Omfale

W najpopularniejszej wersji mitu była królową Lidii^[a], córką Iardanosa (Iardanesa)^[1]. Poślubiła Tmolosa, z tego związku urodziła syna Teoklimenosa. Po gwałtownej śmierci męża objęła władzę nad Lidią^[b][3]. Wedle niektórych przekazów była także matką Tantala, którego ojcem miał być Tmolos lub Zeus^[4].

Na jej służbę w charakterze niewolnika trafił Herakles. Nastąpiło to wskutek zabójstwa, którego dopuścił się już po wykonaniu dwunastu prac – w szale zabił Ifitosa, syna króla Ojchalii, Eurytosa. Z nakazu wyroczni Apolla lub samego Zeusa musiał dobrowolnie zostać niewolnikiem, by uzyskać oczyszczenie za popełnione morderstwo^[5]. Heros został sprzedany w Azji Mniejszej przez Hermesa jako bezimienny niewolnik. Omfale zapłaciła za niego trzy talenty srebra^[6]. Suma ta miała trafić w ręce Eurytosa lub dzieci Ifitosa jako zadośćuczynienie, lecz król Ojchalii odmówił ich przyjęcia^[7].

Herakles jako niewolnik królowej Lidii miał służyć przez rok^[8] lub w ciągu trzech lat^[9]. Część przekazów dotyczących jego losów w tym czasie, jak Apollodorusa i Diodora Sycylijskiego, miała charakter bardziej heroiczny, podkreślający dokonanie na zlecenie Omfale kilku czynów, które uwolniły Lidię od różnych utrapień i zagrożeń^[10]. Herakles pokonał okrutnych rozbójników Kerkopów oraz Syleusa i Lityersesa, którzy przymuszali cudzoziemców do pracy na swojej ziemi, po czym ich zabijali^[11]. Zwyciężył w wojnie Lydów z Itonos^[c], burząc ich miasto, ludność biorąc w niewolę i odzyskując dobra zrabowane na terenie Lidii, zaś następnie pokonał olbrzymiego węża znad rzeki Sagris, którego ofiarami padało bydło, lecz także i ludzie^[12].

Po poznaniu tożsamości herosa, pod wrażeniem jego męstwa i urody, Omfale wyzwoliła go i poślubiła^[13]. Ostatecznie odesłała go z bogatymi darami do Tirynsu, heros zaś podarował jej topór Hippolity, który stał się jednym z insygniów królów Lidii^[14].

Ze związku z Heraklesem Omfale miała mieć jednego syna Lamosa lub kilku – poza nim także Achellesa (Agelaosa), Alkajosa, Melasa i Tyrrenosa^[d][15].

W łacińskiej wersji mitu, która zyskała dużą popularność w poezji miłosnej, Omfale i heros od razu zakochali się w sobie^[e]. Wskutek tego Herakles pozwolił na upokarzanie ze strony królowej do końca swojej niewoli – na jej rozkaz nosił kobiece szaty i biżuterię, w otoczeniu jońskich dziewcząt prządł len lub wełnę, pozwalał krzyczeć na siebie i być bitym pantoflami za złamanie wrzeciona. Ponadto oddał Omfale swoją maczugę i skórę lwa nemejskiego, która je nosiła^[16]. Zniewieścienie herosa przedstawiono jako efekt jego miłości do królowej^[17]. W noszeniu przez niego kobiecego stroju dopatrywano się także wybiegu, który miał go ochronić przed duchem zabitego Ifitosa^[18].

Inna opowieść o Omfale i Heraklesie, przytoczona przez Owidiusza, miała charakter humorystycznej anegdoty. Już po ślubie mieli przechadzać się po winnicach Tmolosa, a na noc zatrzymali się w grocie, położonej na uboczu. Dla zabawy zamienili się strojami, heros przywdział purpurową suknię i przepaskę z siatki, które okazały się na niego za małe. Po kolacji małżonkowie położyli się na osobnych posłaniach, bowiem o świcie mieli złożyć ofiarę Dionizosowi, a ceremonia ta wymagała zachowania wstrzemięźliwości seksualnej. Po północy do groty zakradł się Pan, który w ciągu dnia zauważył Omfale i zapragnął jej. Zbliżył się do posłania, na którym widział postać w sukni, jednak był to Herakles, który mimowolnie kopnął go tak mocno, że ten poleciał na drugi koniec groty. Obudzeni królowa i heros przyjęli całe zdarzenie ze śmiechem, zaś Pan uciekł z poczuciem złości na Heraklesa^[19].

