Napoleon Bonaparte

Napoleon Bonaparte nasquèt lo 15 d'aost de 1769 dins la vila d'Aiacciu. Èra lo segond fiu vivent de Carlu Bonaparte (1746-1785), avocat, e de Letizia Ramolino (1750-1836). Sa familha fasiá partida de la pichona aristocracia corsa qu'aviá raliat França après la venda de l'illa a Loís XV (1715-1773) per la Republica de Gènoa en 1768. Aquò permetèt a son paire d'obtenir de borsas reialas per sei fius.

Napoleon Bonaparte estudièt au collègi d'Autun en 1779 avans de jonhér l'escòla militara de Brienne de 1779 a 1784. En despiech de dificultats d'integracion, Napoleon se destrièt durant seis estudis gràcias a sei resultats e capitèt lo concors de l'Escòla reiala militara de París en 1784. Un an pus tard, foguèt nomat luòctenent dins l'artilhariá. La meteissa annada, moriguèt son paire, probablament d'un cancèr de l'estomac, e Napoleon Bonaparte deguèt mandar de sòus a sa familha. En parallèl, comencèt de s'interessar a la filosofia e legiguèt d'obratges de Rousseau e de Voltaire. Estudièt tanben lei trabalhs sus l'utilizacion de l'artilhariá escrichs per Gribeauval, du Teil e de de Guibert.

Sejornant regularament en Corsega, Napoleon Bonaparte participèt tre lo començament de la Revolucion ai luchas politicas de l'illa. Jacobins, lei Bonaparte sostenguèron leis idèas revolucionàrias e s'opausèron ai Paoli qu'èran favorables a una monarquia inspirada per lo modèl britanic. En 1793, Napoleon participèt ansin a sa premiera expedicion militara, dirigida còntra Sardenha, que s'acabèt per una revirada.

Pasmens, d'aqueu temps, son fraire Lucien aviá escrich a la Convencion per denonciar Pasquale Paoli entraïnant la rompedura definitiva entre lei Bonaparte e lei paolistas. L'ostau de la familha foguèt destrucha per seis adversaris e la familha deguèt abandonar l'illa per s'installar en Provença qu'èra en plen d'una guèrra civila opausant lei fòrças de la Convencion a aquelei dei federalistas e dei reialistas. Nomat a Niça, Napoleon Bonaparte i foguèt promogut capitani.

 

A la fin d'aost de 1793, lei realistas e lei federalistas de Tolon liurèron la vila e son pòrt a una flòta angloespanhòla. Lo sètge menat per lei fòrças republicanas per tornar conquistar la ciutat foguèt l'ocasion per Napoleon Bonaparte de se destriar per lo premier còp. D'efiech, remarcat per son engatjament jacobin per Augustin Robespierre, fraire de Maximilien, obtenguèt lo reng de comandant puei, lo 19 d'octòbre, lo comandament de l'artilhariá. Après la revirada de plusors atacas còntra lei defensas de la vila, prepausèt lo plan que permetèt au generau Dugommier de reprendre la vila lo 19 de decembre de 1793. Durant aqueleis operacions, participèt a plusors combats e foguèt bleçat. I rescontrèt tanben plusors personalitats importantas de sa futura armada coma Marmont, Victor ò Junot.

Tres jorns après la reconquista de Tolon, Bonaparte foguèt nomat generau de bregada au sen de l'armada d'Itàlia. Arrestat après la casuda de Robespierre, foguèt brèvament expulsat de l'armada lo 15 de setembre de 1795. Pasmens, tre lo 5 d'octòbre seguent, foguèt cargat per Paul Barras de reprimir una insureccion reialista còntra la Convencion. Amb l'ajuda d'un oficier de cavalariá dich Joachim Murat, capitèt de reünir plusors canons que dispersèron leis insurgents. En remerciament, lo govèrn lo nomèt generau de division lo 16 d'octòbre e comandant de l'armada de l'Interior, cargada de mantenir l'òrdre dins la capitala e de protegir leis institucions, lo 25.

Durant aqueu periòde, Napoleon Bonaparte venguèt una personalitat importanta de París. Lo 15 d'octòbre, i rescontrèt Joséphine de Beauharnais, veusa dau generau Alexandre de Beauharnais qu'èra estat guilhotinat en 1795. Venguèron rapidament amants e se maridèron lo 9 de març de 1796.

 

Lo 2 de març de 1796, Bonaparte foguèt nomat cap de l'armada d'Itàlia per Lazare Carnot. Èra cargat de menar una ataca de diversion dins la vau de Pò amb una fòrça de 30 000 òmes. Seis adversaris dispausavan de 70 000 òmes mai sei tropas èran devesidas entre Àustria, lo Reiaume de Sardenha e divèrseis estats italians. Adoptant de principis novèus coma l'utilizacion d'artilhariá mobila per sostenir l'avançada de l'infantariá, obtenguèt de succès fòrça importants que li permetèron de venir famós dins tot lo país.

Per aquò, separèt lei fòrças piemontesas e austrianas après sei victòrias de Montenotte (12 d'abriu de 1796) e de Mondovi (22 d'abriu). Tre lo 28, aquò permetèt de sortir Sardenha de la guèrra amb la signatura de l'armistici de Cherasco. Puei, Bonaparte ataquèt l'armada austriana que foguèt durament batuda au pònt de Lodi (10 de mai), çò que li permetèt d'ocupar Milan (14 d'octòbre). Aquò li permetèt d'assetjar Màntoa onte lei darrierei tropas austrianas se retirèron. Lo rèsta de la campanha veguèt lei Francés rebutar leis ofensivas de plusors armadas de secors ai batalhas de Castiglione (5 d'aost de 1796), de Bassano (8 de setembre de 1796), d'Arcole (17 de novembre de 1796) e de Rivoli (14 de genier de 1797). Finalament, Màntoa capitulèt lo 2 de febrier de 1797.

