نظر انداز کردا (کمک)
91. ↑ «Radio stations». All India Radio. بایگانی‌شده از اصلی در ۵ دسمبر ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۸ دسمبر ۲۰۱۱.
92. ↑ «Radio stations in West Bengal, India». Asiawaves. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۹-۰۱-۰۷. دریافت‌شده در ۸ دسمبر ۲۰۱۱. نامعلوم پیرامیٹر دا |url-status= نظر انداز کردا (کمک)
93. ↑ «Doordarshan». Ministry of Broadcasting, Government of India. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۷ جنوری ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۲۴ جنوری ۲۰۱۲.
94. ↑ "CalTel launches IPTV in Kolkata, invests Rs 700 cr in 07-08". Outlook India. Press Trust of India (New Delhi). 1 February 2008. https://web.archive.org/web/20130502190254/http://news.outlookindia.com/items.aspx?artid=3663. Retrieved on
    ۲۴ جنوری ۲۰۱۲. 
95. ↑ "CAS on brink of blackout". Times of India. TNN (New Delhi). 14 August 2011. https://web.archive.org/web/20190107040312/https://timesofindia.indiatimes.com/city/kolkata/CAS-on-brink-of-blackout/articleshow/9719460.cms. Retrieved on
    ۲۴ جنوری ۲۰۱۲. 
96. ↑ "Direct-to-home comes home". Times of India. TNN (New Delhi). 9 October 2003. https://archive.ph/20120701123319/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2003-10-09/kolkata/27198314_1_dish-tv-dth-subscribers-satellite-channels. Retrieved on
    ۲۴ جنوری ۲۰۱۲. 
97. ↑ Khosla, Varuni; Sharma, Ravi Teja (13 June 2014). "Forget cricket, football is catching fast in India". The Economic Times. https://web.archive.org/web/20141102050751/http://articles.economictimes.indiatimes.com/2014-06-13/news/50564484_1_arsenal-soccer-schools-football-player-football-training. Retrieved on
    ۲۰ ستمبر ۲۰۱۴. 
98. ↑ «Mohun Bagan vs East Bengal: India's all-consuming rivalry». FIFA. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ نومبر ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۷ دسمبر ۲۰۱۱.
99. ↑ Bhabani, Soudhriti (1 September 2011). "Argentine football superstar Messi charms Kolkata". India Today (Noida, India). https://www.webcitation.org/68OQaUA9F?url=http://indiatoday.intoday.in/story/messi-charms-kolkata/1/149702.html. Retrieved on
    ۷ دسمبر ۲۰۱۱. 
100. ↑ «Football in Bengal». Indian Football Association. بایگانی‌شده از اصلی در ۳ دسمبر ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۷ دسمبر ۲۰۱۱. بیش از یک پارامتر |archiveurl= و |archive-url= داده‌شده است (کمک); بیش از یک پارامتر |archivedate= و |archive-date= داده‌شده است (کمک)
101. ↑ "What happened to para cricket?". Times of India. TNN (New Delhi). 20 January 2002. https://web.archive.org/web/20190107040116/https://timesofindia.indiatimes.com/city/calcutta-times/What-happened-to-para-cricket/articleshow/1734729571.cms%20. Retrieved on
     ۷ دسمبر ۲۰۱۱. 
102. ↑ "Para cricket tourney gets off to a cracking start". Times of India. TNN (New Delhi). 22 January 2011. https://archive.ph/20120707171127/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2011-01-22/kolkata/28361952_1_royal-fortune-group-semi-finals-saradindu-mukherjee. Retrieved on
     ۷ دسمبر ۲۰۱۱. 
103. ↑ «Kolkata culture: Para». Department of Tourism, Government of West Bengal. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۱ دسمبر ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۹ دسمبر ۲۰۱۱.
104. ↑ "FIFA president visits big three of Kolkata maidan". The Hindu (Chennai). 16 April 2007. https://web.archive.org/web/20130729123104/http://www.hindu.com/thehindu/holnus/007200704160340.htm. Retrieved on
     ۷ دسمبر ۲۰۱۱. 
105. ↑ Desai, Ashwin (2000). Blacks in whites: a century of cricket struggles in KwaZulu-Natal. Pietermaritzburg, South Africa: University of Natal Press, 38. ISBN 978-1-86914-025-0. 
106. ↑ Mukherji, Raju (14 March 2005). "Seven years? Head start". The Telegraph (Kolkata). http://www.telegraphindia.com/1050314/asp/opinion/story_4428341.asp. Retrieved on
     ۲۶ اکتوبر ۲۰۰۶. 
107. ↑ Bohn, Michael K. (2008). Money golf: 600 Years of bettin' on birdies. Dulles, Virginia, US: Potomac Books, 34. ISBN 978-1-59797-032-7. 
108. ↑ Uschan, Michael V. (2000). Golf. San Diego, US: Lucent Books, 16. ISBN 978-1-56006-744-3. 
109. ↑ Singh, Jaisal (2007). Polo in India. London: New Holland Publishers, 12. ISBN 978-1-84537-913-1. 
110. ↑ Jackson, Joanna (2011). A Year in the life of Windsor and Eton. London: Frances Lincoln, 80. ISBN 978-0-7112-2936-5. 
111. ↑ «History of polo». Hurlingham Polo Association. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۷ اپریل ۲۰۰۶. دریافت‌شده در ۳۰ اگست ۲۰۰۷.

