Цикорија

Цикорија или голица (науч. Cichorium intybus) — добро познато диво лековито и јадливо растение, и е најраспространетиот вид од истоимениот род. Тоа е плевелно растение, најверојатно со потекло од Јужна Европа, денес распространето низ Европа и Азија, во различни живеалишта. Најчесто се собира во природните живеалишта, но последниве години сè почесто се одгледува поради своите корени, лисја и расцутени соцветија.

Во некои извори, името на родот е изведено од грчкиот збор кичора, кичорија, кихорион или кичореја, кој потекнува од зборовите кио = да се оди и хорион = поле, а се однесува на местото каде што може да се најде растението.^[2] Името на видот е изведено од латинското име за ова растение.

Други локални имиња што се среќаваат се: водопија, сина млечка,сина жолчка,дрвеника, модринка, коњогриз, водоплав, женатрга, цигура, змијина трава, голица,^[3] гологуза, гологуза лочика, кажипут, коњска трава, подрожник.^[4]

Цикоријата е широко распространета низ умерените и суптропските зони на Евроазија и Источна Африка, а најверојатно потекнува од јужна Европа.^[5] Првите пишани податоци за ова растение се наоѓаат во древните египетски папируси, а подоцна ја спомнуваат античките писатели Теофраст, Диоскорид, Гален и Плиниј.^[3]

Цикоријата е повеќегодишно тревно растение со жилаво, голо и разгрането стебло, чиишто делови имаат млечно бел сок со горчлив вкус, особено помладите единки. Коренот е повеќегодишен, вретеновиден и задебелен, дрвенест кај постарите растенија. Главниот корен е долг до 20 см, додека секундарните корени растат до 50 см во длабочина. Коренот е малку темен однадвор и речиси бел одвнатре.^[4]

Во пролет формира приземна розета од лист, а подоцна се развиваат повеќе стебла од коренскиот врат. Стеблото е исправено, цврсто, надолжно избраздено, наизменично окупирано од мали лисја. Во горниот дел е многу разгранет. На врвовите на стеблата и гранките има голи соцветија.

Листовите од розета се големи, долгнавести, перасто назабени. Стеблото е долго, цврсто и разгрането. Листовите се долгнавести, крупно назабени, стеснети на дршката, наликуваат на листовите од глуварче.

Цветовите се светло до темно сини, поретко розови или бели. Тие се собрани во ѕвездести соцвети кои се развиваат на многу кратки цветни стебленца на врвовите на гранките и во пазувите на листовите. Цикоријата цвета од јуни до септември.^[3] Семето е мало светло-кафеава ахенија.^[6]

• 
  Цикоријата во своето природно живеалиште во рана пролет
• 
  Возрасно растение во цут
• 
  Корен
• 
  Лист розета
• 
  Дрво, разгрането на врвот, со наизменично наредени лисја и цветови на врвот на гранките
• 
  Цвеќе
• 
  Различни бели цветови
• 
  Разновидност на розови цвеќиња
• 
  Семиња

Цикоријата расте на различни терени, покрај патишта и железници, во жива ограда, ливади, полиња и шумски рабови и напуштени, необработени места.^[3] Најдобро расте во позиции со многу светлина, но напредува и во сенка.^[6]

• 
  Цикорија на необработена ливада
• 
  Цикорија на запуштено земјиште покрај пругата

Првично, цикоријата се собирала во природата, но познато е дека во средината на 8 век, за време на владеењето на Карло Велики, се одгледувала во градините, а рафинираната цикорија се одгледува во Европа од 17 век.^[4] Најмногу се одгледува во Белгија, Чешка, Словачка и Полска, а во поранешна Југославија, производството на цикорија како земјоделска култура започнало во 1921 година.^[3] Со селекција се произведувале различни сорти: со поголеми, задебелени корени, за производство на пури, замена за кафе ( C. i. Var. Sativa ) или со поголеми, помалку горчливи листови, речиси рамен раб, користена како вкусен зеленчук ( C. и. Var. Sativa). .var . foliosum ).^[7] Во Србија најчесто се одгледува сортата магдебургер.

