Civaknasî

Civaknasî, sosyolojî yan jî zanista civakî lêkolîna zanistî û sîstematîk a civaka mirovan e ku civakê, tevgerên civakî yên mirovî, awayên pêwendiya civakî, danûstandina civakî û aliyên çandê yên bi jiyana rojane re ye lêkolîn dike.^[1][2] Wekî beşeke hem zanistên civakî hem jî zanistên mirovahiyê, civaknasî ji bo peydakirina zanyariyek li ser nîzama civakî û guhartina civakî rêbazên cihêreng ên lêkolîna empîrîk û analîza rexneyî bi kar tîne. Mijarên sosyolojiyê yên sereke ji analîzên têkilî û tevgera takekesî ya di asta mîkro de bigire heya analîzên pergalên civakî û awayê civakî ya di asta makro de diguhere. Lêkolîna sosyolojîk a sepandî dibe ku rasterast li ser siyaseta civakî û refahê were bikaranîn lê nêrînên teorîk dikarin li ser têgihiştina pêvajoyên civakî û rêbaza fenomenolojîk bisekinin.

Çavkaniyên kevneşopî yên sosyolojiyê di nav xwe de tebeqebûna civakî, çîna civakî, tevgera civakî, dîn, sekûlerîtî, dadwerîtî, zayendî, zayendîtî û jirêderketinê (tevgerên ji derveyê normê) vedihewîne. Lêkolînên dawî yên aliyên sosyo-teknîkî yên dabeşkirina dîjîtal wekî beşeke nû li sosyolojiyê hatiye zêdekirin.^[3] Ji ber ku hemî qadên çalakiyên mirovî di bin bandora hevkarîgeriya di navbera pêkhateyên civakî û dezgeha takekesî de ne civaknasî gav bi gav bala xwe ber bi mijar û saziyên din ve daye ku di nav de tenduristî û saziya bijîşkiyê, aborî, leşkerî, ceza û pergalên kontrolê, înternet, civaknasiya perwerdehiyê, sermayeya civakî û rola çalakiya civakî di pêşvexistina zanîna zanistiyê de hene.

Ji ber ku lêkolînerên civakî li ser cûrbecûr teknîkên bi kalîte sekinî ne rêbazên zanistî yên civakî jî berfireh bûye. Bi taybetî veguherînên zimanî û çandî yên di nîveka sedsala 20an bûye sedema nêzîkatiyên şirovekarî, hermeneutîk û felsefî yên ji bo analîzkirina civakê.

Max Weber, Karl Marx û Emile Durkheim sosyologên klasîkên herî naskirî yên cihanê ne.

Navê sosyolojiyê di zimanê kurdî de ji du peyvên hevgirtî yên civak û nasî yê pêk tên. Di zimanê kurdî de peyva civak komên mirovan rave dike, peyva nasî jî (di heman demê de hevwateya naskirinê ye) tê wateya naskirin yan jî tê wateya ravekirina şaxên zanistiyan. Bi vê awayê di zimanê kurdî de civaknasî zanista sosyolojiyê rave dike.

Beşek ji peyva sosyolojiyê navê xwe ji peyva latînî ya socius werdigire ku wateya "heval" an "hevalbendî"yê.^[4] Paşgira -lojî jî (ku tê wateya 'lêkolînê') ji peyva yewnanî ya -λογία (-logía), ku ji peyva λόγος (lógos, 'peyv' an 'zanîn') zêde bûye derketiye holê.^[4]

Birêvebirina aqilmendiya sosyolojîk beriya damezrandina bingeha dîsîplînê de hebûye. Analîzên civakî bi koka xwe komkirinên hevparên gerdûnî ye ku zanîn û felsefeya gerdûnî ya hevpar e ku ji heyama helbesta pêkenok a kevnar a ku rexneya civakî û siyasî vedihewîne û ji heyama feylesofên yewnaniya kevnare yên wekê Sokrates, Platon û Arîstoteles ve heye. Wek mînak koka vekolînê bi kêmanî ve ji pirtûka Domesday ya sala 1086an ve hatiye dîtin ku feylesofên kevnar ên wekî Konfucius li ser girîngiya rolên civakî di pirtûkên xwe de nivîsiye.