Après aquelei victòrias, Bonaparte signèt, sensa consultar lo govèrn francés, lo tractat preliminari de Leoben (13 d'abriu de 1797) que prefigurèt la patz definitiva signada a Campoformio (18 d'octòbre de 1797). França annexèt una larga partida dau nòrd d'Itàlia onte Bonaparte creèt de « republicas sòrres » sus lo modèl de la republica francesa. Levèt tanben plusors impòsts que permetèron de redreiçar lei finanças francesas. Permetèt tanben a Àustria d'annexar lo territòri de la Republica de Venècia en cambi dei regions passadas sota dominacion francesa.

 

Vengut fòrça popular après sa victòria en Itàlia, Bonaparte recebèt d'onors variats a son retorn dins la capitala francesa. Foguèt cargat d'organizar una invasion d'Anglatèrra mai conselhèt l'abandon dau projècte après una mission d'inspeccion dei fòrças francesas dau nòrd-oèst. En plaça, preconizèt d'atacar Egipte per blocar l'aisse comerciau entre lo Reiaume Unit e leis Índias. Content d'alunchar un cap militar tròp popular, lo Directòri acceptèt.

L'expedicion quitèt Tolon lo 19 de mai de 1798 amb 45 000 òmes e 27 naviris (10 000 marins). Susprendiguèt lei Britanics qu'avián pas imaginat una ataca dins aquela direccion. Ansin, lei Francés prenguèron aisament Malta (10-11 de junh de 1798) avans de desbarcar dins lo pòrt d'Alexàndria (1-2 de julhet de 1798). Lei Mamelocs foguèron dispersats ai batalhas de Chebreiss (13 de julhet de 1798) e dei Piramidas (21 de julhet de 1798). Dins aquò, la flòta francesa foguèt destrucha a la batalha d'Abokir (1-2 d'aost de 1798), çò que privèt lo còrs expedicionari francés de sei mejans de transpòrt. Bonaparte organizèt donc la defensa de sa conquista. Per aquò, menèt una campanha en Siria per rebutar lei renfòrç otomans. Pasmens, deguèt se retirar de la region en causa d'una epidemia de pèsta. Lo 25 de julhet de 1799, rebutèt una temptativa de desbarcament angloturc a la segonda batalha d'Abokir.

En parallèl deis operacions militaras, l'expedicion d'Egipte foguèt una mission scientifica de premiera importància. D'efiech, Bonaparte aviá menat una còla de sabents qu'estudièron lo país. La descubèrta pus famosa de la mission foguèt la Pèira de Roseta que permetèt de deschifrar l'escritura ieroglificas egipcianas. Pasmens, i aguèt mai d'una autra descubèrta e l'ensems dei trabalhs foguèt publicat dins un important obratge dich Descripcion d'Egipte. Comprèn de seccions regardant la botanica, la zoologia, la geologia e l'istòria antica e modèrna. Participèt a la fondacion de l'egiptologia.

 

Après la represa de la guèrra en Euròpa en 1799, Bonaparte decidèt de s'entornar en França. Laissèt la direccion de l'armada d'Egipte au generau Kléber que foguèt assassinat lo 14 de junh de 1800. Pasmens, lei soudats francés capitèron de resistir fins a la fin de la Guèrra de la Segonda Coalicion (1798-1802). Arribèt a Frejús lo 9 d'octòbre de 1799 e foguèt aclamat per la populacion durant son trajècte vèrs París.

Arribat dins la capitala, se raprochèt de Talleyrand e de Sieyès. Organizèron rapidament un complòt destinat a instaurar un poder estable capable de rassegurar la borgesiá. De mai, foguèt jutjar necessari d'eliminar lo Directòri que sa credibilitat èra minada per d'escandòls de corrupcion e d'incompeténcia. Per aquò, Bonaparte foguèt nomat cap dei fòrças cargadas de protegir lo govèrn.

Lo còp d'Estat se debanèt lei 9 e 10 de novembre de 1799 (18 e 19 de brumari dins lo calendier revolucionari). Butassat per lei deputats, Napoleon Bonaparte foguèt ajuda per son fraire Lucien que demandèt l'ajuda dei tropas per prendre lo contraròtle deis assembladas. Lo 10, lei deputats demorats en plaça fisèron lo poder a un Consulat format de Bonaparte, de Sieyès e de Ducos. Pasmens, lo 13 de decembre de 1799, Bonaparte capitèt d'impausar son projècte de constitucion que li laissava tot lo poder, relegant leis autrei cònsols a un ròtle consultatiu e simbolic.

 

De 1799 a 1804, lo Consultat prefigura largament l'Empèri. D'efiech, la constitucion establida per Bonaparte fisava lo poder legislatiu a un parlament tricamerau format de tres assembladas afeblidas :

• lo Tribunat qu'aviá lo poder de discutir lei projèctes de lèi.
• lo Còrs Legislatiu qu'aviá lo poder de votar lei projèctes de lèi.
• lo Senat Conservator qu'èra cargat de verificar la conformitat d'una lèi amb la constitucion.

