Gruszów (Ostrawa)

Gruszów
Hrušov

Część miasta Ostrawy
Dawny ratusz
Herb
Państwo	Czechy
Kraj	morawsko-śląski
Powiat	Ostrawa-miasto
Miasto	Ostrawa
Prawa miejskie	1908–1939 (miasteczko)
W granicach Ostrawy	1 lipca 1941
Powierzchnia	4,21 km²
Populacja (2001) • liczba ludności	2267
• gęstość	538,5 os./km²
Kod pocztowy	711 00
Położenie na mapie Czech Gruszów Hrušov
Położenie na mapie kraju morawsko-śląskiego Gruszów Hrušov
Położenie na mapie Ostrawy Gruszów Hrušov
49°51′37″N 18°18′14″E/49,860278 18,303889
Multimedia w Wikimedia Commons

Gruszów^[1][2], dawniej także Hruszów^[3] (cz. Hrušov, niem. Hruschau) – jedna z 37 części miasta statutarnego Ostrawy, stolicy kraju morawsko-śląskiego, we wschodnich Czechach. Jest to także jedna z 39 gmin katastralnych w jego granicach, która ma powierzchnię 421,21 ha^[4]. Populacja w 2019 wynosiła 1727 osób^[5]. Położona jest u ujścia Ostrawicy do Odry, w granicach historycznego Śląska Cieszyńskiego, w północno-wschodniej części miasta Ostrawy i około 2,3 kilometra od jego centrum. Stanowi jedną z 8 części składających się na miejski obwód Śląskiej Ostrawy.

Do 1941 roku samodzielna gmina o statusie miasteczka. Na zachodzie przez Ostrawicę sąsiaduje z morawską dzielnicą Przywozem, na północy przez Odrę z Koblowem w kraiku hulczyńskim, na południu ze śląskocieszyńskimi dzielnicami Muglinów i Herzmanice, a na północnym wschodzie z dzielnicą Bogumina – Wierzbicą.

W wyniku szkód spowodowanych działalnością górniczą (zapadanie się terenu) oraz powodzią tysiąclecia (1997), jak też w związku z negatywnymi przemianami społecznymi (kwaterowanie ludności romskiej) i urbanistycznymi (przecięcie centrum Gruszowa dwupasmową drogą wylotową w kierunku Bogumina), dzielnica jest współcześnie w znacznej mierze wyludniona, a większość jej ukształtowanej w pierwszej połowie XX wieku zabudowy nie istnieje.

Po raz pierwszy wzmiankowane zostały w 1256 roku w dokumencie czeskiego króla Przemysława Ottokara II jako villam Grussene. W spisie dziesięcin wrocławskiego biskupa z około 1305 roku wieś widnieje już jako Grussow. Z kolei w dokumencie cieszyńskiego księcia Kazimierza I z 1332 o dziedzicznych uprawnieniach miejscowego wójta wymieniana jest jako Gruschow. Nazwa ta wciąż ewoluowała, w 1426 wieś nazywała się Greysaw i była własnością niejakiego Herborta, w 1447 pod nazwą Hruszowie należała do księcia Bolka, w 1481 do Mikuláša Kropáča (Hrussowi), w 1568 do Jana Sedlnickiego młodszego (Hrussow). Częste zmiany właściciela zakończyły się w 1704, kiedy za 19 tysięcy złotych monet zakupił je Jindřich Vilém z rodu Wilczków, a następnie w 1714 połączył wieś z Polską Ostrawą. W 1849 wraz z Muglinowem miejscowość została przyłączona do Herzmanic, a w 1866 znów się usamodzielniła.

Pod koniec XIII wieku w traktacie granicznym cieszyńskiego księcia i biskupa ołomunieckiego obszar na prawym brzegu Ostrawicy został określony po łacinie jako Polonia, w opozycji do położonych od wschodu Moraw. Od XIII i XIV w języku czeskim nastąpiła w przeciwieństwie do języka polskiego spirantyzacja h ≥ g, która widoczna była również w miejscowych toponimach, np. po tym jak od około 1430 roku w miejscowych kancelariach zaczęto używać języka czeskiego. O ile nazwy miejscowe związane z ludnością śląsko-polską (określanej później też Wasserpolen) często zachowały polskie cechy językowe (g ≥ h, samogłoski nosowe) w dokumentach łacińskich i niemieckojęzycznych, a czasem nawet czeskich, to Gruszów był od 1447 konsekwentnie zapisywany z literą h^[7].

