Zambia

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

Zambia (officieel Republic of Zambia) is 'ne binnestaot in zuielek Afrika, grenzend aon (mèt de klok mèt) Kongo-Kinshasa, Tanzania, Malawi, Mozambique, Zimbabwe, Botswana (mèt eine punt), Namibië en Angola. Hoofstad is Lusaka, aander groete stei zien Kitwe en Ndola. Zambia is e land mèt 'n typische Bantoe-cultuur en 'n rieke natuur. De lèste jaore heet 't land vorderinge gemaak in democratie en oontwikkeling, al blijf 't 'n erm land.

Zambia is verdeild in nege provincies, die zelf weer wijer zien verdeild in 72 distrikte. De provincies zien:

Zambia, e land good twie kier zoe groet wie Duitsland, besteit veur 't groetste deil oet hoegvlaakde mèt get heuvele en bergskes, doorsnoje door reveerbèddinge. Veural 't noorde is nogal plat. 't Hoegste punt ligk in de oonderloup vaan de Zambezi, op 329 meter bove zieniveau, 't hoegste punt is 'ne naomloeze piek in de Mafingaheuvele, op 2301 meter.

't Land watert aof in twie reveerbassins: 't Zambezibassin en 't Congobassin. In 't ierste bassin, wat oongeveer dreikwart vaan 't land besleit, ligke wat Zambia betröf oonder mie de Zambezi zelf (boe-aon 't land zienen naom daank), de Kabompo, de Lungwebungu, de Kafue en de Luangwa. De Zambezi kump, op 't deil vaan ziene loup boe 'r de grens mèt Zimbabwe vörmp, euver de Victoriawaterval, ein vaan de groetste watervalle op de wereld, en löp daonao in 't Karibameer. De depe en brei Zambezivallei löp stroumaofweerts vaanaof 't Karibameer door versjèllende slenke. De boveloup vaan de Congo hèt in Zambia iers Chambeshi, nao 't Bangweulemoeras hèt 'r Luapula, tot aon 't Mwerumeer op de grens mèt Kongo-Kinshasa.

't Klimaot vaan 't land is tropisch, mèt naat weer in groete deile vaan 't land, meh gemaotegde temperature um de hoeg ligking (veural in de keulen tied vaan september tot oktober/november). Klein deile höbbe mier e savanneklimaot. De regetied löp vaan oktober/november tot miert/aprèl (ofwel zomer op 't zuielek haafroond).

Zambia heet zoe'n twinteg nationaol parke, boevaan Kafue National Park en South Luangwa National Park de groetste zien. De levende natuur heet väöl soorte typisch veur Afrika; zoogdiere zien beveubeeld de Malbrouckmeerkat (Chlorocebus cynosuros), de liew (Panthera leo), de serval (Leptailurus serval), de gevlekden hyena (Crocuta crocuta), d'n honingdas (Mellivora capensis), de Burchellzebra (Equus burchellii), de gnoe (Connochaetes taurinus) en de savanneolifant (Loxodonta africana); veugel (779 in totaol) de struusvogel (Struthio camelus), d'n hamerkop (Scopus umbretta) en de Chaplinbaardvogel (Lybius chaplini), d'n einege vogel endemisch in Zambia. Nogal get 'Europese' soorte euverwintere in (oonder mie) Zambia, zoewie d'n ielsjolver (Phalacrocorax carbo) en de kleine zèlverreiger (Egretta garzetta). Reptiele vint me in o.m. de Nijlvaraan (Varanus niloticus) en de Nijlkrokodèl (Crocodylus niloticus) en in slange wie de zier giftege Gabonadder (Bitis gabonica).

Zambia is veur Afrikaanse begrippe e geürbaniseerd land: 44% vaan de bevolking leef in groete steideleke gebeie. De bevolking besteit oet 72 etnische gróppe, veural Bantoe. Europeaone en Khoisan vörme klein minderhede. De nege groetste etno-linguïstische gróppe same zien evels al good veur 90% vaan de bevolking, zoetot de res relatief marginaol is.