De son caire, lo Premier Cònsol dispausava de poders fòrça importants. Aviá l'iniciativa dei lèis gràcias au Conseu d'Estat qu'èra cargat de redigir lei tèxtes legislatius. Podiá tanben nomar lei senators, çò que li permetiá de contraròtlar l'activitat dei tres chambras. Comandant dei fòrças armadas, podián egalament nomar e revocar lei foncionaris. Enfin, avián la possibilitat de convocar un plebiscit per consultar dirèctament lei ciutadans sus un subjècte donat. Lei dos autrei cònsols gardèron son ròtle consultatiu.

La constitucion respectava lei principis eissits de la Revolucion Francesa e manteniá lei principis democratics en vigor. Pasmens, dins la practica, empachava l'expression dau vòte popular d'influenciar la politica de Bonaparte e lo regime venguèt ansin rapidament autocratic.

 

Après la presa dau poder, Napoleon Bonaparte prenguèt tornarmai lo comandament dei fòrças francesas d'Itàlia. Au nòrd, organizèt una segonda armada fisada au generau Moreau. Batuts en Itàlia a Marengo (14 de junh de 1800) e en Alemanha a Hohenlinden (3 de decembre de 1800), leis Austrians deguèron abandonar lo combat lo 9 de febrier de 1801 (tractat de Lunéville). França i obtenguèt tota la riba senèstra de Ren e Viena deguèt reconóisser l'existéncia de plusors republicas « sòrres » (Republica Batava, Republica Elvetica e Republica Cisalpina).

Isolada, Anglatèrra deguèt a son torn negociar e signar la patz d'Amians lo 25 de març de 1802. D'un biais generau, lei Britanics deguèron acceptar lei conquistas francesas reconegudas per lo rèsta d'Euròpa e abandonar sei conquistas colonialas franc de l'illa de Ceilan. En cambi, França deviá tanben abandonar lei regions ocupadas per son armada, especialament Roma e Nàpols.

Après aqueu succès, Bonaparte assaièt de restablir l'òrdre dins lei colonias antilhesas. En particular, per i restaurar l'economia, voliá i restablir l'esclavatge. Aquò entraïnèt una revòuta generala de Sant Domingo (uei Haití. Decimat per lei malautiás tropicalas, un important còrs expedicionari francés i menèt una guèrra saunosa fins a sa capitulacion lo 19 de novembre de 1803. Dins lo rèsta de la region, lei trèbols foguèron en revènge limitats e l'òrdre coloniau aisament restablit.

Un còp son poder assegurar per la ratificacion de sa constitucion per plebiscit, Bonaparte s'ocupèt de reorganizar França. Per aquò, fixèt una politica de reconciliacion nacionala amb lei reialistas e lei jacobins (fòrça ostils a Bonaparte dempuei lo còp d'Estat) sensa renonciar – oficialament – ai principis de la Revolucion. Utilizèt tanben son poder per reformar prefondament leis institucions. Pasmens, durant son rèine, deguèt s'aparar còntra de tempativas d'atemptats.

Dins lo domeni administratiu, ordonèt ansin la redaccion dau Còdi Civiu (dich « Còdi Napoleon » en 1807) que foguèt publicat lo 21 de març de 1804. Permetent d'unificar la legislacion francesa, insistiguèt sus lei valors borgesas coma la proprietat privada ò lo liberalisme economic. Dins lo domeni economic, redreicèt lei finanças nacionalas gràcias a la creacion dau franc germinau e de la Banca de França. Transformèt tanben l'educacion amb la creacion dei licèus destinats a l'ensenhament classic e scientific. Per o completar, modifiquèt l'ensenhament superior amb la fondacion d'una Universitat Imperiala e de l'Institut de França.

Per privar lei reialistas dau sostèn de la Glèisa, Bonaparte negocièt tanben un concordat amb lo papa Piu VII (15-16 de julhet de 1801). Aqueu tèxte permetèt lo restabliment dau culte catolic en França mai placèt la Glèisa sota lo contraròtle de l'Estat.

La patz d'Amians foguèt gaire respectada tant per lei Francés que per lei Britanics. D'efiech, Bonaparte contunièt d'estendre son influéncia en Euròpa (instauracion d'una constitucion an Olàndia, reorganizacion d'Alemanha, annexions en Itàlia...), çò qu'inquietava Londres qu'èra totjorn ostil a l'establiment d'una poissança continentala egemonica. Bonaparte aviá tanben de projèctes d'expansion en Loïsiana qu'èran susceptibles d'i instaurar una fòrta preséncia francesa. De mai, la politica proteccionista de França èra un subjècte de maucontentament grèu per Londres. De son caire, lei Britanics avián pas evacuats certanei territòris ocupats coma Malta.

La rompedura entre França e lo Reiaume Unit aguèt luòc en mai de 1803. Lei Britanics sasiguèron totei lei naviris francés e olandés dins sei pòrts e lei Francés arrestèron totei lei Britanics presents en França e en Itàlia. Una guèrra navala comencèt, a l'avantatge dei Britanics. Pasmens, Bonaparte negocièt un sostèn pus important de la Republica Batava e una aliança amb Espanha. Comencèt tanben la preparacion d'una invasion deis Illas Britanicas.

