Robert Stiller

Robert Stiller

Imię i nazwisko	Robert Reuven Stiller
Data i miejsce urodzenia	25 stycznia 1928 Warszawa
Data śmierci	10 grudnia 2016
Dziedzina sztuki	tłumacz
Odznaczenia
Cytaty w Wikicytatach

Robert Reuven Stiller (ur. 25 stycznia 1928 w Warszawie^[1], zm. 10 grudnia 2016^[2]) – polski tłumacz, pisarz i językoznawca pochodzenia żydowskiego.

Urodził się w katolickiej rodzinie polskich Żydów. Dzieciństwo spędził na Białorusi, okupację w Warszawie^[3][4]. Należał do Armii Krajowej^{[potrzebny przypis]}. W 1947 roku odszedł od katolicyzmu, w którym był wychowany. W tym samym roku wstąpił do Polskiej Partii Socjalistycznej. Pracował etatowo w wojsku^[5]. W 1952 roku ukończył polonistykę, studiował slawistykę, dziennikarstwo, indologię oraz nordystykę w Reykjavíku^[4].

Oprócz tłumaczeń był autorem kilku książek i esejów o charakterze językoznawczym oraz sztuk teatralnych, współzałożycielem żydowskiej gminy reformowanej i propagatorem odrodzenia judaizmu reformowanego w Polsce^[4]. W latach 60. i 70. publikował pod pseudonimami (Tomasz Harasiuk, Jerzy Szperak, Józef Salmanowicz), był m.in. autorem książki Semantyka zbrodni o propagandzie w sprawie zbrodni katyńskiej^{[potrzebny przypis]}. Jest autorem wiersza pt. Serce generała, opiewającego Karola Świerczewskiego^[6].

Na przełomie lat 80. i lat 90. XX wieku na łamach czasopisma „Mój Świat” opublikował krótką serię artykułów o tematyce ezoterycznej. Wspólnie z filozofem i tłumaczem Jerzym Prokopiukiem był też współredaktorem pisma „Gnosis”^{[potrzebny przypis]}. W „Literaturze na Świecie” publikował artykuły w cyklu Stół i nożyce^[7]. W latach 1984–1986 kierował wydawnictwem Rekontra, działającym poza cenzurą^[8].

W 2001 roku założył Żydowską Gminę Reformowaną, której następnie przewodniczył. W 2002 roku został prezesem Stowarzyszenia Kultury Żydowskiej „Keszer”^[8].

Jego felietony ukazywały się w „Trybunie”, „Najwyższym Czasie!” i „Rzeczpospolitej”. Zostały one zebrane w dwutomowym zbiorze Pokaż język!^[9].

W 2005 roku kandydował do Sejmu z ramienia Platformy Janusza Korwin-Mikkego^[10].

Był kustoszem Muzeum Azji i Pacyfiku, prowadził Studium Sztuki Przekładu w Warszawie^[5].

Deklarował znajomość ponad 30 języków, w tym: angielski, niemiecki, francuski, rosyjski, czeski, malajski, górnołużycki, dolnołużycki, ukraiński, białoruski, łacinę, niderlandzki, islandzki, szwedzki, hiszpański, jidysz, hebrajski, grekę, sanskryt i parę języków polinezyjskich^[3].

Żoną Roberta Stillera była piosenkarka Nina Stiller^[11].

Jest autorem 300 książek, w tym 30 dzieł oryginalnych. Stał się popularny dzięki cyklowi artykułów Pokaż język!, publikowanych w kilku czasopismach, następnie zebranych w książkach^[4].

W latach 40. był związany z lewicą, należał do Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS). W wywiadzie z 2001 roku twierdził, że jako pierwszy ze środowiska literackiego zerwał z działaczami PPS. Jego zdaniem za swoje poglądy spotykał się z niechęcią ze strony Związku Literatów Polskich i Ministerstwa Kultury i Sztuki^[5].

W 2001 roku informował, że po wydaniu Semantyki zbrodni był przez cztery lata obserwowany przez Służbę Bezpieczeństwa^[5].

Był zdeklarowanym feministą^[4].

Według dokumentów IPN, (o czym napisała Joanna Siedlecka, autorka książki Kryptonim „Liryka”. Bezpieka wobec literatów, wydana w 2009 r.) Robert Stiller od 1955 do 1981 był tajnym współpracownikiem Służby Bezpieczeństwa pod pseudonimami „Kryspin”, „Stanisław Wisłocki”, „Literat” i „Tras”, zostawił 20 tomów donosów. Rozpracowywał m.in. Związek Literatów, którego był członkiem od 1949 roku, środowisko miesięcznika „Kultura” i czasopisma „Zapis”^[12]. Stiller stwierdził, że te informacje są nieprawdziwe, a dokumenty SB sfałszowane i zapowiedział wytoczenie pisarce procesu^[13] (jednak do grudnia 2014 r. żaden proces się nie odbył)^{[potrzebny przypis]}.

Ponadto Stiller przetłumaczył na język angielski wiersz Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego „Strasna zaba”. Tłumaczenie ukazało się w „Literaturze na Świecie” w numerze 1/78 z 1981 roku^[22]. Ogółem tłumaczył książki z angielskiego, niemieckiego, francuskiego, szwedzkiego, rosyjskiego, malajskiego, hebrajskiego, jidysz, sanskrytu, czeskiego i słowackiego^[23].

Przekłady Stillera (np. Burgessa, Carrolla) wyróżniają dołączone do wydań artykuły na temat stosowanego przez autora języka, neologizmów, gwary, a także warsztatu tłumacza.^{[potrzebny przypis]} Tłumaczenia powieści Nabokova spotkały się z krytyką ze strony Michała Kłobukowskiego (który również tłumaczył Lolitę) i Henryka Dasko^[24].

• Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (2003)^[29]
• Srebrny Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” (2007)^[30]

• Henryk Duda. Robert Stiller, Pokaż język! Czyli rozróbki i opowieści o polszczyźnie i 222 innych językach, t. II, Kraków 2013. „Roczniki Humanistyczne”. 62.6, 2014. 
• Krzysztof Majer. Retranslacja jako krytyka przekładu, czyli Benito Cereno ponowiony. „Przekładaniec”. 42, 2021. 
• Julian Przyboś. Gilgamesz. „Nowe Książki”. 10, 1968. 
• Krzysztof Puławski. Gałczyński w tłumaczeniu: Strasna zaba czyli Potwołna łopucha. „Bibliotekarz Podlaski”. 44 (3), 2019. 
• Joanna Siedlecka: Kryptonim „Liryka”. Bezpieka wobec literatów. Warszawa: 2009. ISBN 978-83-7469-795-8.
• Katarzyna Szymańska. Miłość do trzech pomarańczy Roberta Stillera: O niedokończonym projekcie translatorskim i fragmencie Sprężynowej pomarańczy (wersji N). „Przekładaniec”. 33, 2016. 

• Strona poświęcona Robertowi Stillerowi