Według opisu Śląska Cieszyńskiego z 1804 miejscowość miała 32 domy i 220 śląsko-morawskich mieszkańców^[8].

W XIX wieku Gruszów stał się istotnych ośrodkiem przemysłowym w Zagłębiu Ostrawsko-Karwińskim. Od 1838 na jego terenie wydobywano węgiel kamienny, w 1847 otworzono tutaj stację Kolei Północnej, a 3 lata później w 1851 uruchomiono pierwszą i największą w Austro-Węgrzech fabrykę sody. Oprócz sody produkowała również kwas siarkowy, kwas solny i wapno chlorowane. Wraz z uprzemysłowieniem rosła liczba ludności, a język niemiecki szybko osiągnął przewagę nad językiem czeskim. W 1869 roku wieś liczyła 1278 mieszkańców^[6]. Miejscowy drewniany kościół św. Marii Magdaleny z 1803 roku musiał być w końcu zastąpiony nową świątynią, która mogłaby pomieścić nowych wiernych. Jej budowa rozpoczęła się w 1886, a wyświęcenie jej pod wezwaniem św. Franciszka i Wiktora nastąpiło w 1893. Synagoga została wzniesiona w 1908 (dla około 200 gruszowskich żydów), a zburzona przez nazistów w maju 1939. W 1942 został zniszczony również stary drewniany kościół. Znaczny napływ imigrantów często niepiśmiennych Polaków z Galicji nastąpił po 1880 roku, kiedy to 98 lub 6,5% posługiwało się językiem polskim (obok 51,7% niemiecko- i 42% czeskojęzycnych), ale do 1900 liczba ta wzrosła do 1638 (36,6%) z 4199 na stałe zameldowanych mieszkańców miasta i dalej do 2429 (32,4%) z 7508 uprawnionych wyborczo (w porównaniu do 1487 lub 19,8% Czechów)^[9].

Gmina uzyskała część praw miejskich (stała się miasteczkiem) 12 września 1908 roku, a przywilej posługiwania się herbem otrzymała od cesarza Franciszka Józefa I w dniu 20 lipca 1909 roku. Na pierwszym polu znajdowała się srebrna górska koza z czarnymi rogami stojąca na trzech zielonych pagórkach, w przednich łapach trzymała skrzyżowane żelazko i perlik. W drugim polu przedstawiony jest niski mur ceglany, a na nim srebrna wieża na niebieskim polu (chłodnia fabryki sody), zaś na dole herbu znajdowała się srebrna ryba w wodzie.

Według austriackiego spisu ludności z 1900 w 262 budynkach mieszkalnych w Gruszowie na obszarze 390 hektarów mieszkało 4517 osób. co dawało gęstość zaludnienia równą 1158,2 os./km², z tego 4337 (96%) mieszkańców było katolikami, 51 (1,1%) ewangelikami, a 129 (2,9%) wyznawcami judaizmu, 1611 (35,7%) było niemiecko-, 1538 (34%) polsko-, a 1050 (23,2%) czeskojęzycznymi^[2]. Do 1910 liczba budynków wzrosła do 337 a mieszkańców do 7922, z czego 7508 było zameldowanych na stałe, 3585 (47,7%) było niemiecko-, 2429 (32,4%) polsko-, 1487 (19,8%) czeskojęzycznymi, a 7 osób posługiwało się jeszcze innym językiem, 7502 (94,7%) było katolikami, 177 (2,2%) ewangelikami, 5 (0,1%) kalwinistami, 197 (2,5%) żydami a 41 (0,5%) osób było jeszcze innej religii lub wyznania^[10].

Według porozumienia z 5 listopada 1918 cały powiat frydecki wraz z Gruszowem miał przypaść Czechosłowacji.

W październiku 1938 r. wraz z Zaolziem został przyłączony niewielki obszar gminy Gruszów składający się z nieużytków^[11] do Polski i 1 lutego 1939 włączony do wiejskiej gminy Wierzbica w powiecie frysztackim^[12], a większa część miasteczka przyłączona została w 1939 do Protektoratu Czech i Moraw. 1 lipca 1941 r. Gruszów został włączony do Ostrawy Morawskiej w ramach realizacji projektu tzw. Wielkiej Ostrawy. Oznaczało to też koniec samodzielności Gruszowa. W 1941 do Morawskiej Ostrawy przyłączono także Śląską Ostrawę, Kończyce Wielkie, Kończyce Małe, Michałkowice, Muglinów i Radwanice z powiatu frydeckiego. W latach 1946–1960 miejscowości te stanowiły swój własny obwód miejski, zaś w latach 1961–1990 były w obwodzie miejskim Śląskiej Ostrawy. Spod administracji niemieckiej wydostał się wraz z dotarciem Armii Czerwonej 30 kwietnia 1945 roku.

