Mónegue

Li doi lengas autoctòni e tradicionali son l'occitan (niçard) e lo nòrd-italian (ligur, nommat localament monegasc), segon li enquistas lingüistiqui de Carles de Tortolon e de Ramon Arveiller.

L'occitan dominava mai que mai dins lo quartier de Montcarles (que s'apelava a passat temps li Espelugas), mentre que lo ligur monegasc dominava au quartièr centrau de la Ròca e èra la lenga correnta de la familha princiera.

Despí lo 1976, s'organiza un ensenhament obligatòri dau ligur monegasc dins li escòlas (mas non de l'occitan). Tanben l'estat monegasc a creat una Acadèmia dei Lengas Dialectali que prepaua de collòquis e d'estudis de dialectologia sobre lo ligur monegasc e l'occitan. Totun aquela politica lingüistica es fòrça timida e non autreja un estatut de lenga oficiala ni au ligur monegasc, ni a l'occitan.

Despí lo mitan dau sègle XIX, la sola lenga oficiala e dominanta es lo francés. L'italian foguèt lenga administrativa avans l'adopcion dau francés. Finda, encuei, i a tot plen d'estatjants que parlan anglés e italian.

L'estat es devesit despí lo 1917 en una sola comuna, Mónegue. Despí lo 2013^[7], es devesit en 8 quartiers.

 

Lu ancians municipis de Mónegue èran Mónegue (La Ròca, sèti dau palais dei princes), Montcarles e La Condamina.

 

Lo site de Mónegue es abitat per d'èstres umans despí lo Paleotic Inferior. Aquò es atestat per la descubèrta de vestigis nombrós datant de periòdes diferents. Vèrs lo 1 500 ans, aquelu vestigis vènon pus complèxes emb la preséncia de formas d'art (gravadura, escultura, etc.) e de tombas, individuali ò collectivi. Lu documents escrichs pus ancians sus l'istòria dau territòri monegasc son d'origina grèga. Per Diodòr de Sicília († sègle I avC) e Estrabon († sègle I apC), èra poblat per de Ligurs originaris de la region de Gènoa. L'origina d'aqueu pòble ligur – qu'es diferent dei Ligurs actuals — non es conoissuda. Èra probablament un pòble indigène non aparentat ai pòbles indoeuropeus.

Durant lo sègle VI avC, lu Foceus fondèron la colonia de Monoïkos qu'es a l'origina de la vila actuala. Dins lu tèxtes dau periòde, es sovent associada emb Ercules que, segon lu Grècs e lu Ligurs, viatjèt dins la region durant lu sieus trabalhs. Passèt sota contraròtle roman après la guèrra civila entre Cesar e Pompeu. Durant aqueu periòde, s'apelèt Monoeci Portus (Μονοίκου λιμήν) ò pus exactament Portus Herculis Monoeci (de còps solament Portus Herculis) e foguèt una basa navala romana de segond òrdre. Dins li montanhas pròchi s'erigiguèt un monument, lo Trofeu d'Auguste, per commemorar la somission dei tribus liguri^[8].

Mónegue demorèt dins l'Empèri Roman fins a la crisi ai invasions barbari dau sègle V apC. Pi, durant la primiera mitat de l'Edat Mejana, foguèt regularament victima d'atacas e de pilhatges menats per de pòbles barbares ò per lu Sarrasins. La populacion demenissèt e l'endrech foguèt bessai despoblat durant de periòdes mai ò mens lòngs. Aquò durèt fins a la destruccion dei fortalesas sarrasini en Provença a la fin dau sègle X^[9]. Au sègle XI, un poblament de Ligurs – au sens modèrne dau tèrme – es ensinda atestat. Per aquela rason, en lo 1191, l'emperaire roman germanic Enric VI la sobeiranetat de Mónegue a la Republica de Gènoa, region d'origina dei Ligurs. Lo 10 de junh dau 1215, un grop de gibelins, es a dire d'Italians partisans dau mantenement dau poder imperial en Itàlia, li desbarquèt per construrre una fortalesa a la cima de la Ròca. Aquò marca lo començament de l'istòria modèrna de Mónegue.