 

En 1804, un complòt foguèt organizat per lo cap reialista Georges Cadoudal, desbarcat per un naviri britanic, per raubar lo Premier Cònsol. Descubèrt, lo projècte s'acabèt per l'arrestacion de plusors opausants de Bonaparte coma Pichegru ò Moreau. En represalhas, lo duc d'Enghien, important cap emigrat que viviá dins lo Grand Ducat de Bade, foguèt raubat per lei tropas francesas e executat.

Pasmens, lo complòt inquietèt leis elèits de la nacion. Ansin, nasquèt lo projècte d'abolir lo Consulat per proclamar un Empèri. L'interès èra dins la natura ereditària dau títol imperiau que permetiá de mantenir leis institucions en plaça dins lo cas de la mòrt de Bonaparte. Aqueu darrier acceptèt aisament – foguèt benlèu a l'origina de l'idèa – e foguèt proclamat « emperaire dei Francés » per un vòte dau Senat lo 18 de mai de 1804. Un plebiscit ratifiquèt aquela decision lo 6 de novembre seguent e, finalament, Bonaparte organizèt son sacre, en preséncia dau papa, lo 2 de decembre de 1804.

Vengut l'emperaire Napoleon I^èr, Bonaparte establiguèt un regime similar a una monarquia classica mai gardèt plusors aquists de la Revolucion e la màger part deis institucions dau Consulat. Contunièt tanben sa politica de modernizacion amb de reformas dins lo sector agricòla (introduccion de la bledaraba), de mesuras en favor de l'industria e de trabalhs importants per melhorar leis infrastructuras.

 

 

 

En 1804-1805, lo Reiaume Unit capitèt de formar una novèla coalicion còntra França. Gropant Àustria, Russia, Suècia e Nàpols, obliguèt Napoleon d'abandonar son projècte d'invasion deis Illas Britanicas. Desplaçant rapidament son armada vèrs l'èst, anientèt una armada austriana a la batalha d'Ulm (20 d'octòbre de 1805) e bateguèt durament una armada austrorussa a la batalha d'Austerlitz (2 de decembre de 1805). Obligada de demandar la patz, Àustria deguèt abandonar la quasi totalitat de sei possessions italianas, Istria e Dalmàcia. Pasmens, durant aquela campanha, la flòta francesa cargada de protegir lo passatge eventuau d'una armada en Anglatèrra foguèt destrucha per l'amirau Horatio Nelson a la batalha de Trafalgar (21 d'octòbre de 1805). Après aquela desfacha, la marina francesa arrestèt de contestar la superioritat maritima britanica, çò qu'empediguèt de vencre definitivament lei Britanics.

De son caire, Russia decidèt de perseguir la lucha. Totjorn gràcias a l'ajuda financiera de Londres, se constituïguèt una coalicion de remplaçament a l'entorn de Russia e de Prússia. L'armada prussiana foguèt dislocada ai batalhas d'Iena e Auerstaedt (14 d'octòbre de 1806 e quasi totalament capturada durant la perseguida. Assaiant de secorrir son aliat, lei Rus foguèron batuts a Eylau (8 de febrier de 1807) onte lei dos camps perdiguèron plusors miliers d'òmes. Obligat de reformar sei tropas, Napoleon esperèt la fin de l'ivèrn puei ataquèt tornarmai capitant de destrurre una armada russa a Friedland (14 de junh de 1807).

Lei Tractats de Tilsit (7-9 de julhet de 1807) marquèron la fin d'aquelei combats. Prússia i foguèt durament tractada amb la pèrda de la mitat de son territòri. Lei territòris perduts formèron lo Grand Ducat de Varsòvia e lo Reiaume de Vestfàlia. Jérôme Bonaparte ne'n venguèt rèi. En revènge, Russia foguèt paupada e venguèt – oficialament – una aliada de l'Empèri. D'efiech, per sometre lo Reiaume Unit, Napoleon aviá enebit a totei leis estats europèus de mantenir de relacions comercialas amb leis Anglés. Dicha Blocus Continentau, aquela decision necessitava lo sostèn de tot lo continent e lei Francés avián donc besonh d'aliats per la metre en plaça.

 

L'aplicacion dau Blocus Continentau foguèt refusada per Portugau, aliat tradicionau dau Reiaume Unit. Gràcias a son aliança amb Espanha, Napoleon poguèt ordonar a una armada dirigida per lo generau Junot d'envaïr Portugau en novembre de 1807. Aquò permetèt ai Francés d'observar lei trèbols au sen de la monarquia espanhòla onte lo rèi Carles IV (1788-1808) s'opausava durament a son fiu, Ferrand VII (1808/1814-1833). Aprofichant aquela division, Napoleon li impausèt d'abdicar e nomèt son fraire, Josèp, coma rèi d'Espanha. Joaquim Murat foguèt nomat rèi de Nàpols per remplaçar Josèp.

Pasmens, tre lo 2 de mai de 1808, lo pòble de Madrid se revoutèt còntra aquela ocupacion. Encoratjat per lo clergat espanhòu, especialament l'Inquisicion qu'èra estada abolida per Josèp, la populacion menèt una guerilha saunosa còntra lei tropas imperialas. A la fin de l'annada, Napoleon menèt una campanha en Espanha per i restablir la dominacion francesa. Tornèt conquistar la capitala (4 de decembre de 1808). Dins aquò, poguèt pas acabar sa campanha car deguèt se preocupar dau rearmament austrian.

 

Assegurada de la neutralitat russa, Àustria assaièt d'aprofichar la mobilizacion de la màger part dei fòrças francesas per prendre son revenge. Per aquò, esperava utilizar movement nacionau aparegut en Alemanha amb la reorganizacion francesas deis estats renans. Capitèt ansin de mobilizar una armada fòrça importanta a partir d'una levada en massa inspirada per la França Revolucionària.