Têgîna civaknasiyê yekem car di sala 1780an de ji aliyê esayîstê fransî Emmanuel-Joseph Sieyès ve di destnivîsek neçapkirî de hatiye danîn.^[5] Piştre jî sosyolojî ji hêla fîlozofê zanistê ya fransî Auguste Comte (1798–1857) ve di sala 1838an de bi awayekî serbixwe hatiye pênase kirin.^[6][7] Comte berê têgîna fîzîka civakî bikar aniye lê piştre ew ji hêla kesên din ve bi taybetî ji aliyê statîstîknasê belçîkayî Adolphe Quetelet ve hatiye veqetandin. Comte ji bo ku zanista civakî bê fem kirin hewl daye ku dîrok, psîkolojî û aborî yê bi têgihîştina zanistî ya jiyana civakê yek bike. Comte di demek kurt ê piştî nexweşiya Şoreşa Fransayê nivîsiyê ku di nivîsên xwe de wî pêşniyar kiriye ku nexweşiyên civakî dikarin bi rêya pozîtîvîzma sosyolojîk werin çareser kirin ku nêzîkatiyek epîstemolojîk di Perwerdeya Felsefeya Pozîtîv de (1830–1842) de hatiye destnîşan kirin û piştre jî di Nêrîna Giştî ya Pozîtîvîzmê (1848) de cih girtiye. Comte bawer kiriye ku qonaxeke pozîtîvîst dê serdema dawîn a pêşveçûna têgihîştina mirovî, piştî qonaxên teolojîk û metafizîkî yên konjekturel nîşan bide. Di dîtina girêdayîbûna dorhêla teorî û çavdêriyê ya di zanistê de û bi dabeşkirina zanistan, Comte dikare di nêrîna nûjen a îro de wekê yekem feylesofê zanistê were dîtin.^[8]

Comte ji bo pêşveçûna civaknasiyê lezek hêzdar da ku di dehsalên paşîn ên sedsala nozdehan de feydeyê daye. Gotina vê bê guman nayê îdiakirin ku civaknasên fransî yên wekî Durkheim şagirtên dilsoz ên kahînê pozîtîvîzmê bûn. Lê bi xwesteka li ser kêmnebûna her yek ji zanistên xwe yên bingehîn ji bo zanista taybetî ya zanistan a ku di hiyerarşiyê de pêşwaziya wî dikir û bi girankirina xwezaya sosyolojiyê wekî lêkolîna zanistî ya diyardeyên civakî, Comte sosyolojî xistiye ser nexşeyê. Bê guman destpêka [wî] dikare ji Montesquieu re, mînak û ji Condorcet re were şopandin, ne ku qala Saint-Simon, pêşiyê yekser ê Comte bike. Lê eşkerebûna Comte ya sosyolojiyê wekî zanistek taybetî, bi karakterê xwe yê taybet, Durkheim rewa kiriye ku wî wekî bav an damezrînerê vê zanistê bihesibîne, tevî ku Durkheim fikra sê dewletan qebûl nekir û nêzîkatiya Comte ya li ser civaknasiyê rexne kiriye.

—Frederick Copleston, A History of Philosophy: IX Modern Philosophy (1974), r. 118

Hem Comte û hem jî Karl Marx li pêy pîşesazkirin û laîkbûna ewropî ji tevgerên cihêrengên dîrokî felsefe û zanistî îlham wergirtine bi awayeke zanistî dest bi pêşxistina sîstem û pergalên zanistî kirine. Mark pozîtîvîzma Comte red kiriye lê di hewldana pêşxistina "zanista civakê" de ji ber ku peyvên wî wateyên berfireh wergirtiye dîsa jî wek damezrînerê sosyolojiyê hatiye naskirin.^[9] Li gorî Isaiah Berlîn, her çend Marx xwe wekê civaknas nebîne jî "bi qasî ku her kes dikare vê sernavê bixwaze" dibe ku ew wekî "bavê rastîn" ê sosyolojiya nûjen were dîtin.

