Greunland

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

Greunland (Greunlands Kalaallit Nunaat; Deens Grønland) is e groet eiland in de noordeleke Atlantische Oceaan, noordwestelek vaan Canada. Geografisch gezeen huurt 't bij Noord-Amerika, meh um zien historie en binding mèt Scandinavië weurt 't dèks tot Europa gerekend. 't Land is 'n otonoom gebeed binne 't keuninkriek Denemarke; 't is väöl groeter es zien mojerland meh heet mer 'n fractie vaan 't aontal inwoeners.

Sinds Greunland mèt e referendum in 1978 veur otonomie koos, is 't gein kolonie mie. 't Land regelt sinds nog 'n aander referendum (in 2009) al zien binnelandse zakes; Denemarke is allein nog veur defensie en boetelands beleid verantwoordelek (de situatie is te vergelieke mèt de positie vaan Aruba, Curaçao en Sint-Maarten binne 't Keuninkriek vaan de Nederlen). 't Keuninkriek Denemarke umvat neve Greunland en Denemarke wijer nog de Faeröer.

Es deil vaan 't keuninkriek heet Greunland d'n Deense keuning es staotshoof; op dit memint (2012) is dit keuningin Margarethe II. De keuning stèlt veur Greunland 'ne rigsombudsmand aon, 'n soort gouverneur; anno 2012 is dit Mikaela Engell. 't Daogeleks bestuur, de regering, weurt voorgezete door de premier (allewijl Kuupik Kleist). Greunland heet 'n eige parlemint mèt 31 zetele; daobij keus 't land ouch twie zetele (vaan 179) in de Deense Folketing.

Sinds 2009 is Greunland ingedeild in veer enorm gemeintes, plus ei nationaol park zoonder eige bestuur. Dit is 'n versumpeling vaan de situatie daoveur, wie 't land in drei ambte (amter) en 15 gemeintes waor verdeild. De veer huiege gemeintes, mèt hun hoofplaotse, zien Qaasuitsup (Ilulissat), Qeqqata (Sisimiut), Sermersooq (Nuuk) en Kujalleq (Qaqortoq).

Greunland is 't groetste eiland vaan de wereld - alle groeter landmassa's op de wereld zien continente en 't twiede eiland (Nui-Guinea) is bekans drei kier kleinder. Es zelfstendeg land zouw 't 't twelfde op de wereld zien: get kleinder es Kongo-Kinshasa meh groeter es Saoedi-Arabië. Op de wereldkaart liekent Greunland, door zien extreem ligking, groeter es 't is: bij 'n Mercatorprojectie liekent 't zelfs zoe groet es gans Afrika, allewel tot 't in 't ech ieder zoe groet is es 't Arabisch sjiereiland.

't Eiland is veural in 't ooste bergechteg vaan karakter, mèt de Gunnbjørn es hoegste punt mèt 3694 meter. Zoe'n 85% vaan 't eiland is bedèk mèt 'nen ieskap; de res is veural permafros. Heidoor is landbouw koelek meugelek. 't Klimaot is polair, mèt aon de zuidweskant (beveurbeeld Nuuk) get maritiemen invlood, zoetot 't dao noets kawwer es -30°C weurt en in de zomer temperature bove 20°C meugelek zien (meh neet algemein). In 't noorde (beveurbeeld Qaanaaq) is de winter väöl langer en strenger. 't Klimaot vaan Greunland weurt bepaold door de Labradorstroum dee vaanaof de noordpool kump; dit verklaort boeveur 't hei e stök kawwer is es beveurbeeld Iesland of Noorwege (boe de werme Golfstroum heers), dewijl Nuuk en Reykjavík op oongeveer dezelfde breiddegraod ligke.

Door klimaotverandering smèlt d'n ieskap merkbaar aof; es 'r gans of gooddeils verdwijnt kump mesjiens oet tot Greunland oet mie es ein eiland besteit (eventueel ziestraote ligke noe oonder hoonderde meters ies).

