Техас

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту
АҚШ штаты

Техас
ағылш. Texas

Техас туы Техас мөрі
Техас туы Техас мөрі
АҚШ картасындағы Техас штаты

Штат ұраны

«Достық» (ағылшынша "Friendship")

Штат әні

«Texas, our Texas» (қазақша "Техас, біздің Техас")

Штат лақапаты

«Жалғыз жұлдызды штат» (ағылшынша "The Lone Star State")

Астанасы

Остин

Ең ірі қаласы

Хьюстон

Ірі қалалары

Сан-Антонио
Даллас
Остин
Форт-Уэрт
Эль-Пасо

Тұрғыны

▲25 145 561[1] (2010 жыл)
- тығыздығы
 37,2 адам/км²

Ауданы

2−орын
- барлығы
 696 241 км²
- су беті
 17 406 км² (2,5 %)
- ендік
 25°50' с. е. бойынша 36°30' с. е., 1 244 км
- бойлық 93°31' б. б. бойынша 106°38' б. б., 1 270 км

Теңіз деңгейінен биіктігі

- максимал биіктігі 2 667,4 м
- орташа биіктігі 520 м
- минимал биіктігі
 0 м

Губернаторы

Грег Эбботт

Вице-губернаторы

Патрик Дэн

Заң шығару органы

Техас легислатурасы[2]
- жоғарғы палатасы Техас сенаты
- төменгі палатасы Техас өкілдігінің палатасы

Сенат мүшелері

Кей Бейли Хатчинсон
Джон Корнин

Уақыт белдеуі

UTC−6,
жазда UTC−5

Домені

.tx.us

Ресми сайты:

texas.gov
Ортаққордағы санаты: Техас
  1. ↑ 2010 Resident Population Data: Population Change (xls). US Census. Басты дереккөзінен мұрағатталған 27 қазан 2011. Тексерілді, 21 желтоқсан 2010.
  2. ↑ Англияда және АҚШ-тың кейбір штаттарында заң шығаратын органдар атауы

Техас (ағылш. Texas, /ˈtɛksəs/) — АҚШ-тың оңтүстігіндегі, халық саны және жер көлемі бойынша екінші орындағы штат; құрлық штаттарының арасында ең үлкен жер аумағына ие. Атауы Каддо тіліндегі «Tejas» — “достар” яки “одақтастар” деген сөзге негізделген.[1] Техас Америка Құрама Штаттарының оңтүстік-орталығында орналасқан, оңтүстігінен Мексикамен, батысынан Жаңа Мексикамен, солтүстігінде Оклахомамен, солтүстік-шығысында Арканзаспен, шығысынан Луизиана штаттарымен шектеседі. Техастың жер көлемі 268,820 шаршы миль (696,200 шаршы километр), халқының саны 25,1 миллион адамды құрайды.[2]

Штат туралы

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Испанияның отаршылдық саясаты кезінде штат Nuevo Reino de Filipinas : La Provincia de Texas атауымен белгілі болды.[3] Бұл атауды бірінші қолданған адам Antonio Margil de Jesús болып, ол 1716 жылы 20-шілдеде Мексика вице-короліне хат жазғанда осы атауды қолданады. Бұл атау күнделікті өмірде көп қолданыста болмағанымен, 1800 жылдардың аяқтарына дейінгі ресми құжаттарда көп кездесіп тұрады.

Хьюстон Техастағы ең үлкен және АҚШ-тағы төртінші үлкен қала болып есептеледі. Ал Сан-Антонио болса, штаттағы екінші және мемлекеттегі жетінші үлкен қала. Сол сияқты Даллас-Форт Уэрт және Үлкен Хьюстон АҚШ метрополитендік аймақтардағы төртінші және алтыншы орындарда тұрады. Одан басқа ірі қалалар Эл Пасо және Остин сияқты үлкен қалалар болса, штат орталық қалалары болып есептеледі. Техастың тәуелсіз Республика екендігінің және Мексикамен азаттық үшін күресуінің белгісі ретінде штатты “Жалғыз жұлдызды штат” деп атайды. Сондықтан "Жалғыз жұлдыз" бейнесін Техастың туында және штат таңбасында да кездестіруге болады.[4]