En fàcia, Napoleon deguèt improvisar una armada novèla. Pasmens, dispausava d'unitats professionalas e aguerridas. La guèrra foguèt donc brèva, d'abriu a octòbre de 1809, e marcada per de batalhas saunosas. Après una brèva campanha marcada per lei batalhas d'Eckmühl (21-22 d'abriu de 1809) e de Ratisbonne (23 d'abriu de 1809), lei Francés ocupèron Viena (13 de mai de 1809). Pasmens, lo rèsta de l'armada austriana capitèt de se retirar darrier Danubi. Una premiera temptativa de passar lo fluvi s'acabèt per una revirada a la batalha d'Aspern-Essling (16-17 de mai de 1809) onte lo manescau Jean Lannes foguèt mortalament bleçat. En revènge, la segonda temptativa capitèt e l'armada austriana foguèt durament batuda a la batalha de Wagram (5-6 de julhet de 1809) entraïnant la fin de la guèrra e la dubertura de negociacions.

Àustria foguèt durament tractada a la patz de Viena amb la pèrda de plusors territòris balcanicas que formèron lei Províncias Illirianas. De mai, per mantenir leis Austrians dins una aliança amb França, Napoleon annulèt son maridatge amb Joséphine de Beauharnais e se maridèt amb Maria Loísa de Habsborg-Lorena, filha de l'emperaire austrian Francés II (1792-1835).

Lo maridatge amb Maria Loísa d'Àustria permetèt a l'emperaire d'aver un eiretier, subrenomat lo rèi de Roma, que nasquèt lo 20 de març de 1811. Aquò marquèt l'apogèu de l'Empèri que teniá la premiera armada dau continent e que s'estendiá, dirèctament ò indirèctament, sus la mitat d'Euròpa. De mai, se lo Reiaume Unit dominava totjorn lei mars, França èra a construrre una importanta flòta que deviá permetre de compensar la manca d'experiéncia navala per la superioritat numerica. Dins lo país, tota oposicion organizada èra estada eliminada maugrat l'aumentacion dau maucontentament causat per lei guèrras e la crisi economica consecutiva au Blocus Continentau.

Pasmens, aquelei mesuras començavan d'alassar, compres dins lo camp napoleonenc. Per exemple, Louis Bonaparte, fraire de Napoleon qu'èra estat nomat rèi d'Olàndia refusèt de l'aplicar estrictament per protegir leis interès de sei subjèctes. Lo 1^èr de julhet de 1810., foguèt obligat d'abdicar e França annexèt son reiaume. Un autre problema per Napoleon èra l'oposicion d'una partida dau clergat après l'empresonament dau papa Piu VII en julhet de 1809, totjorn en causa d'una oposicion au Blocus Continentau.

 

A partir de 1812, foguèt lo torn dau tsar Alexandre I^èr (1801-1825) de refusar l'aplicacion dau Blocus Continentau. Pensant una guèrra inevitabla, Napoleon decidèt de l'entraïnar e reünir una armada fòrça importanta (771 500 òmes) per sometre Russia. L'ataca comencèt lo 24 de junh de 1812. L'armada russa, comandada per Mikhail Kutuzov, basèt sa defensa sus la tèrra cremada e sus de temptativas ponctualas d'arrestar leis envaïsseires. La campanha foguèt donc marcada per plusors batalhas saunosas (Smolensk, La Moskova...) que permetèron ai Francés d'intrar dins Moscòu (14 de setembre de 1812).

Pasmens, lei Rus refusèron de negociar, çò que foguèt mau comprés per Napoleon. Aqueu darrier demorèt donc dins l'anciana capitala russa fins au 18 d'octòbre agotant sei viures. Lo 24, dos còrs d'armada cargats de desgatjar la rota de la retirada foguèron batuts a Maloyaroslavets. Aquò obliguèt l'emperaire d'ordonar una retirada passant per lo meteis camin que l'anar. Òr, aqueu trajècte èra ja estat destruch per avitalhar lei tropas. Ansin, la retirada de Russia se debanèt dins de condicions fòrça duras (ivèrns intens, manca de manjar, malautiás...).

Aprofichant aqueu caòs, lo generau Malet organizèt un complòt d'inspiracion republicana. Inquiet, Napoleon s'entornèt a París per i restablir sa posicion. Laissèt lo comandament a Murat qu'abandonèt rapidament Russia per anar dins son reiaume de Nàpols. Aquelei problemas de comandament agravèron la situacion de l'armada francesa que perdiguèt plusors centenaus de miliers d'òmes (390 000 mòrts e presoniers) e una gròssa quantitat d'equipament. La cavalariá, basa de l'estrategia napoleonenca, foguèt decimada.

 

Lo resultat catastrofic de la campanha de Russia decidèt la totalitat deis adversaris de Napoleon de jonhér Russia : Prússia lo 16 de març de 1813, Suècia lo 23 de març, Àustria lo 11 d'aost e Bavièra lo 14 d'octòbre. Dins aquò, Napoleon gardèt inicialament lo sostèn de la màger part dei princes alemands e la demografia francesa permetèt de remplaçar una partida dei pèrdas. Ansin, capitèt de reformar una armada de 400 000 soudats francés e de 250 000 soudats aliats. Aquò li permetèt de defendre Alemanha que foguèt atacada a partir de genier de 1813.

