Katôlisisma

Ny katôlisisma dia fivavahan' ny Kristiana mankato ny fahefan' ny papa sy ny eveka, indrindra momba ny famolavolana ny foto-pampianarany, ny fampitana sy ny fandaminana ny fanompoam-pivavahany. Mihevitra ny Eglizy katôlika fa Katôlika ny olona vita batemy rehetra ao aminy, nefa tsy mamaritra mason-tsivana amantarana ny mpikambana izy.

Voamarik' ireto sakramenta ireto ny fivavahana katôlika: ny batemy, ny kônfirmasiona, ny eokaristia (na kômonio), ny fampihavanana, ny fanambadiana, ny fanosorana farany, ary ho an' ny diakra sy ny pretra ary ny eveka dia ny ôrdinasiôna. Ny fampianarany dia mifototra amin' ny misterin' ny Trinite Masina, ny fahatongavan' i Jesoa Zanak' Andriamanitra ho nofo sy ny fanavotany ny zanak' olombelona tamin' ny nahafatesany, ary ny fanajana an' i Masina Maria Virjiny amin' ny maha Renin' Andriamanitra azy.

Ao amin' ny Eglizy latinina ny ankamaroan' ny Katôlika, nefa ny Eglizy katôlika dia mahafaoka koa ny eglizy katôlika tatsinanana miisa 23 izay manan-jo hanao ôrdinasiôna pretra lehilahy manam-bady.

Tamin' ny taona 2013 dia niisa 1 254 000 000 ny mpino katôlika vita batemy, nitombo 26 000 000 izany raha miohatra amin' ny isany tamin' ny taona 2012 (1 228 000 000). Saika amin' ny firenena rehetra no ahitana ny katôlisisma, indrindra ao Eorôpa sy any Amerika ary aty Afrika atsimon' i Sahara. Vitsy ny Katôlika ny any Azia sy ny any amin' ny tontolo arabo-mozilmana. Nihena isa ny Katôlika ao amin' ny firenena tandrefana nefa mitombo izy ireo aty Afrika sy any Azia. Mihoatra kely ny fitombon' ny mponina maneran-tany ny fitombon' ny isan' ny Katôlika maneran-tany. Tamin' ny taona 1978 dia nahatratra 18 % ny Katôlika raha 17 % ary 17,7 % tamin' ny taona 2013.

Mifantoka amin' ny zava-boalazan' ny Testamenta Taloha sy ny Testamenta Vaovao ny teôlôjia katôlika nefa koa afaka manampy izany amin' ny lovam-pampianarana. Anisan' ny tanjoana ny hiarovana ny finoana manoloana ny fanoherana maro sy ny tsikera manaratsy, mba hanamora ny fanarenana eo amin' ny Eglizy, mba hanampiana ny fampielezana ny finoana, mba hitrandrahana ny lovam-pampianarana kristiana. Ireto ny sampana lehiben' ny teôlôjia katôlika, ankoatry ny hafa: ny kristôlôjia, ny antrôpôlôjia kristiana, ny sôteriôlôjia, ny pneomatôlôjia, ny ekleziôlôjia, ary ny eskatôlôjia.

Andriamanitra no namorona ny lanitra sy ny tany sy izay rehetra ao aminy. Izy no namorona an' i Adama, ilay lehilahy voalohany, avy amin' ny vovo-tany. Tamin' ny taonjato faha-4 dia lanin' ny maro anisa tamin' ny eveka nivory nandritra ny Kônsily tao Nisea ny tenim-pinoan' ny Trinite izay mihevitra an' Andriamanitra ho tokana nefa Olona Telo, dia ny Ray sy ny Zanaka ary ny Fanahy Masina. Ny tenim-pinoan' ny Trinite dia miaro ny maha tokana an' Andriamanitra sady mampivohitra ny maha Olona Telo an' io Andriamanitra io, izay samy manana ny anjara asany tamin' ny famoronana izao tontolo izao sy amin' ny famonjena ny olombelona ary ny fanamasinana.