Bersivên zelal û yekgirtî bi şert û mercên empirîkî yên nas ji bo wan pirsên teorîk ên ku di wê demê de herî zêde bala mirovan dikişand û ji wan derxistina rêwerzên pratîkî yên zelal bêyî ku di navbera her duyan de girêdanên eşkere çêkirî çêbike, destkevtiya bingehîn a teoriya Marx bû. Başkirina sosyolojîk a pirsgirêkên dîrokî û exlaqî ku Comte û piştî wî Spencer û Taine nîqaş kirin û rênexşeya wî derxistibûn tenê dema ku êrîşa Marksîzma milîtan ku encamên wî dibe pirsgirêkeke wêrankar bûye sedema lêkolînek rastîn û berbiçav û ji ber vê yekê lêgerîna delîlan zêde dibe û baldariya li ser rêbazê zexmtir dike.

Herbert Spencer yek ji civaknasên sedsala 19an ên herî populer û civaknasên herî bi bandorê sedsala 19an bû. Tê texmîn kirin ku Spencer di heyama jiyana xwe de nêzîkî milyonek pirtûk firotiye ku ji pirtûkên hemî civaknasên din ên di wê demê de pir zêdetir bûye.^[10] Bandora wî yê li ser civaknasiyê ewqasî bi tesîr bûye ku gelek ramanwerên din ên sedsala 19an ku di nav wan de Émile Durkheim jî hebû ramanên xwe bi wî re diyar kirine. Di derbarê pirtûka Durkheim a bi navê Division of Labour in Society de bi rêjeyek mezin nîqaşeke berfireh e li ser pirtûkê heye ku Durkheim sosyolojiya xwe bi berfirehî ji Spencer deyn wergirtiye.^[11]

Yekem beşa fermî ya civaknasiyê li cîhanê di sala 1892n de ji aliyê Albion Small ve bi vexwendina William Rainey Harper li Zanîngeha Şîgagoyê hatiye damezrandin. Kovara Sosyolojiyê ya Amerîkî (American Journal of Sociology) piştî demek kurt di sala 1895an de ji aliyê Small ve hatiye damezrandin.

Lê belê sazîbûna civaknasiyê wekî dîsîplînek akademîk bi giranî ji aliyê Émile Durkheim ve hatiye birêvebirin ku pozîtîvîzm wekî bingehek lêkolîna civakî ya pratîkî pêş xistiye. Dema ku Durkheim gelek hûrguliyên felsefeya Comte red kiriye di heman demê de rêbaza wî diparêze û berfireh dike ku zanistên civakî berdewamiya mentiqî ya yên xwezayî ne di qada çalakiya mirovan de û israr dikin ku ew dikarin heman objektîvbûn, rasyonalîzm û nêzîkatiya sedemîtiyê biparêzin. Durkheim di sala 1895an de li Zanîngeha Bordeauxê beşa yekem a civaknasiyê ya ewropî saz kiriye û xebata xwe yê bi navê Rules of the Sociological Method (1895) weşandiye. Li gorî Durkheim civaknasî dikare wekî "zanistiya saziyan, çêbûna wan û fonksiyona wan" were binav kirin.^[12]

Monografiya Durkheim Suicide (1897) ji hêla civaknasên hevdem ve di analîzên statîstîkî de wekî xebateke bingehîn hatiye hesibandin. Suicide lêkolîna dozek e ku cûrbecûr rêjeya xwekuştinê di nav nifûsa Katolîk û Protestan de ye û ji bo veqetandina analîzên sosyolojîk ji psîkolojî yan jî ji felsefeyê re xizmet dike. Di heman demê de xebat di têgîna teorîkî ya fonksiyonalîzma awayî de jî beşdariyek mezin nîşan daye.