Volges Ethnologue kint 't land 45 taole, daovaan 43 levende.^[1] De bulk vaan die taole huurt bij de Bantoetaole. Vertegewäördegde gróppe zien K, L, M, N en e bitteke S. De Zambiaanse euverheid erkint zeve Bantoetaole es regionaol taole, te weite Chewa (ouch Nyanja; gróp N), Bemba (M), Lunda (K), Tonga (K), Lozi (S), Luvale (K) en Kaonde (L); aander taole höbbe minder sprekers. Nog eine Khoisantaol is bekind, 't Khwe (300 sprekers in e paar Zambiaanse dörpkes; ieder 'n taol vaan Namibië en Botswana)^[2] Ouch Afrikaans en Ingels zien bekind; wie ein creooltaol, 't Settla.^[1]

Zambia is volges de groondwèt vaan 1996 officieel e christelek land en 87% vaan de bevolking hingk dees religie aon. Minderhede vaan animiste, moslims, joede en hindoes bestoon. De christene zien, door versjèllende soorte zendingswerk, vaan allerlei genoetsjappe: katheliek, Anglicaons, Pinkstergemeintes, Nui-Apostolische Kèrk, lutheraons, Jehova's Getuges, Zevendendaagsadventiste, Afrikaanse kèrke en evangelische gemeintes.

De oersprunkele bewoeners vaan ouch Zambia waore de Khoisan, die mèt hun jeger-verzaomeleerleefstijl in 't naodeil waore tegeneuver de invallende Bantoe. Op 't lèste vaanaof d'n twelfden iew begóste de volker die noe Zambia bewoene 't land in te koume, de Tonga 't iers. Nog tot in de negentienden iew gaof 't versjèllende immigratiestruim die oetindelek tot de huiege samestèlling vaan de bevolking höbbe geleid. D'n ierste Europeaon in 't gebeed waor de Protugees Francisco de Lacerda. Väöl bekinder woort David Livingstone, dee in 1855 de Victoriawatervalle (vaanoet Europees perspetief) oontdèkde en nao de regerende Ingelse keuningin neumde.

In zie spoer kaome tege 't ind vaan d'n iew de ierste koloniste, es deil vaan Cecil Rhodes zien BSA Company. Ze verkraog iers mijnrechte in 't weste vaan 't later Zambia, wat Noordwes-Rhodesië góng heite, en daonao 't ooste, wat Noordoos-Rhodesië woort. 't Land bleek veural riek aon koper. In 1911 woorte de twie gebeje vereineg tot Noord-Rhodesië. Pas vaanaof 1923, wie de BSA Company aofstand deeg vaan häör rechte, woort 't 'n echte kolonie. In 1953 woort 't, mèt Zuid-Rhodesië (Zimbabwe) en Nyasaland (Malawi), vereineg tot ein semi-otonoom Federatie vaan Rhodesië en Nyasaland. Intern waor dao verzèt tege, ouch al oonder de Afrikaanse elite, die eigelek oonaofhenkelekheid wunsde en zeker neet mèt Zuid-Rhodesië en Nyasaland wijer wouw. Op 31 december 1963 woort de unie oongedoon gemaak, op 24 oktober 1964 kraog 't land zien oonaofhenkelekheid en nuie naom. Kenneth Kaunda, al leismaan vaan 't otonoom Noord-Rhodesië, woort d'n ierste president.

Kaunda stèlde 'n einpartijestèlsel in en regeerde langen tied es dictator. 't Land had groete economische probleme, die erger woorte op 't memint tot in de jaore 1970 de pries vaan koper umlieg góng. Ouch kaom toen e conflik op mèt naoberland (Zuid-)Rhodesië. Dit maakde tot 't land aander partners mós zeuke, in 't bezunder Angola en Mozambique. In dees len braoke op d'n door börgeroorloge oet, wat Zambia opzat mèt versjèllende vlöchtelingestruim en 't ewegvalle vaan stabiel partners. Dit alles maakde tot de oonvrei mèt Kaunda zie bewind greujde. In juni 1990 kaom 't tot proteste, in datzelfde jaor tot 'ne couppoging. In 1991 trooj heer oetindelek aof, naotot heer mierpartijeverkezinge had laote hawwe. Sinds de jaore 2000 is de economie ziech dudelek aon 't herstèlle: de inflatie is in de hand en d'n handel nump touw. De gestege groondstofprieze höbbe de koperhandel weer lucratiever gemaak.

Dit artikel is gooddeils gebaseerd op, meh neet vertaold oet, 't corresponderend Ingelstaoleg artikel, en wel in dees versie; wijer op en:Geography of Zambia, en:Wildlife of Zambia en en:Birds of Zambia.

1. ↑ ^{1,0 1,1} Ethnologue report for Zambia
2. ↑ Ethnologue report for language code: xuu