Napoleon ganhèt lei batalhas de Lützen (2 de mai de 1813), Bautzen (20-21 de mai de 1813) e Dresden (27 d'aost). Pasmens, maugrat de pèrdas importantas, lei Coalizats i foguèron pas anientats car lei Francés avián plus la cavalariá leugiera necessària a la perseguida de l'enemic en retirada. Concentrant sei fòrças, lei Coalizats poguèron aprofichar sa superioritat numerica a la batalha de Leipzig (16-19 d'octòbre de 1813) onte totei contingents alemands abandonèron definitivament lo camp francés. Aguent perdut 58 000 òmes, Napoleon deguèt se retirar darrier Ren e preparar la defensa de França. Pasmens, en causa de l'avançada rapida de seis adversaris, perdiguèt plusors centenaus de miliers d'òmes que foguèron blocats dins de vilas alemandas onte foguèron assetjats.

En parallèl, en Espanha, lei Francés foguèron batuts a Vitoria (21 de junh de 1813) e obligats de se retirar au nòrd dei Pirenèus.

 

L'invasion dau territòri francés comencèt lo 21 de decembre de 1813 amb lo passatge de Ren per lei Coalizats. Devesits en plusors armadas, alinhavan un milion d'òmes. Per l'arrestar, Napoleon dispausava de 220 000 combatents. Se posicionant entre lei fòrças coalizadas e se desplaçant rapidament, capitèt d'infligir un desenau de desfachas a seis adversaris. Pasmens, en causa de la superioritat numerica dei Coalizats, aquò empediguèt pas la casuda de París (30-31 de març de 1814).

Retirat a Fontainebleau, Napoleon assaièt de negociar son abandon dau tròne en cambi d'una regéncia de Maria Loísa. Pasmens, se turtèt au refús categoric dei Coalizats. Lo 4 d'abriu de 1814, acceptèt donc d'abdicar e de s'exiliar, a la demanda dei venceires, sus l'illa d'Elba. En parallèl, la monarquia francesa foguèt restaurada amb l'arribada de Loís XVIII.

 

Lo 14 d'abriu de 1814, lei Coalizats creèron lo Principat de l'illa d'Elba per Napoleon que gardava sei títols mai deguèt renonciar a sei pretencions sus lo tròne de França. L'emperaire deviá tanben recebre una importanta pension de part dau rèi de França. Aqueu periòde d'exili durèt fins au 1^èr de març de 1815. Durant aqueu sejorn, Napoleon reorganizèt l'illa e desvolopèt l'esplecha dei minas de fèrre e la viticultura. Ordonèt tanben la construccion d'un espitau. Pasmens, una partida de la populacion se revoutèt còntra l'aumentacion deis impòsts necessàrias per finançar aquelei projèctes.

Au començament de 1815, lei dificultats de Loís XVIII e lo refús dau rèi de respectar lei clausas financieras dau tractat d'exili de Napoleon encoratjèron aqueu darrier d'organizar son retorn. Quitèt donc l'illa lo 26 de febrier de 1815 e desbarquèt dins lo Golf Joan dos jorns pus tard. Recebèt un acuelh popular favorable e lei tropas mandadas per l'arrestar se ralièron aisament. Napoleon intrèt ansin dins París lo 20 de març de 1815 e restaurèt l'Empèri. Assaièt pasmens d'instaurar un òrdre pus liberau mai refusèt d'apielar son regime sus l'onda revolucionària suscitada per son retorn.

De mai, aguèt en realitat gaire la possibilitat de tornar organizar prefondament lo país. D'efiech, Euròpa refusèt de lo reconéisser e una novèla guèrra comencèt. En despiech de plusors succès iniciaus, Napoleon foguèt batut a la batalha de Waterloo per lei fòrças angloprussianas (18 de junh de 1815). Deguèt tornarmai abdicar e, aqueu còp, lei Britanics decidèron de l'exiliar dins l'illa de Sant Elena situada dins la mitat sud de l'Ocean Atlantic. Durant doas setmanas, son fiu foguèt reconegut per lo Senat coma sobeiran mai lei reialistas capitèron finalament de tornar restaurar la monarquia.

 

Napoleon demorèt a Sant Elena fins a sa mòrt lo 5 de mai de 1821 sota la garda dau governador britanic Hudson Lowe. Lo decès foguèt probablament causat per un cancèr de l'estomac agravat per lei prescripcions aberrantas dei mètges anglés locaus (antimòni, mercuri...). Aperevans, aviá dictat sei memòrias a un pichon grop de fidèus que l'avián acompanhat.

Inicialament enterrat dins l'illa, son còrs foguèt entornat en França en 1840. Son tombèu foguèt installat dins l'Ostau deis Invalids onte se tròba totjorn a l'ora d'ara.

 

En despiech de victòrias impressionantas, lo periòde napoleonenc s'acabèt per un afebliment considerable de França que perdiguèt la màger part de sei colonias e de sei conquistas territòrialas realizadas dempuei 1792. De mai, au mens 700 000 Francés foguèron tuats per lei guèrras^[1]. Enfin, diplomaticament, lo país èra excluch deis alianças europèas e enviroutat per un ensems d'estats tampons que l'isolèt en Euròpa fins ais ans 1850.

