Bez

Bez
	; Kwitnący krzew bzu czarnego
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	szczeciowce
Rodzina	piżmaczkowate
Rodzaj	bez
	Nazwa systematyczna
	Sambucus L.; Sp. Pl. 269. 1753
	Typ nomenklatoryczny
	Sambucus nigra L.)
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Następująca wersja przejrzana tej strony, którą oznaczono 20 maj 2024, była oparta na tej wersji.

Bez, dziki bez^[4], bzowina^[5] (Sambucus L.) – rodzaj roślin należący do rodziny piżmaczkowatych. Dawniej włączany był do przewiertniowatych (Caprifoliaceae) lub bzowatych. Obejmuje ponad 20 gatunków^[5]^[6], występujących głównie na półkuli północnej w klimacie od umiarkowanego do podzwrotnikowego^[7], w strefie równikowej rośliny te rosną w górach, na półkuli południowej w Ameryce Południowej oraz wschodniej Australii^[6]. W Polsce rosną dziko trzy gatunki: bez czarny (S. nigra), bez hebd (S. ebulus) i bez koralowy (S. racemosa)^[4].

Niektóre gatunki uprawiane są jako ozdobne, bez czarny jest także rośliną jadalną i wykorzystywaną do aromatyzowania napojów^[7]. Niektóre gatunki są trujące. Liczne gatunki (S. nigra, S. canadensis, S. caerulea, S. ebulus) wykorzystywane są jako lecznicze^[8].

Morfologia

Pokrój: Krzewy, małe drzewa i rośliny zielne. Pędy gładkie, kreskowane lub brodawkowate (pokryte przetchlinkami), wyróżniają się szerokim, gąbczastym rdzeniem^[9]^[10]. Na roślinach obecne są pozakwiatowe miodniki^[9]^[8].
Liście: Sezonowe, nakrzyżległe, nieparzystopierzastozłożone^[10]^[9], wsparte przylistkami lub pozbawione przylistków^[9]. Listki, których zazwyczaj jest 5–7^[10], ułożone są na osi liścia naprzeciwlegle lub skrętolegle, są piłkowane lub wcinane^[9].
Kwiaty: Niewielkie, zebrane w podbaldachy i wiechy^[10]^[9]. Kwiaty są siedzące lub szypułkowe, zwykle bez podsadek i przysadek, czasem z pojedynczymi. Kwiaty są promieniste, rzadziej grzbieciste^[9]. Kielich zrosłodziałkowy, z 3 lub 5 łatkami na szczycie. Korona także zrosłopłatkowa, z 3–5 rozpostartymi łatkami^[9], zwykle biała, czasem kremowa^[10]. Kwiaty są obupłciowe. Pręcików jest pięć, ich nitki są cienkie i osadzone u nasady płatków. Zalążnia powstaje z 3–5 owocolistków, każdy z pojedynczym zalążkiem. Znamion jest 3–5^[9].
Owoce: Niewielkie pestkowce, podobne do jagód, koloru czerwonego do czarnego^[10], zawierające od trzech do pięciu nasion. Nasiona są trójkanciaste lub elipsoidalne. Zarodek rozciąga się na całej długości nasiona^[9].

Systematyka

Pozycja systematyczna

Jeden z pięciu rodzajów w rodzinie piżmaczkowatych (Adoxaceae), stanowiącej klad bazalny w obrębie rzędu szczeciowców (Dipsacales)^[2]. Tak klasyfikowany jest we współczesnych systemach APG. W dawniejszych ujęciach systematycznych rodzaj zaliczany był do przewiertniowatych (Caprifoliaceae) (np. w systemie Cronquista z 1981 r.) lub do monotypowej rodziny bzowatych (w systemie Reveala z lat 1993–1999).

Wykaz gatunków^[6]

Sambucus adnata Wall. ex DC.
Sambucus africana Standl.
Sambucus australasica (Lindl.) Fritsch
Sambucus australis Cham. & Schltdl.
Sambucus canadensis L. – bez kanadyjski
Sambucus cerulea Raf.
Sambucus ebulus L. – bez hebd
Sambucus gaudichaudiana DC.
Sambucus javanica Reinw. ex Blume
Sambucus kamtschatica E.L.Wolf
Sambucus lanceolata R.Br.
Sambucus mexicana C.Presl ex DC.
Sambucus nigra L. – bez czarny
Sambucus palmensis Link
Sambucus pendula Nakai
Sambucus peruviana Kunth
Sambucus racemosa L. – bez koralowy
Sambucus sibirica Nakai
Sambucus sieboldiana (Miq.) Graebn.
Sambucus × strumpfii Gutte
Sambucus tigranii Troitsky
Sambucus wightiana Wall. ex Wight & Arn.
Sambucus williamsii Hance