 

Lu Grimaldi son una familha de la noblessa genovesa fondada per lo cònsol Otto Canella (1070-1143) e son fiu Grimaldo (1110-1184). Faía partida dei familhas pus potenti de la vila e venguèt ensinda un actor important dei conflictes entre Guelfs e Gibelins au sen de la Republica de Gènoa. Fideus a l'emperaire, formèron una aligança emb lu Fieschi, una autra familha guelfa importanta, e s'opausèron ai Doria e ai Spinola que jonhèron lo partit gibelin (lu adversaris de l'emperaire en Itàlia). Aqueli aliganças èran basadi sus de ligams ancians entre ostaus feudaus, mas seguissian finda de logicas e de rivalitats locali.

Durant aquelu conflictes, lu guelfs foguèron batuts a Gènoa en lo 1271 e obligats de fugir vèrs li sieui fortalesas en defòra de la vila. Durant li annadas seguenti, organizèron mai d'una ataca còntra lu sieus rivaus e, dins aquel encastre, Francés Grimaldi († 1309) pilhèt lo contraròtle de la fortalesa de Mónegue lo 8 de genier dau 1297. Segon la legenda, seriá intrat dins lo casteu desguisat en monge per enganar la garnison. Totun, non posquèt defendre la sieua conquista que foguèt perduda lo 10 d'abriu dau 1301. Rainièr I^èr (1285-1314), un cosin de Francés vengut participar a la batalha, reçaupèt de compensacions en Provença de la part de Carles II d'Anjau. Una partida dei Grimaldi intrèron donc au servici de l'Ostau d'Anjau e, rapidament, dei rèis de França. Ensinda, Rainièr I^èr venguèt amirau de França en lo 1304 e ganhèt la batalha de Zierikzee. Coma recompensa, reçaupèt la senhoria de Canha en lo 1310.

Rainièr I^èr es considerat coma lo fondator vertadier de la dinastia actuala dei Grimaldi. D'efècte, gràcias au sostèn francoangevin, posquèt constituir un ensemble territoriau important a l'entorn de Canha e tornar pilhar Mónegue. L'autoritat dei Grimaldi li foguèt reconoissuda en lo 1314 e definitivament establida en lo 1331 emb la creacion dau títol de « senhor de Mónegue ».

Dau 1331 au 1509, lu Grimaldi menèron mai d'una guèrra còntra Gènoa per protegir li sieui possessions. En parallèle, agrandissèron lo sieu territòri en demorant au servici dei rèis de França. Carles Grimaldi, senhor de Mónegue dau 1331 au 1357, e lo sieu cosin, l'amirau Antòni Grimaldi, foguèron lu dos actors majors d'aquela politica emb la cròmpa dei senhoria de Menton en lo 1346 e de Ròcabruna en lo 1355. Carles participèt finda a la batalha de Crécy e au sètge de Calais dins lo camp francés. Foguèt tuat en lo 1357 durant una ataca genovesa dirigida còntra Mónegue per Simone Boccanegra.

Après aquela desfacha, dau 1357 au 1395, lu Grimaldi si retirèron a Menton e Ròcabruna. Menton foguèt atacada mai d'un còp durant aqueu periòde, mas Rainier II (1350-1407) capitèt de protegir la vila. La Ròca foguèt reconquistada per lu sieus enfants. En lo 1465, un maridatge permetèt d'unir lu Grimaldi de Mónegue e lu Grimaldi d'Antíbol, una branca de la familha poderosa en Provença. Totun, lu Grimaldi demorèron lu defensors dei interès francés dins la region. En lo 1489, obtenguèron la reconoissença de la sieua independéncia per França e Savòia. Pi, en lo 1509, Gènoa abandonèt li sieui revendicacions après la revirada d'una darriera ataca.

En lo 1523, Lucian Grimaldi foguèt assassinat per un cosin eissit de la familha Doria. Lo sieu fiu, Onorat èra un enfant que foguèt plaçat sota la regéncia dau sieu oncle, l'evesque Agustin de Grassa. Dins l'encastre dei Guèrras d'Itàlia, Mónegue perdèt lo sostèn francés. En lo 1524, Agustin negocièt donc una proteccion espanhòla. Fins au 1641, Mónegue aculhèt e deguèt ensinda entretenir una garnison espanhòla.