Техас штатының ресми нышандары мен символдары

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
  • Техас гүлі (bluebonnet) (1901 жылы белгіленген)
    Техас гүлі (bluebonnet) (1901 жылы белгіленген)
  • Техас туы (1839 жылы)
    Техас туы (1839 жылы)
  • Техас Республикасы таңбасы (1839 жылы)
    Техас Республикасы таңбасы (1839 жылы)
  • Техас штаты таңбасы (1845 жылы)
    Техас штаты таңбасы (1845 жылы)
  • Техас штаты таңбасының өзгеруі (1961 жылы)
    Техас штаты таңбасының өзгеруі (1961 жылы)
  • Техас Республикасы мемлекеттік ел таңбасы (1839 жылы)
    Техас Республикасы мемлекеттік ел таңбасы (1839 жылы)
  • Техас штаты ел таңбасы (1993 жылы)
    Техас штаты ел таңбасы (1993 жылы)
  • Ұлттық гвардия (1924 жылы)
    Ұлттық гвардия (1924 жылы)
  • Штат талы (ағылш. Pecan) (1906 жылы)
    Штат талы (ағылш. Pecan) (1906 жылы)
  • Штат құсы (ағылш. Northern Mockingbird)
    Штат құсы (ағылш. Northern Mockingbird)
  • Штаттың майда сүт қоректісі (ағылш. Nine-banded Armadillo)
    Штаттың майда сүт қоректісі (ағылш. Nine-banded Armadillo)
  • Штаттың ірі сүт қоректісі(ағылш. Texas longhorn)
    Штаттың ірі сүт қоректісі(ағылш. Texas longhorn)
  • Штат иті(ағылш. Blue Lacy) (2005 жылы)
    Штат иті(ағылш. Blue Lacy) (2005 жылы)
  • Штаттың аспаздық құралы (ағылш. Dutch oven)
    Штаттың аспаздық құралы (ағылш. Dutch oven)
  • Штаттың тағамы (ағылш. chili con carne)
    Штаттың тағамы (ағылш. chili con carne)
  • Штат талшығы және тоқымасы (мақта)
    Штат талшығы және тоқымасы (мақта)
  • Штат жемісі Техастық грейпфрут
    Штат жемісі Техастық грейпфрут
  • Штат шөбі (ағылш. Sideoats grama)
    Штат шөбі (ағылш. Sideoats grama)
  • Штат жәндігі (ағылш. monarch butterfly)
    Штат жәндігі (ағылш. monarch butterfly)
  • Штат музыкалық аспабы (гитара)
    Штат музыкалық аспабы (гитара)
  • Штат молекуласы(ағылш. buckyball)
    Штат молекуласы(ағылш. buckyball)
  • Штат жаңғағы (ағылш. Native pecan)
    Штат жаңғағы (ағылш. Native pecan)
  • Штат бұрышы (ағылш. chiltepin)
    Штат бұрышы (ағылш. chiltepin)
  • Штат өсімдігі (ағылш. prickly pear cactus)
    Штат өсімдігі (ағылш. prickly pear cactus)
  • Штат қабыршағы (ағылш. lightning whelk)
    Штат қабыршағы (ағылш. lightning whelk)
  • Штат кемесі (ағылш. Battleship USS Texas (BB-35))
    Штат кемесі (ағылш. Battleship USS Texas (BB-35))
  • Штаттың жеке спорты (ағылш. rodeo)
    Штаттың жеке спорты (ағылш. rodeo)
  • Штаттың командалық спорты (Америкалық футбол ағылш. American football)
    Штаттың командалық спорты (Америкалық футбол ағылш. American football)

География

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Балконас Фолт сияқты аймақтық және геологиялық ерекшеліктеріне қарай Техаста мемлекеттің оңтүстігіндегі және батыс-оңтүстігіндегі жерлерге ұқсас әр түрлі ландшафттар кездеседі.[5] Техас көбінесе оңтүстік-батыс құмды шөлдермен байланысып, штат жалпы аймағының 10%-дан азырақ бөлігін құмдықтар иелейді.[6] Халық көп шоғырланған орталықтардың көбісі бұрынғы жайылма, шалғын, орман, жиектердің аймақтарында орналасқан. Штат бойлап шығыстан батысқа қарай саяхат қылсақ, жағалық батпақтармен қарағайлы ормандардан, жазықтармен биіктерден және соңында Биг Бэнд шөлдерімен тауларынан тұратын ландшафттарды байқауымызға болады.

Гвадалупе таулары

Техас 268,820 шаршы миль (696,200 километр) аумағымен АҚШ-та Аляскадан соң, екінші орында тұрады. Ол аймағы бойынша Франциядан 10% үлкенірек болса, ал Германия немесе Жапония сияқты елдерден дерлік екі есе артық. Егер Техас ел болғанында, Чили және Замбиядан соң 40-орында тұрар еді.

Хилл өлкесі
Генри(Хенри) көлі

Техас АҚШ-тың оңтүстік орталығында орналасқан. Штаттың үш шекарасы өзендермен тұтасқан. Рио-Гранд оңтүстікте Мексиканың Чиуауа, Коауила, Нуэво-Леон и Тамаулипас штаттарымен шекара жасайды. Қызыл өзен болса солтүстікте Оклахома және Арканзаспен шекара жасайды. Сабин өзені болса шығыста Луизиана штатымен шекара жасайды. 10 климаттық аймағы, 14 қыртыс аймағы және 11 ерекше экологиялық аймақтарымен регионалдық классификациялау әр түрлі қыртыс, топография, геология, шөгулер, өсімдік және жануарлар қауымдастығымен проблемаға айналады.[7]

Техаста 3700 атаулы тасқындар және 15 ірі өзендер бар.[8][9] Осы өзендердің ең ірісі Рио-Гранд. Басқа да Пекос, Брезос, Колорадо және Ред-Ривер сияқты өзендер болса Оклахомамен шекарада орналасқан. Әйтседе Техаста табиғи көлдер болғанымен Техастықтар 100-ден аса жасанды су сақтағыштар орнатты.[10] Техастың аумағы және бірегей тарихы оның аймақтық жабдықтарын даулы етіп тұр. Құқық бойынша ол Оңтүстік немесе Оңтүстік-Батыс мемлекеттік болуы керек не екеуі де бірден болуы мүмкін.