Civaknasî bi awayekê bi lez wekî bersiveke akademîk li hemberê kêşeyên têgihîştî yên modernîteyên wekê pîşesazîbûn, bajarîbûn, sekûlerîbûn û pêvajoya rasyonelibûnê pêş ketiye.^[13] Digel ku antropolojî û statîstîkên Brîtanî bi gelemperî li ser rêgezek cûda dişopînin ev qad li parzemîna Ewropayê serdest bû. Lêbelê bi destpêka sedsala 20an re gelek teorîsyen di cîhana îngilîzîaxêvan de çalak bûn. Çend sosyologên destpêkê bi mijarê ve girêdayî bûn ku bi aborî, huqûq, psîkolojî û felsefeyê re jî têkilî danîbûn û teoriyên ku di cûrbecûr qadên cûda de ne hatine bicih kirin. Ji destpêka vê yekê ve epîstemolojiya sosyolojîk, rêbaz û çarçoveyên lêkolînê pir berfireh bûne û ji hev cuda bûne.

Durkheim, Marx û teorîsyenê Alman Max Weber bi gelemperî wekî sê mîmarên sereke yên civaknasiyê hatine binav kirin.^[14] Herbert Spencer, William Graham Sumner, Lester F. Ward, W.E.B. Du Bois, Vilfredo Pareto, Alexis de Tocqueville, Werner Sombart, Thorstein Veblen, Ferdinand Tönnies, Georg Simmel, Jane Addams û Karl Mannheim bi gelemperî wekî teorîsyenên damezrîner di nav koma akademîk de cih girtine. Di bernameyê de hatiye pêşniyarkirin dibe ku Charlotte Perkins Gilman, Marianne Weber, Harriet Martineau û Friedrich Engels wekî damezrînerên kevneşopiya femînîst di civaknasiyê de cih bigirin. Her fîgurek sereke bi perspektîf û rêgezek teorîkî ya taybetî ve girêdayî ne.

Marx û Engels derketina civaka nûjen beriya her tiştî bi pêşketina kapîtalîzmê ve girê didin; li gorî Durkheim ev yek bi taybetî bi pîşesazîbûn û dabeşkirina kar a civakî ya nû ve girêdayî bû; li gorî Weber ev yek bi peydabûna şêwazek ramanê ya cihêreng ve girêdayî bû ku hesabkirina maqûl a ku wî bi exlaqa protestanî ve girêdide. Bi hev re xebatên van civaknasên klasîk ên mezin pêşniyar dikin ku Giddens vê dawiyê wekî 'nêrîneke piralî ya sazûmanên modernîteyê' bi nav dike û ne tenê kapîtalîzm û endustriyalîzm wekî saziyên sereke yên modernîteyê lê li ser 'çavdêriyê' (bi maneya 'kontrolkirina agahî û çavdêriya civakî') û 'hêza leşkerî'yê jî wekî sazûmanên modernîteyê binav kiriye (kontrolkirina amûrên şîdetê di çarçoveya pîşesazkirina şer de). —John Harriss, The Second Great Transformation? Capitalism at the End of the Twentieth Century (1992)