Una consequéncia majora de la reorganizacion de l'Euròpa continentala menada per Napoleon foguèt l'afiermacion dau principi dei nacionalitats. D'efiech, aqueu principi, eissit de la Revolucion, foguèt utilizada per crear divèrseis estats satellits de l'Empèri coma lo Reiaume d'Itàlia ò la Confederacion de Ren. Politicament somesas a París e sovent dirigidas per un Bonaparte, aqueleis entitats laissèron pasmens una remembrança positiva en una partida dei populacions europèas.

Après 1815, foguèron a l'origina de corrents politics poderós visant a l'unificacion dei diferents país europèus. A partir de 1848, venguèron fòrça importants e favorizèron l'unificacion d'Itàlia (1859-1871) e d'Alemanha (1864-1871). Entraïnèron tanben la fragmentacion de l'Empèri Otoman amb l'independéncia dei pòbles balcanics. Enfin, aquela idèa foguèt integrat dins lo drech internacionau modèrne amb lo drech dei pòbles de dispausar d'esperelei.

Au començament dau Consulat, Napoleon Bonaparte aviá lo projècte de desvolopar rapidament Loïsiana per implantar una preséncia francesa duradissa en America dau Nòrd. Pasmens, la revòuta d'Aïtí l'empediguèt de trobar lei ressorsas necessàrias, especialament leis esclaus. Ansin, en 1803, decidèt de vendre la region, jutjada impossible de defendre còntra lo Reiaume Unit, ais Estats Units d'America. Aquò marquèt la fin de l'America Francesa que foguèt d'ara endavant reducha a quauqueis illas dins leis Antilhas e a Guaiana.

Au nivèu interior, l'òbra principala de Napoleon foguèt l'acabament de la Revolucion Francesa amb la creacion d'un regime novèu basat sus l'estabilizacion deis institucions, la reconciliacion nacionala, la defensa deis interès de la borgesiá e lo mantenement d'una partida importanta de l'eiretatge revolucionari. D'efiech, durant son rèine, Napoleon organizèt – ò reorganizèt – l'educacion (fondacion dei licèus, creacion dau bacheleirat, recreacion deis Universitats...), lo sistèma judiciari (creacion dei corts d'apèus, de la Cort de Cassacion e dei prodomiás, redaccion dau Còdi Civiu e dau Còdi Penau...), l'economia (creacion dau franc germinau, reorganizacion deis impòsts, creacion de la Banca de França e de la Cort dei Còmptes...) ò lo drech de proprietat (creacion dau cadastre...). Trabalhèt tanben a l'adopcion definitiva dau sistèma metric per la populacion francesa.

La segonda partida de la politica intèrna de Napoleon foguèt d'acabar lo conflicte intèrne entre revolucionaris e emigrats. Per aquò, tre 1801, negocièt un concordat amb la papautat que permetèt de restablir lo culte catolic. Puei, un an pus tard, proclamèt una amnistia generala per leis emigrats desirós de s'entornar en França. Pasmens, per contentar la borgesiá, preservèt la màger part dei principis eissits de la Revolucion coma la liura entrepresa e lei crompas de bens nacionaus. Enfin, per mantenir l'idèa de la sobeiranetat nacionala, Napoleon adoptèt lo principi dau plebiscit que permetiá au sobeiran de sometre dirèctament una question au pòble.

Aquela filosofia donèt naissença a un corrent politic francés, dich bonapartisme, que tenguèt un ròtle important dins lo corrent dau sègle XIX. Èra basat sus la formacion d'un Estat nacionau d'origina republicana amb un executiu fòrt e centralizat fondat sus la consultacion regulara dau pòble. Conoguèt durant lo Segond Empèri amb son aplicacion per Napoleon III. En despiech de sa disparicion, a inspirat plusors tendàncias politicas modèrnas e plusors principis de la V^a Republica son eissits de concèptes bonapartistas (centralisme, executiu renforçat, referendum a l'iniciativa dau president...).

Entre 1802 e 1803, Napoleon Bonaparte restabliguèt l'esclavatge dins totei lei colonias francesas. Son objectiu èra de trobar la man d'òbra destinada au desvolopament dei territòris americans, especialament aqueu de Loïsiana. Pasmens, aquò li permetiá tanben d'obtenir lo sostèn de la borgesiá marchanda. Organizèt donc lo desarmament deis oficiers negres deis Antilhas avans d'adoptar un decrèt ordenant la restauracion dei lèis en vigor en 1789. Aquò mau foncionèt en Sant Domingo que se revoutèt e venguèt independenta en 1804.

Durant lei Cent Jorns, Napoleon revisèt en partida aquelei decisions amb l'enebiment de la tracha negriera. Dins aquò, dins lo contèxte de la Guèrra de la Setena Coalicion, aquò èra subretot destinat a sedurre l'opinion publica britanica qu'èra fòrça ostila a aqueu comèrci. La Restauracion annulèt aquela decision.

Napoleon Bonaparte laissèt un important eiretatge culturau en causa de sa volontat de modernizar leis infrastructuras francesas, de son sostèn a la produccion artistica e de son influéncia sus la pensada dau sègle XIX. La modernizacion dei vilas e dau territòri imperiau foguèt un aisse important de sa politica amb la bastida de plusors monuments en l'onor de l'Empèri (arc de trionf de l'Estèla, colona de la plaça Vendôme...) mai subretot amb la construccion d'elements duradís. La pus importanta foguèt probable la fondacion de la vila de La Roche-sur-Yon mai, en Occitània, es possible de citar la construccion dau pònt de pèira de Bordèu.