Геология

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Ллано Эстакоданың көленкеленген рельеф картасы
Пало Дуро каньоны

Техас Мексиканың батысындағы Сьерра-Мадреге қарама-қарсы оңтүстігінде аяқталатын Ұлы тегістердің ең оңтүстік бөлігі болып табылады. Континенттік қыртыс кең континенттік өлке және транзиттік қыртыс арқылы Мексика бұғазының мұхиттық қыртысқа айналатын тұрақты кратон Mesoproterozoic ды қалыптастырады. Техастағ ең ескі тау жоталары Mesoproterozoicтан басталып, 1600 миллион жылды құрайды. Бұл Кембрияға дейінгі магмалық және метафоралық тау жоталары мемлекеттің көп бөлігі негізінде жатыр және ол үш орында өз көрінісін тапқан: Ллано өрі, Ван Хорн және Эл Пасоға жақын Франклин тауларында. Көптеген осы ескі таулар шөгінді тау жыныстарын құрайды.

Климат

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Техастағы жылдық орташа жауын-шашын мөлшері
Техастағы жылдық орташа температура

Техас үлкен аймағы болғандықтан және көп зоналардың қиылысында орналасқандықтан климаты құбылмалы болып келеді. Мемлекеттің Панхендл бөлігінде Солтүстік Техасқа қарағанда қыс суығырақ келеді, ал бұғаз жағаларында болса қыс қоңыржай болып келеді. Техаста тұндырулар мысалында көп өзгерістер кездеседі. Штат батыс бөлігі Эл Пасода жылдық жауын мөлшері 8 дюймды (200 мм) құраса, ал оңтүстік-шығыс бөлігі Хьюстонда болса жылдық жауын мөлшері 54 дюймды (1400 мм) құрайды.[11] Солтүстік орталық аумақ Далласта жылына бір қалыпты 37 дюйм (940 мм) болып есептеледі.

Қар жылына Техастың батыс жағындағы Панхендл және таулы аймақтарда көп мәрте жауса, Солтүстік Техаста жылына бірнеше мәрте, ал Орталық және Шығыс Техаста болса бірнеше жылда бір-ақ рет жауады. Кездейсоқ жағдайлардан тысқары Сан-Антонионың оңтүстігінде және жағалауларда қар сирек жауады. 2004 жылы Жаңа жыл қарсаңында боран болғанда Кингсвиллдің оңтүстігіне қар жауғанда, желтоқсандағы орташа температура - 65° градусты құрады.[12] Максималдық температура жазғы кезде орташа есеппен Батыс Техас тауларында 80 °F(26 °C) градус болса, Рио Гранд алабындағы Галвестон аралында 100 °F(38 °C) градусқа дейін көтеріледі. Бірақ Техастың көпшілік аймақтарында бірізді жазғы жоғары температура 90 °F (32 °C) диапазонында болады. Түнгі жазғы температура 50 °F(14 °C) градустан (Батыс Техас тауларында)[13] 80 °F(26 °C) градусқа дейін (Галвестонда)[14] болады.

Найзағай Техаста жиі ойнайды, әсіресе, шығыс және солтүстік бөлігінде. Штаттың солтүстік аудандарын Торнадо шайып кетеді. АҚШ-тағы Торнадолардың басым бөлігі осы Техас аймағында болып, ол жылына орташа есеппен 139 рет. Олар көбінесе Техастың солтүстік бөлігіне және Панхендлге көбірек соғады.[15] Торнадо негізінен штатта сәуір, мамыр және маусым айларында жүз береді.[16]

1915 жылдағы Галвестондағы дауылдың зияны

Америка тарихындағы ең күшті қиратушы дауылдардың бірнешесі осы Техасқа қарай келген. 1875 жылы Индианоледегі дауыл 400 адамды өмірден алып кеткен болса, 1886 жылдағы дауыл болса бүкіл бір қаланы қырып жіберді. Бұл оқиғалар Галвестонға негізгі порт қала болуына мүмкіндік берді. 1900 жылдағы Галвестон дауылы бір қаланы тазалап шамамен 8000 адамды қырып (мүмкін толық 12000 адам), АҚШ тарихындағы ең үлкен өлім апаты болып есте қалды. Техастағы басқа да дауылдар 1915 жылы Галвестон дауылы, 1957 жылы 600-ден астам адам өлген Одри дауылы, 1961 жылы Карла дауылы, 1967 жылы Беула дауылы, 1983 жылы Алисия дауылы, 2005 жылы Рита дауылы және 2008 жылы Дауылды Иконоскоп.[17]

Техас АҚШ-та көптеген парникте өндірілетін газдарды шығарады.[18][19][20] Штат жылына дерлік 1.5 триллион фунт (680 миллиард кг) көмірқышқыл газын шығарады. Тәуелсіз ел ретінде Техас дүние жүзі бойынша парникте өндірілетін газ көлемі бойынша жетінші орынды алған болар еді.[19] Мемлекеттің осындай газды шығаруының себебі көмір электростанцияларының көптігінен және тазалаушы, өңдеуші өндіріс орындарының көп болуынан болып табылады.[19]

Тарихы

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

«Техастағы алты ту» атауы штат аумағындағы басшылық еткен халықтарды білдіреді. Испания Техас аймағында басшылық еткен алғашқы Еуропалық ел. Франция Техаста қысқа мерзімді отаршылдық саясатын жүргізеді. Мексика болса бұл өңірді 1836 жылға дейін, яғни Техас Республика ретінде тәуелсіздік алғанша өз бақылауында ұстайды. 1845 жылы штат АҚШ-қа 28-штат ретінде қосылады. Мемлекет аннексиясы 1846 жылы Мексика-Америка соғысының басталуына себепші болды. 1861 жылы Техас АҚШ құрамынан шығып, Америкадағы Азаматтық соғыс кезінде Америка штаттары конфедерациясына кіруін жариялады. Соғыстан соң Одақ аяқ тұруына дейінгі ұзақ мерзімде штат экономикалық құлдырау кезеңін бастан кешірді.

