Virtus
Virtus – w starożytnym Rzymie męska cnota moralna najczęściej wiązana z odwagą i męstwem, traktowana jako podstawa rzymskiego ideału moralnego i należąca do grupy personifikacji. W okresie od późnej Republiki także cnota w znaczeniu ogólnym.
Virtus jako rzymska cnota męska
Początkowo virtus oznaczało zespół cech fizycznych i psychicznych wiązanych z męskością, przede wszystkim odwagę, męstwo i tężyznę fizyczną, a także godną mężczyzny postawę pozwalającą sprostać wysokim wymaganiom, takim jak dzielność, prawość, przedsiębiorczość, dynamizm. Jako przeciwieństwo słabości kobiecej (impotentia muliebris) obejmowało również panowanie nad sobą oraz moralną dyscyplinę i poczucie godności[1].
Etymologię wywodzącą virtus od łacińskiego słowa vir podaje już Cyceron w Rozmowach tuskulańskich (a pochodzenie to potwierdzają współcześni historycy[2]), gdy stwierdza: „virtus nazywa się tak od męża, vir, dla męża zaś najbardziej właściwe jest męstwo, które ma dwie główne powinności: pogardę śmierci oraz bólu. Trzeba więc spełniać te powinności, jeśli chcemy mieć udział w cnocie czy raczej być mężami, skoro nazwa "cnota" (virtus) jest urobiona od nazwy mąż (vir)” [„virtus nazywa się tak od męża” – vir appellata est ex enim viro virtus][3].
Pojęcie virtus zostało prawdopodobnie utworzone w łacinie podobnie jak senectus (stary wiek) od senex (starzec)[4], bardzo szybko jednak zyskało roszerzone znaczenie moralne. Od początku nie oznaczała ona jednej cechy, ale pewien zespół cech wiązanych z ideałem rzymskiej męskości. Ponieważ rzymskie społeczeństwo było silnie zmilitaryzowane, również virtus wiązano z cechami wojowników[4].
Virtus była cnotą arystokratyczną. Wiązała się zarówno z osobistą odwagą, jak i ze świadczeniem obowiązków obywatelskich na rzecz Republiki. Pod koniec jej istnienia arystokrację krytykowano jednak za odejście od dawnego stylu życia, otaczanie się luksusem i zniewieścienie. Pojawiła się też klasa osób nie pochodzących z arystokracji, a aspirujących do wysokich pozycji społecznych (homo novus), w tym także do odznaczania się virtus. Zabierając głos w tej dyskusji, Cyceron wskazywał, że virtus nie pochodzi ze szlachetnego urodzenia, lecz jest cechą możliwą do osiągnięcia własnym staraniem, a zatem osoby odznaczające się virtus winny być uznawane za szlachetne [5])[6].
Virtus jako areté
Pod koniec II wieku p.n.e., pod wpływem greckich oddziaływań kulturowych, obok pierwotnego znaczenia virtus pojawia się znaczenie drugie i . Virtus uległo wtedy hellenizacji i zaczęło być traktowane jako odpowiednik greckiego pojęcia areté (ἀϱετή), oznaczającego ogólnie cnotę rozumianą jako doskonałość moralną lub intelektualną[7].
Powiązanie virtus z grecką areté nie było oczywiste. W języku starogreckim istniało pojęcie męskości andreia (ἀνδρεία), bardzo zbliżone do pierwotnej rzymskiej virtus. Tłumaczenie virtus jako areté oznaczać może, że Rzymianie z epoki Republiki nie dostrzegali różnic między tymi dwoma pojęciami, lub że doskonałość (jak rozumiano areté) wyraża się przede wszystkich w cechach męskich i wojennych[8]. Początki takiego dwuznacznego stosowania virtus można znaleźć u pisarzy z końca II w. p.n.e., jak Plaut i Lucyliusz[9]. Powiązanie virtus i areté w pełni dokonało się w pismach Cycerona, a także wśród popularnych w Rzymie filozofów stoickich. W ten sposób virtus zostało wzbogacone o greckie idee związane z etyką cnót i o głębszy kontekst filozoficzny, którego brakowało virtus pierwotnej[10]. W pismach niektórych autorów (np. u Cycerona) dwuznaczność pojęcia virtus przedstawiana była poprzez rozróżnienie virilis-virtus (odwaga, męskość) wobec human-virtus (cnota w sensie ogólniejszym)[11]. Inny sposób rozróżniania obu tych znaczeń polega na zaakcentowaniu liczby mnogiej: gdy mowa o virtutes w lm)), z pewnością chodzi o virtus w ogólniejszym znaczeniu cnoty (nie ma bowiem czegoś podobnego jak "odwagi" czy "męskoście")[11].