بھارت دے شہر

آگرا · الہ آباد · اعظم گڑھ · علی گڑھ · بدایوں · باغپت · بریلی · بہرائچ · بلیا · بلرام پور · باندا · بارابنکی · بستی · بجنور · بلند شہر · چتراکوٹ · چندولی · دیوریا · ایٹا · اٹاوہ · فیض آباد · فرخ آباد · فیروز آباد · فتح پور · غازی آباد · لکھنئو · گونڈا · گورکھپور · ہمیرپور · جونپور · جھانسی · کنوج · کانپور · مہوبا · متھرا · میرٹھ · مرزاپور · مراد آباد · مظفرنگر · نوئیڈا · رائے بریلی · سہارن پور · رامپور · شاہ جہاں پور · وارانسی · حیدرآباد · ممبئی · کلکتا · نویں دہلی · چنائی · بنگلور · جے پور · بھوپال · پٹنا · جبل پور · اجمیر · گڑگاؤں · فرید آباد · احمد آباد · اورنگ آباد ·

د گ ت بھارتی صوبےآں اتے مرکز ہیٹھ علاقےآں دے راجگڑھ اگرتلا • آئیزول • بنگلور • بھوپال • بھبنیشور • چنڈی گڑھ • چینئی (مدراس) • دمن • دیہرادون • نویں دلی • دسپور • گاندھینگر • گنگٹوک • حیدرآباد • امپھال • ایٹانگر • جے پور • جموں (سردیاں وچّ) • کورتی • کوہیما • کولکاتہ (کلکتہ) • لکھنؤ • ممبئی (بمبے) • پنجی (پنجم) • پٹنا • پانڈیچری • پورٹ بلیئر • رائے پور • رانچی • شیلانگ • شملہ • سلواسا • سرینگر (گرمیاں وچّ) • ترووننتپرم (تروندرم)

د گ ت دنیا دے لوک گنتی لحاظ نال وڈے شہر     1 ٹوکیو 2 سیول 3 میکسیکو شہر 4 نیویارک شہر 5 ممبئی  6 جکارتہ  7 ساؤ پاؤلو  8 دلی  9 اوساکا-کوبے-کیوٹو 10 شنگھائی 11 منیلا 12 ہانگ کانگ-شینچن 13 لاس اینجلس 14 کلکتہ 15 ماسکو 16 قاہرہ 17 بیونس آئرس 18 لندن 19 بیجنگ 20 کراچی