Азаматтық соғыстан соң Техаста дамыған бірден-бір өндіріс мал шаруашылығы еді. Штат көп жылдар бойы шаруашылықтың орталығы болған соң, Техасты көбінесе ковбоймен байланыстырады.

Еуропаға дейінгі уақыт

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Техас Солтүстік Америкада Колумбқа дейінгі екі ірі мәдениет ортасында болды: олар оңтүстік-батыс және жазық аймақтар. Археологтар осы аймақтарда үш ірі жергілікті мәдениеттің болғандығын және олар Еуропамен қарым-қатынастарға дейін жоғары дәрежеде дамығанын анықтаған. Олар:[21]

Қазіргі таңда Техас аумағында еш бір мәдениет басыңқы болмағандықтан, көптеген адамдар осы штатқа қоныстанып жатыр.[21] Техаста өмір сүрген америкалық тайпаларға Алабама, Апаче, Атакапан, Бидай, Каддо, Коавильтектер, Команчи, Чокто, Коасати, Хасинай, Хумано, Каранкава, кикапу, Киова, Тонкава және Уичито.[22][23]

Техас сөзі Хасинай тайпасының Каддо тіліндегі “táyshaʔ” сөзінен келіп шығып, “достар” және ”одақтастар” дегенді білдіреді.[24][25][26][27][28] Америкалық тайпалар жаңадан келушілерге достық қарым-қатынаста болып, ал жауынгерлері болса, штатқа келген Еуропалық зерттеушілермен көшіп келушілер тағдырына қарсы болды.[29] Тату тайпалар жаңадан келгендерге байырғы дән мәдениетін қалай өсіруді, тамақ жасауды және аңға қалай шығуды үйретті. Ал жауынгер тайпалар болса, өздерінің шабуылдары және қарама-қайшылықтарымен Еуропалықтардың өмірін өте мүшкіл және аса қауіпті халге жеткізді.[30]

Отаршылдық саясаты

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Техас аумағында басшылық еткен елдер тулары

Техасқа байланысты ең алғашқы тарихи құжат Мексика бұғазы жағасының картасы болып, ол карта 1519 жылы Испания зертеушісі Алонсо Альварес де Пинада жасаған.[31][32] Тоғыз жылдан соң кемеде апатқа ұшыраған испан зерттеушісі Альвар Нуньес Кабеса де Вака және оның жолдасы штатқа алғашқы аяқ басқан еуропалықтары болды.[33] Еуропалық күштер 1685 жылы кездейсоқ штатқа келмейінше Техасты елемеген болатын. Рене Роберо Кавелье де ла Саленің жаңылыс есептеуінің себебінен ол отарды Миссисипи аумағында емес, Матагорда бұғазындағы Сент-Люис фортында орнатты.[34] Отаршылдық саясаты қиын жағдайдан және жергілікті халықтардың қолынан өлгенге дейін төрт жыл ғана жалғасты.[35]

1690 жылы Францияның Шығыс Техаста бірнеше миссиялар атқаруы арқылы бәсекелестік танытуы Испанияға қатер салды.[36] After Native American resistance, the Spanish missionaries returned to Mexico.[37] Америкалық индейстердің қарсылығынан соң, испандықтар Мексикаға қайтуына мәжбүр болды. Франция Луизиана штатының көпшілік оңтүстік бөлігіне көшіп келгенде, 1716 жылы Испания үкіметі Шығыс Техаста жаңа миссиялар орындаумен Франция еліне жауап қайтарды.[38][39] Екі жыл өтіп бірінші испандық азаматтық қоныс ретінде Сан-Антониоға негіз салды.[40]

Дұшпан жергілікті тайпалар және Испания отарларына дейінгі қашықтық көшіп келушілердің Техасқа көшу ойынан айнытты. Сондықтан ол Жаңа Испанияның ең аз халық шоғырланған аумағы болды.[41]

1718 жылғы Техас картасы

1749 жылы Липан апачилерімен[42] бейбітшілік келісім-шартына отырған Испания көпшілік тайпалардың Команчи, Тонкава, Хасинайлардың ызасын келтірді.[43] 1785 жылы Команчи Испаниямен келісімге қол қойып, Липан апачилерімен[44] Каранкава тайпаларының жеңіске жетуіне көмектесті.[45][46] Көптеген миссиялармен дін қызметкерлері жақсы өзгерістер алып келді. 18 ғасырдың соңына қарай кейбір тайпалар ғана христиан дінін қабылдаған жоқ.[47]

