Herkules i Omfale (obraz Francisca Goi)

Nie jest znany motyw powstania tego dzieła, ani zleceniodawca, jeżeli taki istniał. Goya namalował mitologiczną scenę z motywem humorystycznym – zawiera żart lub zagadkę stworzoną dla rozrywki klienta lub samego artysty^[5]. Poza portretami jest to jedno z nielicznych podpisanych i datowanych dzieł Goi. Wyeksponowany podpis i data na klindze miecza (FRANCISCO DE GOYA. AÑO 1784), sugerują bliską relację między artystą a klientem^[5]. Mit o Herkulesie i Omfale dawał artystom możliwość przedstawienia tematów erotycznych, zwłaszcza komedii odwrócenia tradycyjnych ról płciowych. U Goi motyw władzy kobiet nad mężczyznami pojawia się także w projektach tapiserii (np. Kukła) i serii rycin Kaprysy^[4] (np. rycina nr 73 Lepiej próżnować)^[5]. Możliwe, że obraz nawiązuje do sztuki teatralnej, której bohaterem był Herkules, np. Fieras afemina amor Calderóna de la Barki, na co wskazują anachroniczne kostiumy i podobne do scenicznego oświetlenie^[6].

Dokładnie w tym samym roku 1784 artysta wykonał portret zbiorowy Rodzina infanta don Luisa, przedstawiający bliskie osoby i świtę infanta Ludwika Antoniego Burbona, swojego mecenasa. Ukryte znaczenie rzekomo mitologicznej sceny może odnosić się do morganatycznego małżeństwa infanta z młodszą o ponad 30 lat Marią Teresą de Vallabriga i miłosnych intryg z ich otoczenia^[5]. Goya dwukrotnie przebywał na dworze infanta w Arenas de San Pedro pracując nad portretami, dlatego miał okazję do obserwacji jego rodziny. Z korespondencji spowiednika infanta z królewskim sekretarzem Floridablanką wynika, że infant, o słabym charakterze, dawał się łatwo manipulować swojej dumnej i żywiołowej małżonce. Duchowny skarżył się, że młoda żona źle traktowała infanta i publicznie go poniżała^[7]. Przedstawiona na obrazie Omfale jest podobna do Marii Teresy: ma owalną twarz, duże, ciemne oczy i gęste włosy luźno zebrane na karku. Podobnie jak Rodzina infanta don Luisa jest to intymna scena, skupiająca się wokół pięknej, młodej kobiety^[4][8]. Według Manueli Meny Goya może nawiązywać do relacji innej pary: królowej Marii Ludwiki i młodego oficera gwardii królewskiej Manuela Godoya, którego poznała w 1784 roku^[4].

Tradycyjny tytuł obrazu nawiązuje do mitu o Herkulesie i Omfale. Bóg Apollo, przemawiając poprzez wyrocznię delficką, skazał Herkulesa za zabójstwo Ifitosa. Karą była utrata męskości, miał odpokutować winę jako niewolnik i zajmować się kobiecymi pracami^[2]. Omfale, królowa Lidii, kupiła go na targu niewolników, nie wiedząc, kim jest^[5]. W swoim pałacu złośliwie zmuszała herosa do noszenia kobiecych strojów i wykonywania tradycyjnie kobiecych czynności, naśmiewając się z niego i poddając go upokorzeniom^[9]. Dla żartu skradła i nosiła skórę lwa nemejskiego oraz maczugę Herkulesa. Herkules otrzymał także zadania dla herosa: musiał zgładzić smoka i zabić bandytę Syleusa^[2].

Goya nie podejmuje próby poetyckiego, godnego przedstawienia klasycznych bohaterów. Scena jest groteskowa, a postaci anachroniczne: Herkules został przedstawiony jako renesansowy rycerz w zbroi od stóp do głów, zaś towarzyszące mu kobiety wyglądają jak barokowe damy^[10]. Heros siedzi na niskim stołku naprzeciw Omfale^[a], na drugim planie miejsce zajmuje dama dworu. Królowa ma na sobie białą suknię, odsłaniającą dekolt i ramię^[4], a na kolanach bogatą, czerwoną tkaninę, być może jest to aluzja do purpurowego płaszcza Herkulesa. Z przybornika trzymanego w podołku wysnuwa się nić, którą mężczyzna próbuje nawlec na igłę^[5]. Przy tej czynności bohater nabiera kobiecej delikatności, komiczny jest kontrast pomiędzy ciężką, męską zbroją, którą nosi, a czynnością nawlekania igły^[11]. Oczywista metafora seksualna jest podkreślona przez mowę ciała królowej – jej nogi są lekko rozstawione, stopy w eleganckich butach w sugestywny sposób przeplatają się ze stopami rycerza. Białe pióro w kapeluszu Omfale jest skierowane w lewą stronę, jakby odpowiadało czerwonemu pióru w hełmie Herkulesa. Kobieta z rozbawieniem patrzy na wijącego się złotego smoka na hełmie Herkulesa (ten motyw znajduje się we włoskim szkicowniku Goi)^[4], równie bezsilnego jak jego właściciel. Na poduszeczce przybornika widać jeszcze dwie igły, co może sugerować, że w życiu królowej są jeszcze inni kochankowie^[6]. Dama na drugim planie jest prawdopodobnie jedną z jońskich lubieżnych towarzyszek Omfale^[4]. Ubrana w tunikę obszytą futrem, być może nawiązanie do skóry lwa nemejskiego. W ręce trzyma odebrany Herkulesowi rapier, którego pionowa krawędź rozdziela przestrzeń między zajętymi dłońmi bohatera a przybornikiem do szycia^[5]. Ciężki oręż w rękach kobiety kontrastuje z małą igłą trzymaną przez herosa^[6]. Na ziemi siedzi piesek spoglądający wprost na widza^[5].

Scena jest oświetlona w nierealny sposób, postać królowej jest źródłem jasno bijącego światła, które rozpływa się po niemal białej skórze i zwiewnym materiale jej sukni^[10][12]. Mniej światła pada na postać Herkulesa i damy dworu, odblaski pojawiają się na zbroi, hełmie i mieczu, a reszta pomieszczenia pozostaje w cieniu. Jasne i jaskrawe kolory sukni dam kontrastują z ciemną zbroją bohatera, ożywioną pasiastą koszulą i czerwoną szarfą. Swobodne, lecz precyzyjne wykonanie na typowym, czerwonym podkładzie demonstruje zdolności malarskie Goi^[9]. Podobne kobiece rysy twarzy pojawiają się na obrazie Niepokalane poczęcie, również z 1784^[11][6].

Obraz należał do kolekcji markizów de la Torrecilla. Przed 1928 rokiem przeszedł do kolekcji księcia de San Pedro de Galatino w Madrycie. Do 1983 roku należał do markizy de Valdeolmos, a następnie do jej spadkobierców^[11].

• Joan Sureda: Los mundos de Goya. Madryt: Susaeta Ediciones, 2008, s. 170. ISBN 978-84-9785-512-9.
• Rita de Angelis: L’opera pittorica completa di Goya. Milan: Rizzoli, 1974, s. 100, kat. 173.