 

Spośród pisarzy antycznych opowieść o Omfale i Heraklesie przedstawiali lub do niej nawiązywali między innymi Herodot (Dzieje), Sofokles (Trachinki), Apollodorus (Biblioteka), Diodor Sycylijski (Biblioteka historyczna), Hyginus (Opowieści mityczne), Owidiusz (Heroidy), Plutarch (Rzeczy greckie), Pauzaniasz (Wędrówki po Helladzie) i Lukian (Dialogi bogów)^[20]. Niejednokrotnie stawała się podstawą alegorii przedstawiających, jak łatwo mężczyzna mógł ulec ambitnej i wyuzdanej kobiecie^[21]. Dla Owidiusza opowieść ta stanowiła przykład siły miłości, która potrafi pozbawić człowieka prawdziwej natury i zmusić go do postępowania wbrew jego prawdziwym skłonnościom^[22]. Zamiana strojów między królową a herosem, będąca jakimś wątkiem ludowym w micie, była chętnie wykorzystywana w charakterze exemplum przez moralistów i filozofów^[9].

Spośród antycznych dramatów satyrowych i komedii, których tematem były losy Omfale, żadne utwory nie zachowały się^[23]. Do królowej Lidii porównywano Aspazję, żonę Peryklesa, którą w jednej z ateńskich komedii określono mianem „nowej Omfali”^[24]. U schyłku republiki rzymskiej propaganda Oktawiana przedstawiała Marka Antoniusza jako niewolnika zmysłów, który dla kobiety, Kleopatry, zdradza ojczyznę i staje się, tak jak Herkules u Omfale, niewolnikiem u stóp władczyni Egiptu^[25].

Opowieść o herosie i Omfale była źródłem inspiracji dla malarstwa. Dzieła o takiej tematyce pojawiały się w malarstwie pompejańskim, jak i w twórczości artystów nowożytnych, wśród których można wymienić między innymi Lucasa Cranacha starszego, Bartholomeusa Sprangera (obraz sprzed 1590), Jacopa Tintoretta, Annibale Carracciego, Petera Paula Rubensa, Abrahama Bloemaerta (Jowisz i Omfale, 1607), Jacoba Jordaensa, François Lemoyne’a (1724), Charles-Antoine’a Coypela (1731), François Bouchera (1735), Gustave Moreau (1856–1857) czy Charles’a Gleyre’a (1862)^[26]. Motyw ten wykorzystał także Camille Saint-Saëns w swoim poemacie symfonicznym La Rouet d’Omphale (Kołowrotek Omfalii) z 1869 roku^[23].

W 1834 roku Théophile Gautier opublikował nowelę Omphale^[f], nawiązującą do mitu poprzez element wystroju wnętrz pałacu, gdzie rozgrywa się akcja utworu – XVIII-wieczny gobelin przedstawiający Herkulesa w kobiecej sukni przy przędzeniu i królową Lidii, okrytą skórą lwa, z maczugą herosa w dłoni, który był zarazem portretem arystokratycznego małżeństwa, udającego mitologiczną parę. W utworze postać Omfale z tkaniny ożywa i nawiedza głównego bohatera^[27].

Z kolei Théodore de Banville w swoim zbiorze Les Exilés z 1867 roku zawarł wiersz La Reine Omphale, w którym przedstawił oryginalną wizję spotkania herosa z Omfale, przeradzającego się w dyskusję dotyczącą stosowania przemocy podczas wykonywania dwunastu prac. Natomiast Victor Hugo w wierszu Le Rouet d’Omphale (1856) pominął postacie herosa i królowej, wokół kołowrotka gromadzą się duchy ofiar Herkulesa. Utwór ten prawdopodobnie zainspirował Saint-Saënsa do stworzenia jego poematu symfonicznego^[28].