Ny kristôlôjia dia ianarana sy andinihana ny amin' ny maha anisan' ny Olona Telo an' i Jesoa sy ny fampianarany ary ny asany amin' ny maha Kristy azy, indrindra ny amin' ny natioran' i Jesoa sy ny fifandraisany amin' Andriamanitra. Izany fandinihana ao amin' io taranja io izany dia miainga avy amin' ny anaram-boninahitra omena an' i Jesoa ao amin' ny Testamenta Vaovao, toy ny hoe Kristy, Tompo, Zanak' Andriamanitra, Mesia, sady mandinika koa ny amin' ny maha-izy-azy an' i Kristy sy ny hevitry ny anaram-boninahitra hoe Kristy. Araka ny Evanjely dia efa nisy talohan' izao rehetra izao i Jesoa. Izy no ilay Teny (na Logos) izay nahariana izao tontolo izao. Izy no ilay Teny tonga nofo. Andriamanitra tonga nofo i Jesoa Kristy. Tsy zanak' Andriamanitra fotsiny ihany izy fa Andriamanitra Zanaka. Manana toetra na natiora roa izy: sady olombelona no Andriamanitra. Naterak' Andriamanitra Ray fa tsy natao.

Ny pneomatôlôjia no iresahana sy ianarana ary ampianarana ny amin' ny Fanahy Masina. Iresahana ny amin' ny maha anisan' ny Olona Telo ny Fanahy Masina ao amin' ny Trinite sy ny asan' ny Fanahy Masina.

Ny antrôpôlôjia no andalinana ny amin' ny olombelona manontolo araka ny fanambaràn' Andriamanitra ao amin' ny Baiboly sy amin' ny fijerena ny fifandraisany amin' Andriamanitra. Halalinina ao ny amin' ny toetra maha olombelona azy: ny vatan-tenany sy ny ainy ary ny fanahiny izay mitambatra ka mamorona ny atao hoe olona, araka ny anoritsoritan' ny Baiboly azy. Anisan' ny resahina amin' izany ny amin' ny fahariana ny olombelona, ny fisainany, ny fahotany ary ny fahafatesany, ny zavatra miandry azy aorian' ny fahafatesana (fitsanganan-ko velona, sns) ary ny tsy feteza-matin' ny fanahin' olombelona.

Ny ekleziôlôjia no andalinana ny anjara asan' ny Fiangonana amin' ny maha vahoakan' Andriamanitra azy eo amin' ny tantaran' ny famonjena ny olombelona. Halalinina ao koa ny fiandohan' ny kristianisma, ny fifandraisany amin' i Jesoa, ny anjara asa sahaniny eo amin' ny asam-pamonjena, ny fandaminana misy ao aminy, ny fitsipika mifehy azy, ny zava-kendreny sy ny tanjony ary ny fitantanana azy. Ao amin' ny Testamenta Vaovao dia atao hoe Fiangonana ny vahoakan' Andriamanitra izay tsy iza fa ny Kristianina miray ao amin' ny Batemy sy ny fanatrehan' i Kristy nitsangan-ko velona, indrindra fa amin' ny fotoan' ny fandraisana ny Eokaristia.

Fandalinana ny amin' ny anjely ny anjelôlôjia. Hadihadina amin' izany ny anaran' izy ireo, ny toeran' ny anjely tsirairay ao amin' ny ambaratonga any an-danitra sy ny anjara asany. Eken' ny Eglizy katôlika rômanina ny fanasokajiana ny anjely nataon' i Tomà avy any Akoino. Ampianarina an' ireo izay miomana ho pretra mpandroaka demony izany anjelôlôjia izany ao amin' ny oniversite katôlika maro. Ao amin' ny anjelôlôjia nataon' i Diônisio Areôpagita dia misokajy sivy ny anjely sady mizara dingana telo lehibe. Ireo izay voalaza ao amin' ny Baiboly no anjelin' ny Fiangonana, dia ny arikanjely Misely (na Mikaela) sy Gabriely sy Rafaely ary ny anjely mpiambina voalazan' i Jesoa. Ny Fiangonana dia manome voninahitra an' i Misely amin' ny fiantsoana azy ho lehibe sy andrianan' ny tafiky ny lanitra araka ny Bokin' i Daniely (Daniely 10:13).