Yekem perwerdehiya zanîngehê ya bi navê "Sosyolojî"yê di sala 1875an de li Dewletên Yekbûyî ya li Yaleyê ji aliyê William Graham Sumner ve hatiye dayîn.^[15] Di sala 1883an de, Lester F. Ward, ku paşê bûye yekem serokê Komeleya Civaknasî ya Amerîkî (ASA), Sosyolojiya Dînamîk-An Zanista Civakî ya Serlêkirî ku li ser bingehê civaknasiya statîkî û zanistên kêmtir tevlihev hatiye weşandin ku dijberî ya civaknasiya laissez-faire ya Herbert Spencer û Sumner dike.^[16] Pirtûka 1200-rûpelî ya Ward di gelek perwerdehiyên sosyolojiya amerîkî yên destpêkê de wekî materyalek bingehîn hatiye bikar anîn.^[17] Di sala 1890an de perwerdeya herî kevn a berdewam a amerîkî di kevneşopiya nûjen de li Zanîngeha Kansasê dest pê kiriye ku ji hêla Frank W. Blackmar ve hatiye destpêkirin.^[18] Beşa Sosyolojiyê li Zanîngeha Şîgagoyê di sala 1892an de ji aliyê Albion Small ve hatiye damezrandin ku di heman demê de yekem pirtûka sosyolojiyê jî weşandiye. George Herbert Mead û Charles Cooley ku di sala 1891ê de li Zanîngeha Michiganê (bi John Dewey re) hevdu nasdikin û di sala 1894an de koçê Şîkagoyê dibin. Bandora wan psîkolojiya civakî û danûstendina sembolîk a Dibistana Şîkagoyê ya nûjen kiriye. Kovara Amerîkî ya Sosyolojiyê di sala 1895an de hatiye damezrandin piştre jî di sala 1905an de Komeleya Civaknasî ya Amerîkî (ASA) hatiye damezrandin.^[18]

Kanona sosyolojîk a klasîkên ku Durkheim û Max Weber di serî de ne, hebûna xwe hinekî deyndarê Talcott Parsons e ye ku bi giranî bi danasîna herduyan ji temaşevanên amerîkî re tê hesibandin. Parsons kevneşopiya sosyolojîk bihêztir kiriye û rojeva sosyolojiya amerîkî di xala mezinbûna herî bilez a dîsîplînê de destnîşan kiriye. Civaknasî li Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê ji hêla dîrokî ve kêmtir ji hevtayê xwe yê ewropî di bin bandora Marksîzmê de maye û heya roja îro bi berfirehî di nêzîkatiya xwe de statîstîkîtir dimîne.

Yekem beşa sosyolojiyê ya ku li Keyaniya Yekbûyî hatiye damezrandin di sala 1904an de li Dibistana Aborî û Zanistên Siyasî ya Londonê (mala kovara Brîtanî ya Sosyolojiyê) bû.^[19] Leonard Trelawny Hobhouse û Edvard Westermarck di sala 1907an de li Zanîngeha Londonê bûne mamosteyên dîsîplînê. Wergêra îngilîzî ya Comte Harriet Martineau wekî yekem civaknasa jina îngilîzî hatiye binavkirin.^[20] Di sala 1909an de Komeleya Sosyolojiya Alman ji hêla Ferdinand Tönnies û Max Weber ve hatiye damezrandin.^[21] Weber di sala 1919an de li Zanîngeha Ludwig Maximilian a Munchenê beşa yekem li Almanyayê ava kiriye ku sosyolojiya nû ya antîpozîtîvîst a bi bandor pêşkêş kiriye.^[22] Di sala 1920an de Florian Znaniecki beşa yekem a sosyolojiyê li Polonyayê ava dike. Enstîtuya Lêkolînên Civakî li Zanîngeha Frankfurtê (paşê bûye Dibistana Frankfurtê ya teoriya rexneyî) di sala 1923an de hatiye damezrandin.^[23] Dema ku René Worms Enstîtuya Navnetewî ya Civaknasiyê damezrand, saziyek ku paşê ji hêla Komeleya Civaknasî ya Navneteweyî (ISA) ya pir mezin ve hatiye dorpêç kirin ku di sala 1949an de hatiye damezrandin hevkariya navneteweyî ya di sosyolojiyê de di sala 1893an de dest pê kiriye.^[24]

Rêbazên lêkolîna sosyolojîk her çend pir caran her du kategorî hev temam bikin bin jî dikarin li du kategoriyan bêne dabeş kirin,^[25]