1803 жылы АҚШ Луизиананы Франциядан сатып алғанда, келісім шартқа Техас та кіретіндігін айтып тұрып алды. 1819 жылы Жаңа Испаниямен АҚШ ортасындағы шекара ретінде Сабина өзені болып табылды.[48] Жаңа жерге ұмтылған АҚШ-тан көшіп келушілер келісім-шартты мойындаудан бас тартты. Бірнеше теңіз қарақшылары армияны Техасқа қарсы қайрады.[49]

Стефен Ф. Остин

1821 жылы азаттық үшін Мексика соғысы Мексиканың бір бөлігі болған Техас аумағында болып өтті.[50] Халқының аздығы үшін Мексика бұл аймақты Коахила және Техас мемлекетінің бір бөлігіне айналдырды.[51]

Команчилердің шабуылын жоқ қылу үмітінде Техас Мексика және Испания сыртынан көшіп келетін халықтарының кіруіне рұқсат беріп, иммигрант саясатын босатты.[52] Мексикалық көшіп-қону жүйесі кезінде көпшілік жерлер эмресиоларға, яғни АҚШ, Еуропа және Мексикадан көшіп келушілерге жұмыс беретін адамдарға бөліп берілді. Бірінші грант Моисей Остинға берілді, ал ол өлген соң баласы Стивен Остинға қалды.

1822 жылы Остиннің көшіп келушілері, Ескі үш жүз мың, Бразос өзенінің бойларын мекендеді.[53] Қалған жиырма үш эмпресиорлар көшіп келушілерді штатқа алып кірді. Олардың көпшілігі АҚШ мемлекетінен болды.[53][54] Техас халқы қарқынмен өсті. 1825 жылы Техас халқы шамамен көпшілік мексикан текті адамдармен қоса 3.500 адамды құрады.[55] 1834 жылға келіп Техас халқы шамамен 37,800 адамға жетті, олардың тек ғана 7,800 халқы мексикан текті болды.[56]

Көпшілік иммигранттар Мексикалық заңдарын жақтырмады, әсіресе құлшылыққа қарсы болған заңды құптамады. АҚШ-тың Техасты сатып алуымен тіркесіп, Мексика үкіметі АҚШ-тан көшіп келушілерге тыйым салуды шешті.[57] Баж салығы туралы жаңа заңдар түпкілікті Мексика азаматтарының және жақында көшіп келген иммигранттардың да наразылығына ұшырады.[58]

1832 жылы ұйымдастырылған Анауак Бұзылыстар атты Мексика заңдарына қарсы ашық көтеріліс болып, ол Мексикадағы ұлт президентіне қарсы көтеріліске ұқсады.[59] Техастықтар федералистер жағында ағымдағы үкіметке қарсы тұрып, Шығыс Техастан барлық Мексикалық әскерлерді қуып шықты.[60] Олар бақылаудың жоқтығынан пайдаланып, көбірек саяси тәуелсіздікті насихаттады. 1832 жылы Конвенцияда Техастықтар кездесіп, басқа проблемалардың ішінде тәуелсіздік алуды талап етуді талқылады.[61] Техастықтар келесі жылы 1833 жылғы Конвенцияда да өз әрекеттерін қайталады.

Республика

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Мексикалық генерал Санта Аннаның Сан Хасинто шайқасында берілуі
1836-1845 жылдары Техас Республикасы

Мексика төңірегінде шиеленісушілік федералистермен централистер арасында жалғаса берді. 1835 жылдың басында сергек Техастықтар Корреспонденция және Қауіпсіздік Комитеттерін құрды.[62] 1835 жылдың соңындағы тәртіпсіздіктер Гонсалес жанындағы соғыста қарулы қақтығысқа алып келді.[63] Бұл Техас төңкерісі болуына алып келді және келесі екі айда Техастықтар аймақта Мексика жасақтарын сәттілікпен жеңді.[64] Техастықтар уақытша үкіметті құратын Кеңеске делегаттарды сайлады.[65] Уақытша үкімет тез арада күрестерден тарқалып кетіп, 1836 жылдың бастапқы екі айында Техас ешқандай басқарусыз қалды.[66][67]

1850 жылы Техас солтүстік-батыс шекарасының жобасы

Осы саяси бытыраңқылық кезінде Мексика президенті Антонио Лопес де Санта-Анна көтерілісті тоқтату үшін жеке өзі армияны аяққа тұрғызды.[68] Мексикалық экспедиция басында сәтті өтті. Генерал Хосе де Юрреа Голида қырғынында Техастықтардың барлық қарсылықтарын жеңді.[69] Санта Анна күші он үш күндік қоршаудан соң Аламо жанындағы шайқаста Техас әскерлерін қырып тастады. Жеңіліс туралы жаңалық Техас штатына көшіп келушілер арасында байбалам туғызды.[70] 1836 жылында болған Кеңесте сайланған делегаттар тез 2-наурызда Техас Республикасы болу туралы Тәуелсіздік Декларациясына қол қойды. Уақытша шенеуніктер сайланған соң, Кеңесті тарқатып жіберді.[71] Жаңа үкімет Мексика армиясынан қашып келген Техастық көшіп келушілерге Ранэуей Скрейп (Тізгінсіз Сызат) деген жерде қосылады.[70] Бірнеше апталық шегінуден соң Сэм Хьюстон басшылығындағы Техас Армиясы шабуыл жасап, Сан-Хасинго жанындағы соғыста Санта Анна күштерін жеңді.[72] Санта Анна тұтқынға түсіп, соғыс аяқталғаны туралы Веласко келісіміне қол қоюға мәжбүр болды.[73]

