Groteska

Ten artykuł dotyczy zjawiska estetycznego. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.

Groteska (z fr. grotesque – „dziwaczny”^[1]) – kategoria estetyczna, charakteryzująca się połączeniem w jednym dziele (literackim, plastycznym, muzycznym, tanecznym, dramatycznym itp.) jednocześnie występujących pierwiastków przeciwstawnych, takich jak m.in. tragizm i komizm, fantastyka i realizm, piękno i brzydota. Utwory groteskowe charakteryzują się najczęściej niejednorodnością stylistyczną, obecnością kategorii absurdu, elementów karnawalizacji i atmosferą dziwności. W przypadku krojów pism, groteska lub grotesk oznacza szczególny rodzaj antykw.

Termin groteska pochodzi od włoskiego słowa la grottesca, wywodzącego się od wyrazu la grotta, oznaczającego jaskinię lub piwnicę. Pojawił się we Włoszech na przełomie XV i XVI w., kiedy to w podziemiach odkryto malowidła ścienne złotego domu Nerona. Owe późnoantyczne freski charakteryzowały się występowaniem hybryd zwierzęcych i roślinnych. Wówczas nie zdawano sobie sprawy z odkrytego pałacu, dlatego nazwa malowideł o wymienionych cechach wzięła się od groty w której je znaleziono. W epoce Renesansu typ tego malarstwa zaczął być naśladowany, początkowo we Włoszech (m.in. w kaplicy Strozzich), a następnie we Francji (m.in. w pałacach w Fontainebleau), Niemczech i Anglii. Naśladownictwa te nazywano „groteskami”, terminu zaczęto również używać na określenie nieregularnych ornamentów i fantastycznych malowideł, w tym przedstawiających diabły i maszkary średniowieczne.

Pojęcie groteski spopularyzowało się w XVII wieku za sprawą rycin Jacques’a Callota, przedstawiających m.in. wizerunki kalek, karnawały i monstra. Określane jako „groteski”, były reprodukowane i rozprowadzane w całej Europie, znacząco przyczyniając się do popularyzacji terminu, jak i jego skojarzenia z dziwacznością, śmiesznością, fantastyką i karykaturą. Skojarzenie to utrwalił również rozwój humorystycznych gatunków literackich, takich jak poemat heroikomiczny czy satyra.

Groteska popularna była również w okresie romantyzmu, kiedy to odgrywała rolę opozycyjną wobec estetyki klasycyzmu. Jednak, chociaż w pismach teoretycznych pojawiały się postulaty łączenia brzydoty z pięknem i grozy z komizmem, sam termin „groteska” pojawiał się rzadko^[2].

W XIX wieku termin został wprowadzony do badań nad poezją przez Waltera Bagehota w studium dotyczącym Roberta Browninga.

Zobacz hasło groteska w Wikisłowniku

• Lech Sokół Groteska. W: Słownik literatury polskiej XIX wieku. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 2002. ISBN 83-04-04616-4. Brak numerów stron w książce
• Groteska, groteskowość. W: Słownik literatury polskiej XX wieku. Alina Brodzka (red.). Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1992. ISBN 83-04-03942-7. Brak numerów stron w książce