Apelles (schilder)

De belangrijkste bron voor onze kennis van Apelles is het gedeelte dat aan hem is gewijd in de Naturalis Historia van Plinius de Oudere (XXXV, 79-100). Dit is een monografie op zich in Plinius’ werk. Apelles overtrof dan ook, volgens Plinius, alle eerder en later geboren schilders. Plinius beschrijft en noemt een groot aantal werken van Apelles en vertelt een aantal anekdotes. Ook vele andere schrijvers bieden de nodige gegevens over Apelles; van zijn werken, vermoedelijk uitsluitend paneelschilderingen, kunnen we ons onder andere een idee vormen dankzij enkele uitvoerigere beschrijvingen (zogenaamde ekphraseis) in het werk van Lucianus en Philostratus van Lemnos.

Apelles gebruikte vier kleuren: wit, geel, rood en zwart; pas later kwamen meer pigmenten beschikbaar. Hij is vooral vermaard om de waarheidsgetrouwheid van zijn schilderijen. Toen hij bijvoorbeeld zijn schilderij van een paard voorhield aan echte paarden, zouden ze zijn begonnen te hinniken. De verhandelingen die Apelles over de schilderkunst geschreven moet hebben, zijn niet bewaard.

Apelles’ vakmanschap wordt in de volgende anekdote van Plinius over zijn wedijver met collega-schilder Protogenes beschreven. Toen Apelles op bezoek ging bij de schilder Protogenes op het eiland Rodos vond hij hem niet thuis, maar tekende een fijne lijn op een daar aangetroffen paneel. Toen Protogenes thuiskwam, herkende hij de hand van Apelles en zette met een andere kleur een nog fijnere lijn in die van Apelles. Toen Apelles weer langskwam en Protogenes weer niet thuis trof, zette hij met een derde kleur een lijn die zo fijn was dat hij niet meer te overtreffen was in fijnheid.

Het beroemdst is misschien de "Aphrodite Anadyomene" ('Opduikende Aphrodite'), een schilderij van de godin vlak na haar geboorte uit het schuim van de zee. Volgens een verhaal stond de beroemde hetaere Phryne model voor Aphrodite. Volgens een ander verhaal stond Campaspe, de mooiste maîtresse van Alexander de Grote, model. Apelles zou tijdens het schilderen verliefd op haar zijn geworden, waarna Alexander hem de vrouw ten huwelijk gaf als blijk van zijn waardering. Het werk bevond zich in de Asklepiostempel op Kos en werd door keizer Augustus naar Rome gehaald. Alexander zelf wilde door niemand anders geportretteerd worden en Apelles schilderde hem dan ook een aantal keren, onder andere in een portret met de bliksem, kennelijk als Zeus dus. Bekend is het allegorische schilderij "De Laster" (of met zijn Latijnse titel: "Calumnia"), dat vrij uitvoerig werd beschreven door Lucianus.

 

Als beroemdste schilder uit de Oudheid werd de naam ‘Apelles’ later gebruikt om schilders te prijzen als een ‘tweede Apelles’.

Sommige schilders volgden Apelles ook daadwerkelijk na door de meer uitvoerige beschrijvingen van zijn werken na te schilderen. Bekend is bijvoorbeeld "De Geboorte van Venus" van Botticelli, die een reconstructie is van de "Venus Anadyomene", die beschreven was door Philostratus. Maar vooral het door Lucianus beschreven schilderij "De Laster" werd vaak geschilderd, onder andere door Botticelli, Dürer, Pieter Bruegel de Oude en Rubens.

Apelles die Campaspe aan het schilderen is onder het toeziend oog van Alexander, is dikwijls onderwerp van schilderijen geweest, zoals "Apelles schildert Campaspe" (ca. 1630) van Willem van Haecht, nu in het Mauritshuis te Den Haag.

• Van Apelles’ grote ijver getuigt de uitspraak: Nulla dies sine linea, vertaald: Geen dag zonder lijn.
• Volgens een anekdote bij Plinius verstopte Apelles zich graag achter zijn schilderijen om het oordeel van toeschouwers te horen. Een schoenmaker zou eens hebben opgemerkt dat de geschilderde schoenen een vetergat te weinig hadden. Nadat Apelles het schilderij gecorrigeerd had, had de schoenmaker weer iets op de benen aan te merken. Daarop zou Apelles hem hebben toegesproken: Ne sutor supra crepidam iudicaret, in de woorden van Plinius. In licht gewijzigde vorm werd dit het spreekwoord: Sutor, ne ultra crepidam!, vertaald: Schoenmaker blijf bij je leest.

• E.M. Moormann - W. Uitterhoeve, art. Apelles, in E.M. Moormann - W. Uitterhoeve, Van Alexandros tot Zenobia. Thema's uit de klassieke geschiedenis in literatuur, muziek, beeldende kunst en theater, Nijmegen, 1999⁴, pp. 40-42.

• J.J. Popovic, Apelles - the greatest painter of antiquity, 1stmuse.com (2005).

 

Zie de categorie Apelles van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.