L'importància donada per Napoleon ais arts e ai letras favorizèt la produccion artistica. Pasmens, la censura trebolèt grèvament la literatura e lo periòde napoleonenc produguèt ges d'escrivan famós franc de Chateaubriand, adversari acarnat dau regime. La [[pintura], en revènge, conoguèt un periòde fast amb l'escòla neoclassica inaugurada per Jacques-Louis David. Operant una rompedura amb l'estile dau sègle XVIII, s'inspirèt de l'Antiquitat per pintar leis eveniments majors dau rèine napoleonenc. Obligat de s'exiliar après la Restauracion, son art inspirèt lo classicisme europèu dau sègle XIX. L'escultura e l'arquitectura conoguèron de movements similars.

Enfin, Napoleon, en causa de sei capitadas multiplas, fascinèt la generacion d'artistas nascuts durant son epòcas coma Victor Hugo (1802-1885). D'efiech, foguèt considerat coma lo « grand òme » destinat a trevirar lo mond e venguèt un arquetipe per lei romantics que jutjavan lo caòs pus constructiu que destructiu.

L'eiretatge militar de Napoleon es fòrça important e demòra estudiat dins leis escòlas de guèrra actualas. Li permetent de ganhar la màger part de sei batalahs, compres dins de situacions d'inferioritat numerica grèva, es constitüit de plusors innovacions majoras coma l'importància donada a la conquista e l'esplecha de l'iniciativa durant la campanha e sus lo prat batalhier. Per aquò, Napoleon desvolopèt lo concèpte de còrs d'armada autonóms capables de sostenir lo combat còntra una armada enemiga durant una jornada entiera. La dispersion d'aquelei còrs d'armada facilitava lo desplaçament e l'avitalhament dei tropas mai èra pron limitada per reünir tota l'armada per menar una batalha totei mejans reünits.

De mai, Napoleon donèt una importància novèla ai batalhas. D'efiech, son objectiu èra de cercar una batalha decisiva que li permetiá de rompre l'armada enemiga. Aquò entraïnèt de melhoraments dins la planificacion dei campanhas per concentrar lei mejans necessaris a l'endrech dau combat. Entraïnèt donc la formacion d'importants còrs de cavalariá que son ròtle èra d'obtenir d'ensenhaments sus lei projèctes de l'enemic e de perseguir lei fugidors après la batalha. Aquela nocion de perseguida èra fòrça importanta per Napoleon car permetiá sovent d'agravar la desfacha de l'enemic. L'exemple pus remarcable es la batalha d'Iena-Auerstaerd onte lei prussians perdiguèron 37 000 òmes sus lo prat batalhier e mai de 100 000 durant la perseguida.

Enfin, au nivèu tactic, Napoleon portèt d'idèas novèlas dins l'utilizacion de l'artilhariá e dei tiralhaires. En particular, raprochèt lei canons dau combat, çò que permetèt de sostenir pus activament l'infantariá. Lo cas pus famós es aqueu de la « granda batariá » de Wagram que dispersèt plusors regiments austrians gràcias a la concentracion de la poissança de fuòc de 112 pèças.

Durant son rèine, Napoleon portèt plusors títols. Lei pus importants son aquelei de :

• Emperaire dei Francés dau 18 de mai de 1804 au 6 d'abriu de 1814 e dau 20 de març de 1815 au 22 de junh de 1815.
• Premier Cònsol de la Republica dau 10 de novembre de 1799 au 18 de mai de 1804.
• Rèi d'Itàlia dau 17 de març de 1805 au 11 d'abriu de 1814.
• Protector de la Confederacion de Ren dau 12 de julhet de 1806 au 19 d'octòbre de 1813.
• Mediator de la Confederacion Soïssa dau 19 de febrier de 1803 au 19 d'octòbre de 1813.
• Prince Sobeiran de l'Illa d'Elba dau 14 d'abriu de 1814 au 26 de febrier de 1815.

Napoleon donèt tanben divèrsei títols a sei fraires ò a sei generaus :

• Josèp Bonaparte foguèt rèi de Nàpols dau 30 de març de 1806 au 5 de julhet de 1808 e rèi d'Espanha dau 6 de junh de 1808 au 11 de decembre de 1813.
• Elisa Bonaparte foguèt princessa de Luca e de Piombino dau 19 de març de 1805 au 18 de març de 1814 e granda duchessa de Toscana dau 3 de març de 1809 au 1^èr de febrier de 1814.
• Loís Bonaparte foguèt rèi d'Olanda dau 5 de junh de 1806 au 1^èr de julhet de 1810.
• Jiròni Bonaparte foguèt rèi de Vestfàlia dau 8 de julhet de 1807 au 26 d'octòbre de 1813.
• Joachim Murat, qu'aviá esposat Carolina Bonaparte, foguèt rèi de Nàpols dau 1^èr d'aost de 1808 au 2 de mai de 1815.
• Eugène de Beauharnais, fiu adoptiu de Napoleon, foguèt vice-rèi d'Itàlia dau 7 de julhet de 1805 au 20 d'abriu de 1814.

• Guèrras napoleonencas :
  • Guèrra de la Premiera Coalicion.
  • Guèrra de la Segonda Coalicion.
  • Guèrra de la Tresena Coalicion.
  • Guèrra de la Quatrena Coalicion.
  • Guèrra d'Espanha.
  • Guèrra de la Cinquena Coalicion.
  • Guèrra de la Seisena Coalicion.
  • Guèrra de la Setena Coalicion.

1. ↑ Leis estimacions pus frequentas varian entre 700 000 e 1 000 000.