En lo 1612, Onorat II pilhèt lo títol de prince, cen que marca la fondacion de la Principautat de Mónegue. Pi, en lo 1641, Onorat II negocièt un retorn a l'aligança francesa en causa dau declin de la poissança dei Habsborg durant la Guèrra de Trenta Ans (1618-1648). Lo 14 de setembre dau 1641, signèt lo tractat de Péronne emb Loís XIII. França reconoissèt la senhoria dau prince sus li vilas de Mónegue, de Ròcabruna e de Menton, financèt una garnison de 500 òmes, donèt divèrs feus francés au prince e li paguèt una renda annuala. En retorn, la principautat dei Grimaldi venguèt un protectorat francés.

Per Mónegue, la fin de l'epòca modèrna correspònde a un periòde de prosperitat relativa gràcias a aquelu revenguts e ai economias eissidi de la partença de la garnison espanhòla. De trabalhs foguèron donc realizats per agrandir lo palais. Lo prince Loís I^èr creèt finda lo regiment Mónegue-Cavalaria, engatjat dins l'armada de Loís XIV de França, e foguèt ambassador de França a Roma.

Dau 1789 au 1861, Mónegue conoissèt un periòde de dificultats importanti en causa dei revolucions e dei transformacions que toquèron la region. D'efècte, après la nuèch dau 4 d'aost dau 1789, lu princes perdèron li sieui possessions francesi. Pi, un movement revolucionari local pilhèt lo poder e reclamèt l'annexion de la Principautat per la Republica Francesa. La Convencion acceptèt lo 15 de febrier dau 1793 e Mónegue foguèt integrat, sota lo nom de Fòrt Ercules, dins lo departament dei Aups Maritimi. Aquò durèt fins au Congrès de Viena que restablissèt la Principautat. Totun, venguèt un protectorat dau Reiaume de Sardenha.

En lo 1847, lo territòri monegasc avia una superficia de 24,5 km² e s'estendia sobre li comunas de Mónegue (1 250 abitants), de Ròcabruna (850 abitants) e Menton (4 900 abitants). L'agricultura de la plana mentonasca èra la primiera fònt de revenguts gràcias ai sieui exportacions d'òli e d'agrumes. Totun, durant lo movement revolucionari dau 1848, Ròcabruna e Menton si revoltèron còntra lu Grimaldi e si proclamèron « vilas liuri » plaçadi sota la proteccion dei rèis de Sardenha. En lo 1860, foguèron cedidi per Itàlia a França dins lo quadre dei acòrdis signats entre lu doi país après l'unificacion italiana. L'independéncia de la Principautat de Mónegue, reducha a Mónegue, foguèt formalament reconoissuda e lo protectorat sarde foguèt annulat.

 

En lo 1861, Mónegue èra un estat en crisi en causa de la perda dau sieu centre economic. Emb l'ajuda de sa maire Caroline Gibert, de l'avocat Adolphe Eynaud e, mai que mai, de l'òme d'afaires François Blanc, lo prince Carles III fondèt un casinò, un teatre e d'ostalarias per desvolopar un torisme local destinat ai classas aisadi. Lo quartier dei Espelugas foguèt causit per venir lo centre d'aqueu projècte e la Companhiá dei banhs de mar de Mónegue foguèt creada per organizar e gerir l'ensemble. L'endrech pilhèt lo nom de Montcarles en l'onor de Carles III. Encuèi, la Companhiá es totjorn la proprietat de l'Estat monegasc e, emb 3 600 salariats en lo 2021, es lo promier emplegaire de la vila.

Aquelu trabalhs aguèron luec dins lo quadre d'una politica generala de modernizacion. En lo 1868, lo camin de fèrre entre Niça e Ventemilha foguèt acabat, cen que permetèt de ligar Mónegue a de rets de transpòrt modèrni. Carles III fondèt finda una administracion dei pòstas qu'editèt lu sieus sageus a partir dau 1885. Au niveu diplomatic, obtenguèt la creacion d'un evescat de Mónegue e metèt en plaça de consolats monegascs a l'estrangier. En parallèle, dau 1877 au 1907, l'interdiccion dei casinòs dins lu autru Estats europeu facilitèt lo desvolopament dau casinò de Montcarles.