Fandalinana sy fampianarana momba ny demony sy ny ambaratonga misy ao aminy ny demônôlôjia. Hatramin' ny fiafaran' ny taonjato faha-13 dia tsy dia nisy mpiraharaha firy ny resaka demony. Nanomboka nifantoka tamin' ny fandalinana ny Ratsy ny teôlôjiana. Namporisihin' ny mpitondra ambony ao amin' ny Eglizy katôlika sy ny papa tenany ny demônôlôjia taty aoriana.

Ny sôteriôlôjia no andalinana ny amin' ny famonjena. Tsy afa-misaraka amin' ny zava-miafin' ny fanavotana izany teôlôjian' ny famonjena izany, sady misy fifamatorana amin' ny atao hoe "fahotana" sy "fahasoavana". Tsy afa-misaraka amin' ny kristôlôjia ny sôteriôlôjia.

Taranja andalinana ny amin' i Maria amin' ny maha renin' ny Mpamonjy azy ary indrindra ny maha Renin' Andriamanitra azy ny mariôlôjia. Izany dia miorina amin' ny lovam-pampianarana tranain' ny Aban' ny Eglizy (na Rain' ny Fiangonana) sy amin' ny kônsily ekiomenika voalohandohany ka manome ny fototra ara-teôlôjian' ny fanompoana an' i Maria. Ny fiteraham-birijiny an' i Jesoa dia foto-pampianarana izay milaza fa naterak' i Maria izay nitoetra tamin' ny maha virjiny azy i Jesoa. Ny Kônsily tao Kalsedoana, izay kônsily ekiomenika fahefatra teo amin' ny tantaran' ny Fiangonana kristiana, izay natao tamin' ny taona 430, no nanambaràna ny fananan' i Jesoa fomba (na natiora) roa, dia fomban' Andriamanitra sy fomban' olombelona, ka nivoaka tamin' izany ny Fiekem-pinoanan' i Kalsedoana izay namaritra ny fiombonan' ny fomba roan' i Kristy ary nohamafisina ny maha Renin' Andriamanitra an' i Maria. Anisan' ny tenim-pinoana (na dôgma) halalinina ao ny Fahatorontoronina tsy azon-keloka an' i Maria, izay ilazana fa tsy azon' ny fahotana tamin' ny fototra ny fahatorontoronina an' i Maria. Inoan' ny Katôlika koa ny filazana fa tsy maty sahala amin' ny besinimaro i Maria fa niditra avy hatrany any amin' ny voninahitr' Andriamanitra, izany no atao hoe Fampiakarana an' i Maria any an-danitra.

Lahateny na fandinihana momba ny fiafaran' izao tontolo izao izay atao hoe koa andro farany ny eskatôlôjia. Mahakasika ny lohahevitra mifandray amin' ny andro farany toy ny amin' ny Mesia na ny vanim-potoana mesianika sy ny zavatra hiseho aorian' ny fahafatesana ary ny amin' ny fanahin' olombelona koa ny eskatôlôjia. Tokony hiambina sy hivavaka ny mpanara-dia an' i Jesoa Kristy satria akaiky ny fitsarana. Resahina ny fiavian' i Kristy ety an-tany fanindroany. Lohahevitra halalinina ao koa ny adin' ny Tsara amin' ny herin' ny Ratsy.

Ny Baiboly no boky inoan' ny Katôlika fa Soratra Masina mirakitra ny tenin' Andriamanitra. Mizara roa lehibe ny Baiboly ka ny fizaràna voalohany, izay fitambaran' ny boky kanônika voasoratra talohan' i Jesoa Kristy, dia atao hoe Testamenta Taloha, fa ny fizaràna faharoa kosa, izay fitambaran' ny boky kanônika voasoratra taorian' ny nahaterahan' i Jesoa Kristy, dia atao hoe Testamenta Vaovao.