• Rêbaza sêwiranên kalîteyê bi çavdêriya rasterast, danûstendina bi beşdaran re têgihîştina bûyerên civakî, an jî analîzkirina metnan û dibe ku rastbûna kontekstî (girêdayî) û subjektîfê li ser giştîbûnê bisekine.
• Rêbaza sêwiranên çendanayî bi navgîniya delîlên pîvanbar nêzikî diyardeyên civakî dibin û bi gelemperî xwe dispêrin analîzên îstatîstîkî yên gelek bûyeran (yan jî li ser dermankirinên bi mebest di ceribandinek de hatine sêwirandin) dikin ku îdîayên gelemperî yên derbasdar û pêbawer derxin holê.

Civaknas bi gelemperî ji bo teknîkên lêkolînê yên taybetî li kampên piştgiriyê têne dabeş kirin. Ev bi nakokiyên di bingeha dîrokî ya teoriya civakî de bi nîqaşên epîstemolojîk ve girêdayî ne. Her çend di gelek aliyan de pir cûda be jî hem nêzîkatiyên kalîteyî û hem jî yên çendanayî têkiliyeke sîstematîk a di navbera teorî û daneyan de pêk tîne. Rêbazên çendanayî di sosyolojiyê de nemaze li Dewletên Yekbûyî pozîsyoneke serdest werdigire. Di du kovarên dîsîplînê yên ku herî zêde gitrbêje jê têne wergirtin, di dîrokê de gotarên çendanayî ji gotarên kalîteyî bi rêjeya du caran zêdetir in.^[26] (Li aliyê din piraniya gotarên ku di kovara herî mezin ê brîtanî de têne weşandin kalîteyî ne.) Piraniya pirtûkên perwerdehiyên li ser metodolojiya lêkolîna civakî ji perspektîfa çendanayî ve hatine nivîsandin û pir caran peyva "metodolojî"yê bi "statîstîk"ê re hevwate bikar anîne.^[27] Bi pratîkî hemî bernameyên PhD-ya sosyolojiyê li Dewletên Yekbûyî hewceyê perwerdehiya rêbazên statîstîkî ne. Her çend ev daraz ji hêla antîpozîtîvîstan ve berdewam dike jî xebata ku ji aliyê lêkolînerên çendanayî ve hatiye çêkirin ji aliyê raya giştî ve zêdetir 'pêbawer' û 'bêalîgir' hatiye dîtin.^[28]

Hilbijartina rêbazê pir caran bi piranî bi tiştê ku lêkolîner dixwaze vekolîne ve girêdayî ye. Wek mînak lêkolînerek ku bi xêzkirina giştînameyek îstatîstîkî li ser tevahî nifûsek têkildar e dibe ku bi pirsa pirsnameyê ji nifûsa nimûneyek nûner re birêve bibe. Berevajiya vê yekê lêkolînerek ku li têgihîştina tevnehevî ya tevgerên civakî yên kesek digere dibe ku çavdêriya beşdarê etnografî an hevpeyivînên vekirî hilbijêrin. Lêkolîn dê bi gelemperî rêgezên çendaneyî û kalîteyî wekî beşek ji sêwirana 'pir-stratejî' li hev bikin yan jî "sêaîlîyî" bikin. Wek mînak dibe ku lêkolînek hejmarî were kirin ku nimûneyên statîstîkî li ser nimûneyek armanc werbigire û piştre re bi hevpeyivînek kalîteyê re were berhev kirin ku rola ajansê diyar bike. (di sosyolojiyê de ajans kapasîteya kesan e ku ji bo pêkanîna potansiyela xwe xwedî hêz û çavkaniyên xwe bin).^[29]