За одгледување на цикорија потребна е средно лесна, плодна почва со доволна влажност. Се одгледува две години, а се размножува со сеидба на постојано место или со производство на расад. Тој е доста отпорен на штетници, па заштитата се обезбедува само во случај на поголеми напади на болести или штетници.

Листовите од цикорија се берат во пролет, пред цветање, кога растенијата се млади и во фаза на розета. Се берат добро развиени долни листови и листови од средината, никогаш повеќе од 1/3 од лисната маса, за да се овозможи растението непречено да се развива. Во периодот на целосно цветање се берат цветни гранчиња со соцвети. Коренот се вади наесен, кога е најгуст и најбогат со лековити материи.^[4] Надземните делови се сушат природно или во сушари на 40-50 °C. По отстранувањето, коренот добро се мие, се сече на помали парчиња и се суши во сушари на 60-70 °C.^[6]

Постои и посебен вид на ендивија, попознат како белгиски ендивија, односно witloof во Белгија или бел морнар( blue sailor)во САД. Тоа е всушност форма на крупнолисната цикорија (Cichorium intybus var. Foliosum) ,^[8] и се однесува на бледи, тесни глави, произведени со форсирање или одгледување во темница на големи, зрели корени од цикорија.^[9]

Одгледувањето на белгиската ендивија е едно од најкомплицираните кај зеленчукот и се одвива во две фази. Првата фаза трае околу 150 дена. Во овој период, садниците од цикорија, произведени од семиња, вообичаено прераснуваат во лиснато зелено растение со длабоки корени. По овој период се отсекува надземниот листен дел од возрасните растенија, а корените се вадат и се чуваат во фрижидер каде ги чека период на мирување. Во зависност од потребите на пазарот, корените се земаат од фрижидер и се подготвуваат за друг раст. Оваа фаза трае 28 дена и се одвива во темни, ладни и влажни простории за принуден раст, слично на објектите во кои се одгледуваат печурките.^[10] Производот добиен во тие услови е чиста бела глава од цврсто набиени листови, од кои се гледаат само надворешните две. Квалитетната глава треба да биде дебела најмалку еден сантиметар и долга четири и пол сантиметри.^[9]

Цикоријата се користи во народната исхрана и народната медицина уште од античко време. Во стариот Рим се користела како салата, но и како лек за стомачни проблеми. Познато е дека се користела за правење пијалок сличен на кафето уште пред да пристигне кафето во Европа.^[6] Така, во едно пишување, С. Алпина, професор на Универзитетот во Падова, од 1580 г. тврди дека пијалокот од „турско кафе“ има сличен вкус на пијалокот од цикорија.

Цикоријата почесто се користи во народната медицина отколку во научната медицина. Се користи како нетоксичен лек за лекување на органите за варење, пред се за подобрување на апетитот, зајакнување на желудникот, подобро варење на храната, како и за пообилно излачување на урина во жолчката. Се користи и како средство за зајакнување и е составен дел на мешавините за пролетно чистење на телото. Сокот од свежиот надземен дел од растението се користи за зајакнување на организмот и против анемија. Чајот од сушен корен се користи при заболувања на црниот дроб и билијарниот тракт.

Коренот на цикоријата е богат со инулин, полисахарид кој јахидролизира само левулоза ( фруктоза или овошен шеќер) во човечкото тело, па затоа се препорачува во народната медицина во исхраната на дијабетичарите.^[4]

Како зеленчук се користат млади, мелени листови, кои се многу слични на листовите од глуварче пред да избие стеблото, па често може да се заменат, што не е опасно, бидејќи глуварчето има слична употреба. Се подготвуваат на различни начини, најчесто во салати или како манџа, како спанаќ. Бидејќи нивниот вкус е горчлив, листовите од цикорија обично се мешаат со друг зелен зеленчук. Тие се омилен зеленчук во Медитеранот. Во Германија младите варени корења се јадат и како чорба или салата, што особено се препорачува како храна за дијабетичари.^[3]

Цикоријата се користи и како замена за кафето ( дивка или цигура) така што се пече коренот и се меле во прав, а потоа се готви и се процедува. Густата содржина се додава во кафето во сооднос 3: 1 (кафе: цикорија).