Amin' ny Katôlika dia i Jesoa no Mesia na Kristy. Inoan' ny Katôlika ho voahosotr' Andriamanitra sy nirahina ety ambonin' ny tany hanavotra ny olombelona amin' ny alalan' ny fahafatesany sy ny fitsanganany ho velona i Jesoa.

Ny Katôlika dia mino ny atao hoe Trinite Masina, izany hoe ny maha tokana nefa misy Olona telo an' Andriamanitra. Ireo Olona telo ireo dia ny Ray sy ny Zanaka (na ny Teny) ary ny Fanahy Masina. Tsy andriamanitra telo izany.

Ny fiangonana katôlika dia mandray fiekem-pinoana nolovana tamin' ny kônsily tany aloha. Ny malaza indrindra amin' ny fiekem-pinoana dia ny Fiekem-pinoana apôstôlika sy ny Fiekem-pinoan' i Nisea-Kônstantinôpla.

Ny sakramenta dia fombam-pivavahana inoana fa naorin' i Jesoa Kristy ary nampitandreminy ny Fiangonana mba hampitana sy hanomezana ny fahasoavan' Andriamanitra, izay sady famantarana (na tandindon') ny fihavanana eo amin' Andriamanitra sy ny olombelona no fitaovana ahatongavana amin' izany, famantarana atao hanomezana sy hampitomboana ny fahasoavana izay manamasina ny mpino. Fito ny isan' ny sakramenta ao amin' ny Eglizy katôlika, dia ny batemy sy ny eokaristia, ny kônfirmasiôna, ny sakramentan' ny fampihavanana, ny fanosorana ny marary, ny fanambadiana, ary ny ôrdinasiônan' ny pretra (izay atao hoe sakramentan' ny filaharana).

Papa no anaram-boninahitra iantsoana ny evekan' i Rôma sady izy koa no lohan' ny Eglizy katôlika rômanina maneran-tany. Araka ny fampianarana katôlika dia mifindra amin' ny alalan' ny fifandimbiasana hatramin' i Md Piera izay nahazo izany tamin' i Jesoa Kristy ny fahefan' ny papa. Izany no atao hoe fifandimbiasana apôstôlika. Ny papa koa no filohan' ny Fanjakan' i Vatikàna.

Ny kardinaly dia manam-boninahitra ambony ao amin' ny Eglizy katôlika izay tendren' ny papa mba hanampy azy amin' ny raharaha fanompoana ataony sy ho mpanolo-tsaina azy. Ny filazana feno io andrakitra io dia ny hoe "kardinalin' ny Fiangonana Rômanina Masina" (latina: Sanctæ Romanæ Ecclesiæ cardinalis). Ny Fivondron' ny Kardinaly no mamorona ny fahefana tampony manarakaraka ny an' ny papa.

Ny eveka dia izay manam-pahefana ao amin' ny eglizy katôlika amin' ny faritra na diôsezy iray. Ao amin' ny katôlisisma, ny eveka vaovao dia ataon' ny eveka iray na maro ôrdinasiôna nivoaka avy amin' ny fifampitohizan' ny mpanao ôrdinasiôna, izay inoana fa mipaka ara-tantara hatrany amin' ny andron' ny iray amin' ny apôstôlin' i Kisty, araka ny fifandimbiasana apôstôlika.

Ny pretra dia lehilahy manao asa fanompoana masina sady manatanteraka asa litorjika no sady mitarika ny lanonana sy fotoam-pivavahana ao amin' ny fanompoam-pivavahana. Ny manatanteraka ny asam-pisoronana (lamesa) no tena asan' ny pretra. Miandraikitra ny fifandraisan' ny mpino amin' Andriamanitra ny pretra, indrindra amin' ny fanatontosana fanompoam-pivavahana sy vavaka sy fanaovana sorona masina ary zavatra hafa koa, ka izany dia atao mba hahazoan' ny mpino famelan-keloka sy fitahiana ary fanafahana. Tomponandraikitra miantoka ny fanajana sy ny fitahirizana antsakany sy andavany ny fomba amam-panao ao amin' ny Eglizy ny pretra.