Rêbazên çendaneyî bi gelemperî ji bo ku pirsên li ser nifûsên pir mezin were pirsîn têne bikar anîn, serjimêrek an hejmartina tevahî ya endamên wê nifûsê ne pêkan e. Piştre 'mînakek' ji bo birêvebirina binkomeke nifûsê tê çêkirin. Di lêkolîna çendaneyî de statîstîk têne bikar anîn ku ji vê nimûneyê der barê nifûsê de bi tevahî encaman bê derxistin. Pêvajoya hilbijartinê wekî 'mînak' tê binavkirin. Digel ku bi gelemperî çêtir e ku mirov bi awayeke ketoberî têne nimûneyek bide ku xema cûdahiyên di navbera binpopulasyonên taybetî de carinan pêwîstiya nimûneyên tebeqeyî dike. Berevajî vê yekê nemimkûniya nimûneya ketober carinan hewcedariya nimûneya ne-îhtîmalî dike ku yan nimûneya hêsan yan jî nimûneya giroka berfê pêwîst dike.^[30]

Lêkolînên di lîsteya jêrîn de ne taybetî ye ne jî lêkolînên berfireh e:

• Lêkolînên arşîvan (yan jî rêbazên dîrokî): Lêkolîneke ku li ser daneyên duyemîn ên ku di arşîv û tomarên dîrokî de cih digirin tê sekinandin ku di nav de daneyên jînenîgarî, bîranîn, kovar û hwd hene.
• Analîzkirina naverokê: Lêkolîneke ku naverokên hevpeyvîn û metnên din bi awayekî sîstematîk têne analîzkirin. Bi gelemperî daneyan wekê beşek ji nêzîkatiya "teoriya zemîn" bi karanîna nermalava analîzkirina daneya kalîte (QDA), wekê Atlas.ti, MAXQDA, NVivo yan QDA Miner, 'kodkirî' têne kirin.^[31]
• Lêkolîna ceribandinî: Lêkolîneke ku lêkolîner pêvajoyek civakî ya yekane îzole dike û lêkolînê di laboratuareke de ji nû ve hildiberîne (wek mînak, bi afirandina rewşek ku pêşdarazên zayendîparêz ên bênezanî tê de heye) ku hewl didin ku diyar bikin ka hinek guhêrbarên civakî dikarin bibin sedema, an bi guhêrbarên din ve girêdayî bin an na (wek nimûne, dîtina ka hestên mirovan di derbarê rolên zayendî yên kevneşopî de dikarin bi aktîvkirina stereotipên zayendî yên berevajî werin manîpule kirin).^[32] Her çend bêyî ku li ber guhêrbarên berjewendiyê yên serbixwe werin xuyang kirin — yan jî yek an zêdetir dermankirinê bistînin beşdarî bi awayeke ketober ji komên cihêreng ên ku yan wekî kontrolê kar dikin — wekî xalên referansê tevdigerin ji ber ku ew li gorî guhêrbara girêdayî têne ceribandin têne destnîşan kirin, her çend bêyî ku hûn li ber guhêrbarên berjewendiyê yên serbixwe werin xuyang kirin — yan jî yek an zêdetir dermankirinê bistînin.
• Lêkolîna dirêjî: Lêkolîneke berfireh a kesek an komek taybetî ku di demek dirêj de tê berdewam kirin.
• Çavdêrî: Lêkolîneke ku bi karanîna daneyên ji hestan, lêkolîner agahdariya li ser diyardeya civakî an tevgerê tomar dike. Teknîkên çavdêriyê dibe ku beşdarî beşdarbûnê bibin an jî nebe. Di çavdêriya beşdaran de lêkolîner diçe nav qadan (wek mînak civakek an cihek kar) û ji bo ku têgihîştinek kûr jê werbigire, ji bo demek dirêj beşdarî çalakiyên qadê dibin. Daneyên ku bi van teknîkan hatine bidestxistin dibe ku bi rêbazên çandeneyî yan jî bi rêbazên kalîteyî ve bêne analîz kirin. Di lêkolîna çavdêriyê de dibe ku civaknasek germbûna gerdûnî li hinek devera cîhanê ku kêm niştecî ye lêkolîn bike.
• Nirxandina Bernameyê rêbazeke sîstematîkê ji bo berhevkirin, vekolandin û bikar anîna agahî yên ji bo bersivdana pirsên li ser projeyê, siyaset û bernameyan ku bi taybetî li ser bandor û bikêrhatina wan e. Hem di sektora giştî û hem jî di sektora taybet de aliyên peywendîdar bi gelemperî dixwazin bizanibin ka bernameyên ku ew fînanse dikin, pêk tînin, deng didin an îtiraz dikin, bandora ku armanc dikin bibînin çêdikin an na. Dema ku nirxandina bernameyê pêşî li ser vê pênaseyê disekine, ramanên girîng bi gelemperî di nav xwe de vedihewîne ka bername her beşdarekî çiqas lêçûn e, bername çawa dikare were baştir kirin, gelo bername hêja ye, gelo alternatîfên çêtir hene, heke encamên nexwestî hebin û gelo bername armancên guncaw û bikêrhatî ne.^[33]
• Lêkolîna pirsnameyê: Lêkolîneke ku lêkolîner daneyan bi karanîna hevpeyivîn, pirsname, an bertekên mîna wan ji komek mirovên ku ji nifûsek taybetî ya balkêş hatine, mînak berhev dike.