Personifikacja
W systemie rzymskich pojęć obywatelskich Virtus stanowiła uosobienie męstwa (zwłaszcza wojennego), waleczności i odwagi. Podniesiona do rangi bóstwa, tym samym kojarzona była zazwyczaj z wojną, a jej kult łączono z kultem Honoru (Honos)[1]. Ich wspólne sanktuarium (templum Honoris et Virtutis) wzniesione zostało w 101 p.n.e. przez Mariusza. Osobna (wcześniejsza) świątynia bóstwa znajdowała się poza rzymską Bramą Kapuańską (Porta Capena)[12]. Polecił ją wybudować Klaudiusz Marcellus po zdobyciu i złupieniu Syrakuz. Kultem tym w sposób naturalny zainteresowany był później Oktawian August. Jeszcze w IV stuleciu poświadczone są uroczystości (ludi) ku czci obydwu bóstw[13].
Ikonografia
Na rewersach rzymskich monet Virtus przedstawiano w zbroi lub stroju wojskowym (z odsłoniętą prawą piersią), opartą o tarczę, dzierżącą włócznię i parazonium, często w prawej ręce trzymającą wiktoriolę (statuetkę bogini zwycięstwa) lub wieniec. Na monetach cesarstwa występuje od panowania Galby, szczególnie jednak w mennictwie III wieku, w okresie panowania cesarzy wojskowych[14][15]. W numizmatycznych inskrypcjach wielopostaciowo określana najczęściej jako Virtus Augusti (Męstwo Augusta), także Virtus Militum (Męstwo Żołnierzy) i Virtus Exercitus/Exerciti/Exercitum (Męstwo Armii)[12], oraz w odniesieniu do poszczególnych panujących (np. Virtus Gallieni Aug, Virtus Probi Augusti)[16].
Sentencje moralne
Virtus pojawia się w licznych sentencjach moralnych, jak np.: Virtus nihil expetit praemii (Cnota nie oczekuje żadnej nagrody), Ad virtutem via ardua est (Stroma jest droga do cnoty) czy Solae faciunt virtutes beatum (Tylko cnoty czynią szczęśliwym). U Horacego także w drwiącym zawołaniu Virtus post nummos (Cnota [idzie] po pieniądzach)[17].
Późniejszy rozwój pojęcia
W wielu językach nowożytnych virtus stała się etymologicznym źródłem słów określających cnotę (areté): ang. virtue, fr. vertu, hiszp. virtud, wł. virtù. Jako męstwo dało ono z kolei źródło pojęciu virtù w renesansowej filozofii Niccolò Machiavellego, stanowiąc dla niego zasadniczą cnotę pozwalającą władcy na przeciwstawianie się okolicznościom losu (fortuna)[18].
Przypisy
- ↑ a b Jean-Claude Fredouille: Słownik cywilizacji rzymskiej. Katowice: Wydawnictwo „Książnica”, 1996, s. 297-298, ISBN 83-85348-76-X.
- ↑ Balmaceda 2017 ↓, s. 14-15.
- ↑ Rozmowy tuskulańskie, [w:] Cyceron, Pisma filozoficzne. Tom III, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1961, s. 573..
- ↑ a b Balmaceda 2017 ↓, s. 14-16.
- ↑ Moribus non maioribus – gdy liczyć się miał charakter, a nie przodkowie; por. Cyceron, In Pisonem, 1.
- ↑ Balmaceda 2017 ↓, s. 42-43.
- ↑ Balmaceda 2017 ↓, s. 22-26.
- ↑ Balmaceda 2017 ↓, s. 24-25.
- ↑ Balmaceda 2017 ↓, s. 20-21.
- ↑ Balmaceda 2017 ↓, s. 25-26.
- ↑ a b Balmaceda 2017 ↓, s. 35-36.
- ↑ a b Lucyna Stankiewicz: Ilustrowany słownik mitologii greckiej i rzymskiej. Wrocław: Ossolineum, 2008, s. 363, ISBN 978-83-04-04768-6.
- ↑ Der Kleine Pauly. Lexikon der Antike. T. 5. München: Deutscher Taschenbuchverlag, 1979, kol. 1287, ISBN 3-423-05963-X.
- ↑ Helmut Kahnt: Das grosse Münzlexikon von A bis Z. Regensburg: H. Gietl/Battenberg, 2005, s. 531, ISBN 3-89441-550-9.
- ↑ B. Ralph Kankelfitz: Römische Münzen von Pompejus bis Romulus. Augsburg: Battenberg, 1996, s. 29, ISBN 3-89441-224-0.
- ↑ Seth W. Stevenson, C. Roach Smith, Frederic W. Madden: A Dictionary of Roman Coins, Republican and Imperial. London: G. Bell, 1889, s. 880n.
- ↑ Verte. Łacińskie przysłowia, sentencje i ulotne słowa. Warszawa: PZWS, 1959, s. 248-249.
- ↑ Alessandro Fontana, Virtù, [w:] Barbara Cassin (red.), Dictionary of Untranslatables. A Philosophical Lexicon, Princeton–Oxford: Princeton University Press, s. 1206..
Bibliografia
- Catalina Balmaceda: Virtus Romana. Politics and Morality in the Roman Historians. Chapel Hill: The University of North Carolina Press, 2017.
Zobacz też