Me vint op Greunland, oondaanks tot dit 'n eiland is, väöl soorte zoogdiere die veur 't Arctisch gebeed typerend zien, of aanders femilie vaan typisch noordeleke bieste. Me moot dinke aon de Greunlandse haasbandlemming (Dicrostonyx groenlandicus), de poolhaos (Lepus arcticus), de poolfóks (Alopex lagopus), d'n iesbeer (Ursus maritimus), 't rendier (Rangifer tarandus) en de muskusos (Ovibos moschatus). Ziezoogdiere vint me hei hiel väöl; in oondepe waters geit 't hei beveurbeeld um de walrus (Odobenus rosmarus) en versjèllende ziehun, in deper waters zwemme roond 't eiland tientalle walvèsechtege wie d'n orka (Orcinus orca) en de beloega (Delphinapterus leucas). Veur 't land weure 240 soorte veugel opgegeve; veur 't euvergroet deil geit 't um typische zieveugel en 170 vaan die soorte zien ouch zeldzaom of daolgas. In de winter zalle die bieste nao 't zuie trèkke.

De Greunlandse bevolking weurt numeriek gedomineerd door zienen inheimse componint, meh cultureel is 't eiland sterk beïnvleujd door de Scandinavische wereld. In 't land löp de discussie of me ziech veural op de inheimse tradities moot riechte, of tot ouch 't Deens cultuurgood 'n plaots in de maotsjappij moot höbbe.

Zoe'n 88% vaan de bevolking is etnisch Inuit; de res is vaan Europesen oersprunk, veural Deense. E kwart vaan ze woent in de hoofstad Nuuk.

Greunland kint twie groete cultuurtaole, Greunlands en Deens. De mieste Greunlanders kinne bei taole.

Greunlands, ouch wel bij zienen inheimse naom Kalaallisut geneump, is sinds 't referendum vaan 2009 de insegste officieel taol. Dees taol markeert 't oostelek ind vaan e dialekcontinuüm bekind es de Inuittaole (zelf weer deil vaan de Eskimo-Aleoettaole), boetouw wijer oonder aandere 't Inuktitut huurt. De Greunlandse cultuurtaol is gebaseerd op 't dialek vaan de weskös, boe wiedoet de mieste lui woene; aon de noordkös spreke 1.000 lui nog Inuktun en aon de weskös spreke 3.000 lui Tunumiit. De twie klein dialekte, boe gein oonderwies in weurt gegeve, kinne sterk vaan 't Standaardgreunlands versjèlle. Mèt 60.000 sprekers (emigrés mètgerekend) heet 't Greunlands mie sprekers es alle aander Inuittaole bijein.

De 12% die Deens es ierste taol sprik is veural geconcentreerd in de 'stei'; bezunder in de hoeger klasse vaan Nuuk huurt me dit väöl spreke. Ouch nao 2009 zuut me nog euveral Deense en twietaolege opsjrifte, en 't Deens weurt es twiede taol (veur 't Ingels) op sjaol gelierd.

De Noordse koloniste oet de middeliewe spraoke Aajdnoors, en hadde dao 'n eige dialek vaan oontwikkeld.

Traditioneel dege de Inuit aon sjamanisme, meh dees tradities zien al tije in oonbruuk geraak. Wie de Dene in d'n achtienden iew 't eiland obbenuits begóste te kolonisere, woort direk aongevaange mèt de bekiering vaan de Inuit. Allewijl is zoe'n 85% vaan de bevolking lutheraons.