Występującą w micie zamianę strojów i ról między Omfale a Heraklesem interpretowano jako ślad wczesnego etapu przechodzenia funkcji sakralnych władców z kobiet na mężczyzn, schyłku matriarchatu na rzecz patriarchatu – król zastępując podczas obrzędów królową musiał przywdziać jej szaty^[21]. Motyw podporządkowania herosa kobiecie można uznać za dziwny ze względu na patriarchalną kulturę starożytnych Greków, jednak być może świadczy o tym, że twórcy mitów uznawali, iż w pewnym etapie rozwoju mężczyzna musi swoją siłę uzupełnić pewnymi kobiecymi elementami, by rozwinąć się wewnętrznie i uzyskać duchowe spełnienie^[29].

•  
  Herkules i Omfale, fresk z Pompejów
•  
  Omfale i Herkules, rzeźba z kolekcji Farnese
•  
  Herkules i Omfale Lucasa Cranacha starszego (1537)
•  
  Herkules wypędza Fauna z łoża Omfale Jacopa Tintoretta (1585–1590)
•  
  Peter Paul Rubens, Herkules i Omfale (1602–1605)
•  
  Herkules, Pan i Omfale Abrahama Janssensa (1607)
•  
  Herkules i Omfale Francisca Goi (1784)

• Herkules i królowa Lidia – film przygodowy z 1959 roku

• Robert Graves: Mity greckie. przeł. Henryk Krzeczkowski, wstęp Aleksander Krawczuk. Wyd. 5. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1992. ISBN 83-06-02284-X.
• Pierre Grimal: Miłość w Rzymie. przeł. Jerzy Roman Kaczyński. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1990. ISBN 83-06-01930-X.
• Pierre Grimal: Słownik mitologii greckiej i rzymskiej. przekład zbiorowy. Wyd. 3. Wrocław-Warszawa-Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wydawnictwo, 1997. ISBN 83-04-04389-0.
• Kobiety świata antycznego. wyb. tekstów aut. gr. i rzym. z kom. Lidia Winniczuk. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1973.
• Władysław Kopaliński: Encyklopedia „drugiej płci”. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Rytm, 1995. ISBN 83-85249-75-3.
• Władysław Kopaliński: Słownik mitów i tradycji kultury. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Rytm, 2003, s. 887(hasło Omfale). ISBN 83-7399-022-4.
• Andrzej Korczak. Trudne szczęście Herosa. „Kultura–Media–Teologia”. Nr 34, s. 8–27, 2018. ISSN 2081-8971. 
• Zygmunt Kubiak: Mitologia Greków i Rzymian. Warszawa: Świat Książki, 1997. ISBN 83-7129-585-5.
• Omfale, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-04-17] .
• John Pinsent: Mitologia grecka. przeł. Jadwiga Piątkowska. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1990, seria: Mity i legendy świata. ISBN 83-08-02152-2.
• Joël Schmidt: Słownik mitologii greckiej i rzymskiej. Katowice: Wydawnictwo „Książnica”, 2001, s. 228 (hasło Omfale). ISBN 83-7132-526-6.
• Słownik kultury antycznej. red. Ryszard Kulesza. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, 2012, s. 362 (hasło Omfale). ISBN 978-83-235-0942-4.
• Barbara Sosień: Lwia skóra, maczuga i kądziel: Herkules, Omfale i rokoko (Théophile Gautier: <<Omphale>>, 1835). W: Prace Herkulesa – człowiek wobec wyzwań, prób i przeciwności. red. Maria Cieśla-Korytowska, Olga Płaszczewska. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2010, s. 175–184, seria: Komparatystyka polska. ISBN 978-83-233-3341-8.
• Wielka encyklopedia PWN. red. nacz. Jan Wojnowski. T. 19: Niemcza–orgazm. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2003, s. 482 (hasło Omfale). ISBN 83-01-14113-1.