Tre lo 1869, Carles III posquèt suprimir lu impòsts personals, fonsiers e mobiliers. Aquò favorizèt la construccion d'infrastructuras novèli. A la sieua mòrt en lo 1889, Mónegue èra venguda una vila relativament modèrna. Lo sieu successor, Albèrt I^èr contunhèt aquela politica. En lo 1910, inaugurèt lo Museu Oceanografic de Mónegue. Un an pus tard, foguèt organizada la primiera edicion dau rallye automobile de Montcarles.

 

En despièch dei succès de la politica de modernizacion de la vila, de tensions importanti opausèron pauc a pauc lo prince e lo pòble monegasc. Li causas dau maucontentament popular èran multipli. En causa de la manca de tèrras agricòli e d'usinas, lo caumatge èra important au sen de la populacion. De mai, li aviá una interdiccion d'emplec dei subjèctes dau prince dins lu casinòs. L'importància dei juecs dins l'economia nacionala – Mónegue èra d'aqueu temps vist coma « lo cloaca moral d'Euròpa » – èra finda un problema per una partida dei abitants. Enfin, lu Monegascs èran solament una pichina part de la populacion (1 482 sus una populacion totala de 19 121 abitants) e èran ostiles au ròtle creissent dei autoritats francesi dins la gestion de la vila.

Lo 16 de març dau 1910, un primier movement popular manifestèt davant lo palais. Obtenguèt de concessions coma la reconoissença de la libertat de reünion, de la libertat de la premsa e l'organizacion de l'eleccion d'un conseu comunal au sufragi universal dirècte. Mas, la contestacion perdurèt car li revendicacions demandant mai d'independéncia non èran contentadi. Finalament, lo palais foguèt pilhat per lu manifestants e lu prince deguèt s'enfugir en França. Un govèrn privisòri foguèt proclamat e lu insurgents menacèron de proclamar la Republica. Après una resisténcia de quaucu mes, Albèrt I^èr s'inquietèt e acceptèt li revendicacions populari lo 16 de novembre dau 1910.

La constitucion monegasca foguèt proclamada lo 6 de genier dau 1911. Lo tèxte establissèt lu drechs fondamentals de la populacion, una cambra dei representants e d'institucions comunali. Lo 9 de junh dau 1911, un dei caps de la revòlta, Suffren Reymond, foguèt nomat president de la Comission Intercomunala. En lo 1918, la constitucion foguèt modificada per unificar li tres comunas dau projècte inciau dins un ensemble unic.

Lo periòde entre lu doi conflictes mondiaus es dominat per lo regne de Loís II dau 1921 au 1949. Oficier dins l'armada francesa durant la Primiera Guèrra Mondiala, Loís II non avia d'eiretier dirècte ben definit. En lo 1918, foguèt donc signat lo tractat de París entre França e Mónegue. D'efècte, lu eiretiers possibles dau prince èran una familha de la noblessa alemanda, cen qu'inquietava París. Fòrça constrenhent per la Principautat, aquel acòrdi transformèt tornarmai Mónegue en protectorat francés. Totun, en cas de disparicion de la dinastia Grimaldi, França s'engatjèt a mantenir l'autonòmia de la vila.

Durant l'entre doi guèrras, Loís II contunhèt de crear d'institucions modèrni au sen de Mónegue. D'efècte, en lo 1933, lu juecs de casinò foguèron tornarmai autorizats en França. Diversiquèt donc mai l'economia monegasca en desvolopant lu lésers (creacion dau Grand Prèmi de Mónegue en lo 1929) e lu avantatges fiscals per li entrepresas estrangieri. Totun, lo regne de Loís II es sobretot conoissut per la sieua actitud ambigua durant la Segonda Guèrra Mondiala. D'efècte, Mónegue demorèt neutre durant la guèrra. Mas, coma Soïssa, lo Reich volia utilizar aquela neutralitat per gardar de ligams emb lo sistema financier mondiau. Finalament, a partir de novembre dau 1942, Mónegue foguèt ocupat per lu Italians e lu Alemands après la capitulacion d'Itàlia. La collaboracion venguèt alora pus activa e mai d'un cap nazi posquèt realizat d'investiments importants dins la vila. Ensinda, en lo 1945, de fonds alemands representant l'equivalent de 500 milions de francs soís foguèron sasits dins li bancas monesgaqui (un montant similar a l'ensemble dei fonds sasits en França).