Oondaanks zie wieneg touwgenkelek klimaot is Greunland al sinds doezende jaore gekoloniseerd gewees. De verdwene culture vaan noordelek Noord-Amerika neump me Paleo-Eskimoculture. Vaan 2500 tot 800 v.Chr. waor de Saqqaqcultuur de dominante cultuur op 't eiland. Zij leefde e groet deil vaan d'n tied same mèt de kleinder Independence I-cultuur die 't noorde bevolkde. Vaanaof 800 v.Chr. kaom de Dorsettcultuur op, en in 't noorde vint me in deenzelfden tied de Independence II-cultuur. In d'n tienden iew kaome aon de zuidkant vaan Greunland de ierste Noordse koloniste aon, oonder aonveuring vaan Erik de Roeje. Heer neumde 't eiland Greunland, nao me dink in d'n hoop vaan aander gelökszeukers te trèkke; aon d'n aandere kant waor 't eiland in dezen tied wermer en aon de zuidkant ouch greunder es noe.

Zoe in d'n dertienden iew kaom vaanoet Alaska de Thulecultuur opdringe. Dees cultuur associeert me mèt de Inuit en hun taole. Oet etnologische gegeves (in combinatie mèt archeologische kinnes) kin me opmake tot cultureel interactie mèt de Dorsettcultuur heet plaotsgevoonte, meh DNA-oonderzeuk wijs neet op verminging vaan de twie volker. 't Liek drop tot de Inuit 't Dorsettvolk höbbe verdroonge of oetgemaord; legendes vaan de Inuit zelf oondersteune dit verhaol. Roond 1300 hadde ze Noord-Greunland in han, daonao droonge ze op nao 't zuie. Ouch de Noormannekolonies lagte 't begin vieftienden iew aof tege de Inuit; allewel tot, mesjiens door 't intrejje vaan de kleinen Iestied, ouch oonderveujing 'n rol in hun oetsterve of ewegtrèkke heet gespäöld. Ouch de euverbejaging op walrusse en versteuring vaan de Europese ivoormerret door olifante-ivoor kin rei zien gewees tot de Scandinaviërs ewegtrokke.^[1]

Nao d'n doed vaan de Noordse kolonies hadde de Inuit 't eiland e paar iewe veur hun eige. Portugal, volgens 't verdraag vaan Tordesillas eigeneer vaan 't eiland, had gein intrèsse. Denemarke, in personeel unie mèt Noorwege boe de oersprunkeleke Noordse koloniste vaandan kaome, bleef ziech es d'n eigeneer vaan 't land zien en organiseerde begin zeventienden iew expedities nao Greunland. In 1721 kaom 'n missie vaan handelere en dominees nao Gothaab, wat later Nuuk zouw heite, en stiechde dao obbenuits 'n kolonie. In 1814, wie Noorwege vaan Deense in Zweedse han euvergóng, bleef Greunland (wie Iesland en de Faeröer) in Deense han.

De kolonisatie concentreerde ziech laank op de weskös. Dit brach Noorwege in 1931 detouw um 't nog koelek gekoloniseerd ooste, bekind es Erik de Roejeland, te claime, mèt 't argumint tot 't terra nullius (niemesland) waor. De Permanenten Hoof vaan Internationaol Justitie in D'n Haag besloot in 't veurdeil vaan Denemarke. Bij 't begin vaan de Kawwen Oorlog kraoge de VS intrèsse in Greunland, um zien strategische ligking tegeneuver Rusland; ze boje zelfs aon veur 't vaan de Dene te koupe. Oetindelek kaom bij Thule (Qaanaaq) de groete lochvaartbasis Thule. Intösse waor in Greunland de discussie euver de identiteit en staotkundege structuur op gaank gekoume. In 1953 woort Greunland geliekweerdeg deil vaan Denemarke gemaak. In 1978 kraog 't otonomie. In 1985 verleet 't gebeed de EU, allewel tot Denemarke wel debij bleef. Nao e nui referendum in 2009 woort die oonaofhenkelekheid oetgebreid.

Dit artikel is gebaseerd op, meh neet vertaold oet, 't corresponderend Ingelstaoleg artikel, en wel in dees versie; wijer koume bittekes informatie vaan en:Geography of Greenland, en:Mammals of Greenland en en:Birds of Greenland.

1. ↑ Nu.nl - Overbejaging walrussen droeg bij aan verdwijnen Groenlandse Vikingen