Ao amin' ny fiangonana katôlika dia misahana ny fisoloan-tena an' i Jesoa Kristy ny pretra, amin' ny alalan' ny fankalazana ny sakramenta, indrindra ny batemy sy ny eokaristia ary amin' ny alalan' ny fitondrana ny vahoaka kristiana. Ny ôrdinasiôna ataon' ny eveka no mametraka ny olona iray eo amin' ny asan' ny pretra.

Olona manampy ny mpitondra fiangonana amin' ny fanaovan-draharaha ao am-piangonana isan-toerana ny diakra. Safidina arakaraka ny finoany sy ny hatsaran' ny fitondran-tenanany ny olona hatao diakra. Izy no miandraikitra ny asa sasany ao amin' ny fiangonana.

Tany amin' ny fotoana lazaina fa nilatsahan' ny Fanahy Masina tamin' ny Apôstôly sy nanombohany nitory ny Evanjely no azo lazaina fa nanombohan' ny fivavahana kristiana efa nahaleo tena ka tsy nikambana intsony tamin' ny fivavahana jody. Niely tany Azia Minora sy tany Eorôpa Atsimo ary amin' ny tapak' i Afrika Avaratra ny fivavahana kristianina ka anisan' ny nandray anjara betsaka i Paoly. Nisy ny fanenjehana ny Kristiana nataon' ny Jody sy ny Rômanina.

Taty aoriana dia lasa fivavaham-panjakana ny kristianisma ka i Rôma no renivohitra tamin' izany. Nanomboka ny fahalalahan' ny fivavahan' ny tsirairay tamin' ny andron' i Kônstantino I, ka tapitra ny fanenjehana ny Kristiana tamin' ny taona 313, ary taorian' izany dia niantomboka ny fananany fahefana amin' ny raharaham-pivavahana. Nanampy ny firoborobon' ny fivavahana kristiana ny fanavaozana sy fanitsiana nataon' i Kônstantino.

Noho ny tokony hisian' ny filaminan' ny raharaha fehezin' ny Papa sy ny eveka hafa rehetra sy ny tokony hananan' ny Fiangonana fampianaram-pinoana mitovy dia nisy matetika ny atao hoe kônsily na sinaody (na sinôda) izay fivoriana anasana ny eveka rehetra sy andraisany anjara. Matetika ny emperora no mamory. Maro ny fehin-kevitra nivoaka avy tamin' ireo kônsily ireo ka anisan' izany ny fiekem-pinoana sasany iraisan' ny fiangonana,kristiana. Tamin' ny fotoana nampisy ireo kônsily ireo koa no nisian' ny fanenjehana mafy an' ireo atao hoe heretika na mpanao fampianaran-diso.

Fanafihana mitam-piadiana nataon' ny Kristiana avy tany Andrefana nanomboka tamin’ ny taona 1095 ny kroazada, izay natao mba hamonjena ny Kristiana any Atsinanana, hanafahana ny Tany Masina, izay matetika tanterahina araka ny fangatahan' ny papa, mba handroahana ny Mozilmana izay nanjakazaka tao amin' ny toerana masina maro tao amin' ny faritra misy an' i Palestina sy Israely ankehitriny, ary indrindra mba handroahana azy ireo hiala ny tanànan' i Jerosalema izay misy ny fasan' i Jesoa. Miisa valo ny kroazada ka ny farany indrindra dia vita tamin' ny taona 1270. Anisan' ny tanjon' ny kroazada koa ny famonjena ny fanjakana latina any Atsinanana^[1].