Коренот () најчесто се користи како лек, надземниот дел () се користи поретко, додека младите листови се користат во исхраната.

• Коренот содржи најмногу инулин (до 50%), горчливи состојки ( интибин 0,003-0,1%), сесквитерпен лактони ( лактуцин и лактукопикрин ) во млечниот сок, пентозаните итн.
• Цветот содржи гликозидна цикорија^[5]
• Младите се богати со витамин Ц и каротин

Листовите на цикоријата, или „жуќеница“ како што ја нарекуваат во Которскиот залив, се многу популарен див зеленчук во Медитеранот. Влегуваат како главна состојка во многу традиционални јадења. Токму затоа, во чест на ова здраво и вкусно растение, во Тиват од 2005 година кон крајот на мај или почетокот на јуни секоја година се организира традиционалната гастро-туристичка манифестација „Жуќеница фест“. Покрај изложбата на традиционални јадења, оваа манифестација вклучува и културни настани.^[11]

На цикоријата, односно жуќеница е посветена и Книгата за жуќеница од Маша Чекиќ и Блаженка Вучуровиќ. Книгата дава многу рецепти, но и многу интересни работи.^[12]

• Ендивидија

• Коњевић, Радомир; Татић, Будислав (2006). Речник назива биљака. Београд: ННК Интернационал. стр. 51.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Čekić, M, Vučurović, B: Knjiga o žućenici, Knjižara So, Херцег Нови, 2014 г.
• Грлиќ, Љ: Enciklopedija samoniklog jestivog bilja, Август Цесарец, Загреб, 1986 г.
• Туцаков, Ј: Хербална медицина, Рад, Белград, 1990 г.
• Стојчевски, Кире: Прирачник за одгледување на лековити и ароматични растенија, Здружение „Д-р Јован Туцаков“, Сокобања, 2011 г.
• Тасиќ, С, Шавикин Фодуловиќ, К, Менковиќ, Н: Водич кроз свет лековитог билја, Ваљевац, Ваљево, 2004 г.
• Гостушки, Р: Лечење лековитим биљем, Народна книга, Белград, 1979 г.
• Дјук, А, Ј: Зелена аптека, Политика, Белград, 2005 г.
• Јанчиќ, Р: Лековити растенија со клуч за определување, Naucna knjiga, Белград, 1990 г.
• Јанчиќ, Р: Ботаника фармацеутика, Службени лист СЦГ, Белград, 2004 година.
• Јанчиќ, Р: Сто од нашите најпознати лековити растенија, Naucna knjiga, Белград, 1988 година.
• Којиќ, М, Стаменковиќ, В, Јовановиќ, Д: Медицински растенија на југоисточна Србија, ЗУНС, Белград 1998 г.
• Марин, П, Татиќ, Б: Етимолошки речник, ННК Интернационал, Белград, 2004 г.
• Миндел, Е: Библија за витамини, Фамилет, 1997 година.
• Mišić Lj, Lakušić R: Livadske biljke, ZUNS Sarajevo, ZUNS Beograd, IP Svjetlost, 1990
• Стаменковиќ, В: Наше нешкодљиве лековите биљке, Тренд, Лесковац

• Бионет училиште
• Опрашувачи на цикорија
• Кафе од цикорија - каков вкус има?
• ITIS 36762
• Цикорија, ендиви и други гурмански зеленилоАрхивирано на 4 јануари 2008 г.