Техас тәуелсіздігін алған кезде, жаңа Республикадағы екі фракция арасындағы арасындағы саяси күрестер өршелене түсті. Б. Мирабо Ламар басшылығындағы Ұлттық фракция Техас тәуелсіздігінің жалғасуын, тұрғылықты америкалықтарды қуып шығуды және Республиканы Тынық мұхитына дейін кеңейтуді қолдап қуаттады. Сэм Хьюстон басқарған олардың қарсыластары Техасты АҚШ-қа аннексия қылуға және жергілікті америкалықтармен бейбітшілікті амал асыруды қалады. Фракциялап арасындағы қарсылықтар Техас Архив соғысы деген атпен сипатталады.[74] Мексика 1842 жылы Техасқа екі кіші экспедиция жіберді. Сан-Антонио қаласы екі рет қамалға алынып, Техастықтар Доусон қырғыны шайқасында жеңіске жетті. Осындай сәттіліктерге қарамай Мексика Техастағы өз күшін көрсете алмады, ал Республика өмір сүруін жалғастыра берді.[75] Республиканың өзін қорғай алмауы АҚШ-қа Техасты басып алу мүмкіндігін берді.

Мемлекетшілік

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

1837 жылдың басында Республика АҚШ-пен аннексия орнатуға келісімге келу үшін бірнеше мәрте тырысып көрді.[76] Республикадағы Ұлттық фракция оппозиционерлері мен АҚШ-тағы аболиционистік оппозиционерлер Техастың одаққа кіруін бәсеңдетті. Ақырында 1844 жылы сайлауда Жеймс К. Полк жеңген кезде, Техас Одаққа қосылды.[77] 29-желтоқсан 1845 жылы Конгресс Техасты АҚШ-қа қүрамдық бөлігі штат ретінде қабылдады.[78]

Техас АҚШ құрамына кіргеннен соң, Мексика АҚШ-пен дипломатиялық қарым-қатынастар орнатты. АҚШ Техастың шекарасы Рио Грандқа созылатынын талап етсе, Мексика өз кезегінде Нуесес өзеніне дейін созылатынын айтты. Алдыңғы Техас Республикасы өз шекарасын кеңейтуді кұшейтпесе де, АҚШ-тың бұлай жасауға әскери күші де, саяси көз-қарастары да жетерлі еді. 13-қаңтарда, 1846 жылы президент Полк Рио Грандтің оңтүстік бөлігіне генерал Зачари Тейлорды тағайындады. Бірнеше ай өткен соң, Мексика әскерлері Торнтон қорғанысы деп аталатын тартысты жердегі АҚШ атты әскерлеріне қарсы бет алып, Мексикан-Американ соғысының басталуына себепші болды. Алғашқы шайқастар Техас аймағында болып өтті: олар Техас форты қамалы, Пало Алто соғысы және Ресака де ла Палма соғысы.

Бірнеше сериялы жеңістерден соң, Гвадалупе Хидалго келісімі екі жылдық соғысы аяқтап берді. Келісім бойынша АҚШ Мексикаға 18,250,000 АҚШ долларын беріп, есесіне Техасқа даусыз басқару құқығын алды. Сонымен бірге 1848 жылы қазіргі уақытта көпшілік Американың оңтүстік-батысы есептелетін Мексикан мүлкін де алып, Техас шекаралары Рио Грандта орнатылды.[79]

1850 жылғы келісім Техасты қазіргі қалпына келтірді. Ескі Республиканың 1,000,000 $ қарызы орнына Техас жерлерін федерал мемлекетке берді, бұл жерлер кейінірек қазіргі уақыттағы Жаңа Мексиканың жартысын, Колорадоның үштен бірін, және де Оклахоманың, Канзастың, Вайомингтың кейбір бөліктерін құрады.[80] Соғыстан соң Техастың мақталы жерлеріне мигранттар ағылып келді.[81]

Азаматтық соғыс және қайта құру

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Азаматтық соғыс ескерткіші. Галвестон. Техас

1860 жылғы сайлаудан соң, Техаста қайтадан соғыс басталды. Авраам Линколнның сайлауы бес Төменгі Оңтүстік штаттар мақұлдаған Одақтан шығу туралы Оңтүстік Каролина Декларациясының пайда болуына алып келді. 28-қаңтарда 1861 жылы Остинда Одақтан шығу туралы Штат Конвенциясы ашылды. 1-ақпанда 166-8 дауыс нәтижесінде Конвенция АҚШ-тан шығу туралы Заңды қабылдады. 23-ақпанда 1861 жылы Техас дауыс берушілері бұл Заңды ресмилестірді. 23-наурызда 1861 жылы Конфедерациялық Штаттар Конституциясын ратификациялап, Техас Конфедерациялық Штаттар құрамына кірді.[24][82] Бастапқыда Одақтан шығуды барлық Техастықтар қолдамады, бірақ соған қарамастан Оңтүстіктегі жағдайды олар қолдады. Техастың ең күшті юнионисті Губернатор Сэм Хьюстон болды. Ол жағдайды шиеленістіріп алмау үшін президент Линколнның Одақ әскерлерін қызметте қалдыру жайлы екі ұсынысын бекер қылды. Хьюстон Конфедерацияға адалдық танытатындығын айтып ант бермегені үшін Губернатор лауазымынан алып тасталды.[83]