Noho ny tsy fifanarahana amin' ny lafiny ara-teôlôjia sy ny hafa koa, na dia teo aza ny fanaovana kônsily sy ny fomba hafa hisian' ny fitovian-kevitra na ny marimaritra iraisana, dia nivaky roa ny fivavahana kristiana ka i Rôma sy i Kônstantinôpla no lasa renivohitry ny fiangonana roa (dia ny Fiangonana tandrefana na Katôlika rômana sy ny Fiangonana tatsinanana na Ôrtôdôksa).

Taorian' ny fanavaozam-piangonana (na refôrma) nataon-dry Lotera sy ny namany izay te hanitsy ny fanao sasantsasany tao amin' ny Fiangonana katôlika dia niforona ny prôtestantisma izay tsy niankina intsony tamin' ny Fiangonana katôlika.

Ao amin' ny Eglizy latina ny ankamaroan' ny Katôlika, nefa ny Eglizy katôlika dia mahafaoka koa ny fiangonana katôlika tatsinanana miisa 23 izay manan-jo hanao ôrdinasiôna pretra lehilahy manam-bady.

Ampahany manaraka ny fombam-pivavahana tandrefana ao amin' ny Eglizy katôlika ny Eglizy latina, ka ny Eglizy katôlika tatsinanana no ampahany mifameno aminy. Amin' ny Eglizy katôlika rehetra dia izy no ampahany lehibe indrindra. Izy koa no lehibe indrindra ao amin' ny kristianisma tandrefana. Nampiasa ny fiteny latina izy tamin' ny Andro Antenatenany ka hatra taty aoriana fa tsy ny fiteny grika na hafa. Indraindray koa ny Eglizy latina dia mety hantsoina hoe "Fiangonana katôlika rômanina" na "Eglizy katôlika rômanina". Manana ny fehezan-dalànany manokana ny Eglizy latina, dia ny Lalàna kanônika izay tsy ampiharina amin' ny fiangonana katôlika tatsinanana izay manaiky ny fahefan' ny Papa koa.

Ny eglizy katôlika tatsinanana dia fitambaran' ny fiangonana katôlika any Atsinanana izay miombona amin' ny Papa ao Rôma sy manaiky ny fahamboniany, nefa izy ireo dia manaraka ny fombam-pivavahana tatsinanana. Na dia samy tatsinanana aza dia tsy anisan' ny fiangonana ôrtôdôksa izy ireo. Atao hoe "Fiangonana oniata" na "Fiangonana katôlika manaraka fomba bizantina" koa izy ireo. Raha ny lafiny fombafombam-pivavahana dia tsy mifanalavitra firy amin' ny fomban' ny kristianisma ôrtôdôksa ny an' ny Fiangonana katôlika tatsinanana ka izy manaiky ny fahambonian' ny Papa ihany no tsy maha Ôrtôdôksa azy ireo. Anisan' ny Fiangonana katôlika tatsinanana ny Fiangonana katôlika marônita, ny Fiangonana katôlika kôpta, ny Fiangonana katôlika armeniana, ny Fiangonana katôlika indiana, ny Fiangonana katôlika grika, ny Fiangonana katôlika eritreana ary ny Fiangonana katôlika etiôpiana. Tsy any Atsinanana sy ao Eorôpa Atsinanana ihany no ahitana ny Fiangonana katôlika tatsinanana fa nanaraka ireo any am-pielezana ka misy koa ny any Amerika sy ny Ôseania ary ny Eorôpa Andrefana.

• Prôtestantisma
• Evanjelisma
• Katôlisisma eto Madagasikara
• Ôrtôdôksia
• Tetiandro litorjika kristiana

1. ↑ Ny fanjakana latina any Atsinanana dia fanjakana kristiana maromaro naorin’ ny mpisalotra vokovoko tany Siria sy tany Palestina teo anelanelan’ ny taona 1095 sy 1109, ka isan’ izany ny Kômtean’ i Edesse, ny Prinsipaotean’ i Antiôkia, ny Fanjakan’ i Jerosalema ary ny Kômtean’ i Tripoli; azon’ ny Miozolmàna ihany ireo fanjakana ireo teo anelanelan’ ny taona 1144 sy 1291.