A	Theodor W. Adorno, Raymond Aron, Hans Albert
B	Zygmunt Bauman, Ulrich Beck, Daniel Bell, Reinhard Bendix, Peter L. Berger, Peter M. Blau, Raymond Boudon, Pierre Bourdieu
C	Robert Castel, Dieter Claessens, James S. Coleman, Auguste Comte, Charles Cooley, Lewis Coser
D	Ralf Dahrendorf, W. E. B. Du Bois, Émile Durkheim
E	Shmuel N. Eisenstadt, Norbert Elias, Jon Elster, Hartmut Esser, Amitai Etzioni
F	Michel Foucault, Hans Freyer, Gilberto Freyre
G	Harold Garfinkel, Arnold Gehlen, Theodor Geiger, Anthony Giddens, Erving Goffman, Ludwig Gumplowicz
H	Jürgen Habermas, Maurice Halbwachs, George C. Homans, Max Horkheimer, Klaus Hurrelmann
I	Eva Illouz
J	Marie Jahoda
K	René König
L	Paul F. Lazarsfeld, M. Rainer Lepsius, Siegwart Lindenberg, Seymour Martin Lipset, Thomas Luckmann, Niklas Luhmann
M	Bronisław Malinowski, Michael Mann, Karl Mannheim, Herbert Marcuse, Karl Marx, Marcel Mauss, George Herbert Mead, Robert K. Merton, Robert Michels, Charles Wright Mills, Richard Münch
O	William F. Ogburn, Mancur Olson, Franz Oppenheimer
P	Vilfredo Pareto, Robert E. Park, Talcott Parsons
R	David Riesman, Stein Rokkan, Hartmut Rosa
S	Henri de Saint-Simon, Saskia Sassen, Helmut Schelsky, Wolfgang Schluchter, Alfred Schütz, Richard Sennett, Alphons Silbermann, Georg Simmel, Werner Sombart, Pitirim Sorokin, Herbert Spencer, William Graham Sumner
T	Gabriel Tarde, William I. Thomas, Ferdinand Tönnies, Alain Touraine
V	Thorstein Veblen, Michael Vester
W	Immanuel Wallerstein, Lester Frank Ward, Alfred Weber, Max Weber, Edvard Westermarck, William F. Whyte, Leopold von Wiese
Z	Wolfgang Zapf

• Tevkariya kurdan ji zanistê re
• Civaknasiya ziman

• Kurdish Philosophy studies: Civak û Civaknasî
• Kurdish Philosophy studies: Bernameya Marksîzma Rojava
• Rûpela nû: Civaknasî bi giştî çi ye?