Nazewnictwo

Łacińska nazwa sambucus znana jest od starożytności. Istnieją przypuszczenia, że ma związek z greckim słowem σαμβύκη oznaczającym sambukę, instrument muzyczny podobny do harfy, który mógł być wytwarzany z bzowego drewna^[11]. W potocznym języku polskim nazwa bez stosowana jest również na oznaczenie lilaka^[12].

Zobacz też

lilak pospolity (zwyczajowo często zwany bzem)

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ ^a ^b Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-16] (ang.).
↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-25].
↑ ^a ^b ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 160, ISBN 978-83-62975-45-7 .
↑ ^a ^b Jerzy Hrynkiewicz-Sudnik, Bolesław Sękowski, Mieczysław Wilczkiewicz: Rozmnażanie drzew i krzewów liściastych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001, s. 579-581. ISBN 83-01-13434-8.
↑ ^a ^b ^c Sambucus L., [w:] Plants of the World online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2023-01-14] .
↑ ^a ^b Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Volume I. London: Macmillan, 2002, s. 451. ISBN 0-333-73003-8.
↑ ^a ^b David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 820, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j QinerQ. Yang QinerQ., David E.D.E. Boufford David E.D.E., Sambucus Linnaeus, [w:] Flora of China [online], eFloras.org [dostęp 2023-01-14] .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f WłodzimierzW. Seneta WłodzimierzW., JakubJ. Dolatowski JakubJ., Dendrologia, wyd. 2, Warszawa: Wydaw. Nauk. PWN, 1997, 487-488 oclc = 69314709, ISBN 83-01-12099-1 .
↑ Ireneusz R. Moraczewski, Barbara Sudnik-Wójcikowska, Bożena Dubielecka, Lucjan Rutkowski, Kazimierz A. Nowak, Wojciech Borkowski, Halina Galera: Flora ojczysta — gatunki pospolite, chronione, ciekawe... (CD-ROM: Atlas roślin, słownik botaniczny i multimedialne klucze do oznaczania). Warszawa: Wydawnictwo Stigma, 2000. (pol.).
↑ Adam Kapler: Bzy. [w:] Życie a klimat [on-line]. Zielnik Wydziału Biologii UW. [dostęp 2016-11-09]. (pol.).

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-16] (ang.).

[ING-3] Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-25].

[checklist-4] ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 160, ISBN 978-83-62975-45-7 .

[hrynkiewicz-5] Jerzy Hrynkiewicz-Sudnik, Bolesław Sękowski, Mieczysław Wilczkiewicz: Rozmnażanie drzew i krzewów liściastych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001, s. 579-581. ISBN 83-01-13434-8.

[powo-6] Sambucus L., [w:] Plants of the World online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2023-01-14] .

[philips-7] Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Volume I. London: Macmillan, 2002, s. 451. ISBN 0-333-73003-8.

[mabb-8] David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 820, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .

[china-9] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j QinerQ. Yang QinerQ., David E.D.E. Boufford David E.D.E., Sambucus Linnaeus, [w:] Flora of China [online], eFloras.org [dostęp 2023-01-14] .

[seneta-10] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f WłodzimierzW. Seneta WłodzimierzW., JakubJ. Dolatowski JakubJ., Dendrologia, wyd. 2, Warszawa: Wydaw. Nauk. PWN, 1997, 487-488 oclc = 69314709, ISBN 83-01-12099-1 .

[floraojcz-11] Ireneusz R. Moraczewski, Barbara Sudnik-Wójcikowska, Bożena Dubielecka, Lucjan Rutkowski, Kazimierz A. Nowak, Wojciech Borkowski, Halina Galera: Flora ojczysta — gatunki pospolite, chronione, ciekawe... (CD-ROM: Atlas roślin, słownik botaniczny i multimedialne klucze do oznaczania). Warszawa: Wydawnictwo Stigma, 2000. (pol.).

[ak-12] Adam Kapler: Bzy. [w:] Życie a klimat [on-line]. Zielnik Wydziału Biologii UW. [dostęp 2016-11-09]. (pol.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]