Mónegue foguèt liberat per li FFI lo 3 de setembre dau 1944 après quaucu jorns d'escaramocha còntra lu Alemands. Una epuracion dura foguèt menada còntra lu collaborators e lo poder de Loís II foguèt menaçat. D'efècte, la màger part dei movements de resisténcia èra favorable a una annexion dirècta de la vila per França. Totun, de Gaulle li èra opausat e de negociacions menèron au restabliment dau prince. En parallèle, Rainier Grimaldi, felen de Loís II, s'engatjèt dins li Fòrças Francesi Liuri e participèt ai combats còntra la Wehrmacht en Alsàcia. En lo 1949, a la mòrt de Loís II, aquò li permetèt de venir prince en escartant li revendicacions d'autri brancas de la familha.

 

Lo regne de Rainier III durèt dau 1949 au 2005. Dins la continuitat dei sieus predecessors, mantenguèt lo foncionament de l'economia monegasca en adoptant de politicas modèrni. Totun, aguèt un succès sensa precedent despí lo regne de Carles III. D'efècte, renforcèt la plaça de Mónegue dins lo torisme mediterraneu e son ròtle dins lo sistema financier mondiau. Urbanizèt lo territòri per sostenir aqueu desvolopament, cen que transformèt radicalament l'aspècte de la vila bassa. A la sieua mòrt, lo PIB monegasc èra estimat a 3,44 miliards de dolars e la vila èra un dei Estats pus rics dau monde. Lo maridatge de Rainier III emb l'actritz Grace Kelly donèt un prestigi suplementari a la principautat.

Mas la politica de Rainier III entraïnèt egalament de crisis. A la fin deis ans 1950, de tensions au sen de la familha Grimaldi permetèron a la princessa Antonieta de Mónegue de preparar un reversament de Rainier. En lo 1959, lo prince tornèt afirmar lo sieu poder e ordonèt la suspension de la constitucion e la dissolucion dei conseus nacionau e comunau. Aquò li permetèt de demorar en plaça. Totun, la crisi pus importanta dau regne aguèt luec dau 1962 au 1963 emb França. D'efècte, de tensions èran aparegudi entre lu dos país sus mai d'un subjècte. Entraïnèron una rompedura e un « blocus » de Mónegue per lu Francés. Finalament, de discussions permetèron de fixar de règlas novèli pertocant li relacions francomonesgaqui. Mónegue tornèt trobar una partida de la sieua sobeiranetat, mas deguèt faire de concessions per redurre l'evasion fiscala practicada per lu ciutadans francés installats dins la vila.

Lo resultat dei discussions foguèt formalizat dins un ensemble de convencions signadi per lu dos Estats e dins una constitucion novèla. Abolissèt la pena de mòrt, donèt lo drech de vòte ai fremas, creèt un tribunau supreme assegurant li libertats fondamentali e permetèt au Conseu nacionau d'adoptar lo budget. Si la defensa demorèt la responsabilitat de França, Mónegue recuperèt una partida de la sieua diplomacia. En lo 1993, venguèt ensinda membre dei Nacions Unidi. En lo 2002, lo tresen tractat francomonegasc precisèt li relacions entre lu dos país e permetèt de protegir mai l'independéncia de la vila en cas de disparicion de la dinastia.

 

Rainier III morèt en lo 2005 e foguèt remplaçat per son fiu Albèrt II. Si maridèt en lo 2011 emb l'atleta sud-africana Charlene Wittstock. En lo 2014, lo pareu aguèt doi enfants, Jaume e Gabriela. Albèrt II contunhèt la politica de son paire e, au començament dau sieu regne, deguèt menar un ensemble de reformas per sortir Mónegue de la lista dei paradís fiscaus tocats per de restriccions en causa de la sieua abséncia de collaboracion emb la justícia internacionala. En lo 2015, lo PIB nacionau èra de 6 miliards de dolars e la Principautat avia perseguit lo desvolopament de la sieua politica estrangiera.

De veire: Economia de Mónegue

• Associacion Esportiva de Mónegue Fotbòl Club

• «Portal Oficial del Governament Princièr de la Principautat de Monegue» (en fr, en).
• «Ambaissada de Mónegue en França» (en fr, en).