Od lat 60. XX wieku datuje się stopniowy zanik świetności Gruszowa. W latach 1963–1968 centrum dzielnicy zostało przecięte nową dwupasmową drogą wylotową w kierunku Bogumina (ulica Bohumínská)^[13]. Przystąpiono do likwidacji prowadzącej przez Gruszów linii kolei wąskotorowej z Morawskiej Ostrawy do Nowego Bogumina oznaczonej od roku 1953 numerem 13 – w 1961 została skrócona z Bogumina do samego Gruszowa, a 1973 zlikwidowana całkowicie jako ostatnia z całego systemu kolei wąskotorowych w Zagłębiu Ostrawsko-Karwińskim^[14]. Jednocześnie Gruszów zyskał połączenie trolejbusowe z centrum miasta (por. trolejbusy w Ostrawie).

Jednocześnie działalność górnicza doprowadziła do zapadania się terenu pod dawnym miasteczkiem aż do poziomu poniżej poziomu rzeki Odry. Wraz z pogarszającym się stanem zabudowy i nabieraniem przez dzielnicę peryferyjnego charakteru stała się ona jednym z miejsc, w których miasto zaczęło kwaterować problematycznych lokatorów, przede wszystkim spośród Romów^[15]. W roku 1979 na stacji Ostrava-Hrušov przestały zatrzymywać się pociągi osobowe^[16]. Kopalnia Stachanov została zamknięta w roku 1992.

Podczas powodzi tysiąclecia w lipcu 1997 Gruszów został całkowicie zalany i zdewastowany, co przypieczętowało los dzielnicy. Nie przewidywano jej odbudowy. Zabudowa na zachód od ulicy Bohumínskiej uległa w następnych latach całkowitej rozbiórce, zachował się jedynie przebieg ulic. Plan ich formalnej likwidacji w roku 2004 nie został zrealizowany z uwagi na nierozwiązaną kwestię fikcyjnych adresów zameldowania przy tych ulicach^[17]. Większy fragment pierwotnej zabudowy wraz z neogotyckim kościołem św. Franciszka zachował się w części zachodniej wzdłuż ulicy Stará cesta (Stara Droga). W roku 2007 doszło do kolejnych przekształceń urbanistycznych w związku z budową autostrady D1 – most do Koblowa został połączony z ulicą Stará cesta, a nie Bohumínską jak wcześniej.

Grunty o powierzchni 35 ha w tym rejonie (tzw. Rozvojová zóna Hrušov) zostały we wrześniu 2018 sprzedane za ponad 255 milionów koron prywatnemu inwestorowi Contera Management, który przewiduje wybudowanie w tym miejscu nowej strefy przemysłowej^[18]. W ramach tych przekształceń jest również realizowany projekt Gravitační odvodnění Hrušova (Grawitacyjne odwodnienie Gruszowa), w ramach którego teren ma zostać podniesiony o około 4,5  m względem aktualnego stanu^[19].

W wyniku powodzi doszło również do zniszczenia i następnie likwidacji fabryki sody. Jej zabudowania zostały wyburzone począwszy od roku 2008. Obecnie teren po zakładach również zaliczany jest do ostrawskich brownfieldów^[20].

• 
  Kościół śś. Franciszka i Wiktora
• 
  Ulica Bohumínská – droga przelotowa rozdzielająca Gruszów
• 
  Skrzyżowanie dawnych ulic Šimonova i Pechalova w opuszczonej części Gruszowa (2019)
• 
  Budowa strefy przemysłowej Contera Park Ostrava D1 w marcu 2021
• 
  Dawny kościół przed zniszczeniem

• Galeria dawnej fabryki sody (cz.)
• Jak vzkřísit k životu téměř mrtvý Hrušov (cz.)
• Oficjalny portal miasta Ostrawy: Strefa Hrušov. ostrava.cz. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-06-01)]. (cz. • ang. • niem. • pol.)