Америка Азамат соғысының ірі соғыс майдандарынан алыста Техас Конфедерация үшін көптеген ер-азаматтарын және құрал-жабдықтарын құрбан қылды.[84] Одақ әскерлері штаттың негізгі порты есептелетін Галвестонды басып алды. Техастың Мексикамен шекарасы “Конфедерацияның сырлы есігі” деп аталды, себебі сауда-сатық Одақ блокадасын айналып өтіп осы шекарада болушы еді.[85] Конфедерация Одақтың бұл жолды жабуды көздеген барлық ұрыныстарын жоққа шығарды.[84] 1863 жылдың ортасында Одақ Миссисипи өзенін қолға алған соң, Техастың ресурс қоры ретіндегі штат дәрежесі төмендеп Броунсвилл жанында Техаста Палмито Ранч шайқасында Конфедерация жеңісімен аяқталды.[86]

Техас екі ай бойы Солтүстік Виргиния Армиясының берілуімен және басқаруды қолға алған Одақ генералы Гордон Грангер ортасында анархияда қалды. Қайта құрудың бастапқы айларында келеңсіздіктер болды.[84] Ақиқи жариялаудан соң екі жарым жыл өтіп, генерал Гордон Грангер қол қойған Азаттық Декларациясының жариялануының құрметіне Жунтин болды.[87][88] 1866 жылы президент Жонсон Техаста штаттық мемлекет қайта сақталатынын жариялады.[89] Қайта құру талаптарына қарамай 1870 жылы Конгресс Техасты Одаққа қайта қабылдады. Ауыл-шаруашылық және еңбек қиындықтарымен штат күресетін қоғамдық өзгерістер жалғаса берді.[90]

20 ғасырдан қазірге дейінгі уақыт

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Спиндлтоп

10-қаңтар, 1901 жылы Техаста алғашқы ірі мұнай байлығы Спиндлтоп Бомонттың оңтүстігінде табылды. Қалғандары Шығыс Техас, Батыс Техас және Мексика бұғазы жандарынан табылды. Ақырында Техаста “Ойл Бум” істелінді.[91] Сөйтіп 1972 жылы мұнай өндірісі өз шыңына жетіп, оның күндік орташа есебі 3,000,000 баррелді құрады.[92]

Ұлы Депрессия және Далт Боул Азамат соғысына дейін қарқынмен көтерілген штат экономикасына жаман әсерін тигізді. Даст Боул жылдарында Тезастың қорқынышты соққы тиген жерлерінен мигранттар қашып кетті. Әсіресе осы кезеңде Техастағы Ұлы көшу кезінде қара нәсілділер штатты тастап, жұмыс табу мақсатында Солтүстік Америка және Калифорнияға қарай бет алды.

1942 жылы Техастағы зауыт жұмысшысы

Екінші дүниежүзілік соғыс Техасқа жаман әсерін тигізіп, ақша әскери базалар құруға, снаряд жасайтын заводтарға, әскери тұтқындар сақтайтын түрмелерге және армия ауруханаларын салуға жұмсалды. Сондай-ақ, 750 000 жас жігіттер қызметке кетті, қалалар жаңа өндіріспен жоқ болды, коллеждер басқа қызметтерді атқарды және жүздеген, мыңдаған кедей фермерлер ауыл-шаруашылығына қайтпау үшін соғыстың көп жалақы төлейтін жұмыстарына кетіп қалды.[93][94]

1960 жылдары Техас жоғары білім жүйесін заманға сай кеңейтіп дамытты. Штат жоғары білімге жан-жақты жоспар жасап, оның көпшілігі мұнай табысынан алынды және штаттағы институттарды тиімді басқару үшін штаттың орталық басқару бөлімі салынды. Осындай өзгерістер Техас университеттерінің мемлекеттік зерттеу қорларын ұтып алуына көп көмектесті.[95] 22-қараша, 1963 жылы Далласта Президент Жон. Ф. Кеннедиге қастандық жасалынды.[96]

Мемлекет және саясат

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Қазіргі Техас констиуциясы 1876 жылы қабылданған. Басқа көп штаттарға ұқсап, бұл өз кезегінде билікті дұрыс ұйымдастыруға көмектеседі. Штаттың Билл құқықтары атты заңы мемлекеттік заңға қарағанда үлкенірек және Техас үшін жеке қосымшалар бар еді.[97]

Штат үкіметі

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Техас штаты Капитолы түнгі көрінісі

Техас Губернаторының кейбір қызметтерін шектейтін көптеген атқарушы органдар жүйесі қалыптасқан. Штат басшысынан (министрінен) басқа сайлаушылар кандидаттары Губернатордан тәуелсіз халыққа жауапты болатын атқарушы шенеуніктерді сайлайды.[98] Бұндай сайлау жүйесі партиялар арасында атқарушы органдарды бөліп тастады. Ресубликан партиясынан Ж. Буш Техас Губернаторы болып қызмет еткенде, Техаста Демократ Лейтенант Губернатор Боб Баллок болды. Атқарушы органдағы лауазымдар мыналар: Губернатор, Лейтенат Губернатор, Халық бюджеті басшысы, Жер комиссары, Бас прокурор, Ауыл-шаруашылық комиссары, Техас Темір жол Комиссиясының үш мүшелері, Білім бойынша штат Кеңесі және Штат басшысы (министрі).[98]

Штат Капитолындағы Техас және АҚШ тулары
Техас штаты Капитолы күндізгі көрінісі

Екі палаталы Техас заңшылық үкіметі 150 мүшесі бар Өкілдер Палатасынан және 31 мүшесі бар Сенаттан тұрады. Палата спикері Өкілдер палатасын басқарса, Лейтенант Губернатор Сенатты басқарады.[99] Заңшылық үкіметінде екі жылда бір мәрте сессия шақырылады, бірақ штат Губернатор арнайы сессияларды қалаған уақытында шақыру құқығына ие.[100] Штаттың бір қаржы жылы календарьда өткен жылдың 1-қыркүйегінен сол жылдың 31-тамызына дейін созылады. Сөйтіп, 2012 жылдың қаржылық жылы 2011 жылдың 1-қыркүйегінен 2012 жылдың 31-тамызына дейін созылады.

Техастың сот жұйесі АҚШ-тағы ең қиын кешен болып, ол көптеген бөлімдерден және аралас құқық қорғаушылар тізімінен тұрады. Техаста екі сотқа жүгінуге болады: олар азамат актілер үшін Жоғары суд және Қылмыстық істер бойынша Техас суды. Қалалық сот орындарын басқа да сайлаушылар басқа салалардағы сот процестеріне судьялар сайлап, оларды Губернатор бос орындарға тағайындайды.[101] 2009 жылы қазанда Техас елдің 442 атқаруында көшбасшы болды.

Мемлекет қауіпсіздігі Техас бөлімінің Техас Рейнджерс Дивизиясы штат аймағында құқық қорғаушы заңды күш агенттігі болып есептеледі. Жылдар өте Техас Рейнджерс адам өлтіруден бастап саяси коррупцияға дейінгі қылмастырды ашты. Олар басып келуші полициялар және детективтер сияқты қызмет етіп, Губернатор қауіпсіздігін сақтады, және қашқындарды ұстап Республика үшін де, штат үшін де қарулы күш ретінде аянбай қызмет етті. Техас Рейнджерсті 1823 жылы бейресми түрде Стефен Ф. Остин ұйымдастырған болып, 1835 жылға келіп ресми түрде өз қызметін бастады. Техас Рейнджерс Техас тарихындағы көптеген маңызды оқиғалардың және Ескі Батыс (Old West) тарихындағы көп қылмысты жағдайлардың қатысушы болды.[102]

Саясат

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Техастағы президенттік сайлау нәтижелері
Жыл Республикашылар партиясы Демократтар партиясы
2008 55.48% 4,467,748 43.72% 3,521,164
2004 61.09% 4,526,917 38.30% 2,832,704
2000 59.30% 3,799,639 38.11% 2,433,746
1996 48.80% 2,736,166 43.81% 2,459,683
1992 40.61% 2,496,071 37.11% 2,281,815
1988 56.01% 3,036,829 43.41% 2,352,748
1984 63.58% 3,433,428 36.18% 1,949,276
1980 55.30% 2,510,705 41.51% 1,881,148

Басқа оңтүстіктегі штаттардағы сияқты ақ нәсілділер Азамат соғысынан кейін Республикан партиясын жақтырмады және Демократтар партиясы Техас саясатын Қайта құру кезеңінің аяғынан 20-ғасырдың соңына дейін басқарып келді. Штат Республикашылар партиясының қорғанына айналды.[103]

Линдон Б. Жонсон Техастық саясатшы және АҚШ-тың 36-президенті

Техастағы саяси атмосфера қаржылық және қоғамдық консерватизм кесірінен ақсап қалды.[104][105] 1980 жылдан бері Техастық сайлаушылар Республикашылар партиясынан шыққан Президенттікке кандидаттарды қолдап қуаттады. 2000 және 2004 жылдары Джордж У. Буш Техасты 60,1% дауысымен жеңді, бұл жерде өзінің “сүйікті ұлы”ның кезінде Техас Губернаторы болғаны да көмектесті. 2008 жылы МакКейн штатты Бушқа қарағанда азырақ дауыспен, яғни 55% дауыспен жеңіске жетті. Остин да осылай Демократтарды жергілікті және штаттағы сайлауларда әлсіретіп жіберді. Техастың ауылдық және қала шетіндегі аймақтары Республикашыларға дауыс беріп жатқан бір сәтте, Рио Гранд жанындағы графтықтар Демократтарды қолдап дауыс берді.[106][107]

Джордж Буш. Техастың 46-губернаторы (1995-2000 жылдары) және АҚШ 43-президенті (2001-2009 жылдары)

2003 жылы Республикашы Том Дэлей Конгресс облыстарының Техастағы сайлау округтарының шекараларын қайта қарауды басқарып, бұл жерлерді Нью-Йорк Тайм газетасы нағыз сайлау махинацияларының өш алған жері деп атады.[108] “Техастық он бір” атты бір топ Демократтардың заң шығарушылары штатты осындай қиын жағдайдан алып шықты.[109] Осындай қиыншылықтарға қарамай заң шығарушы үкімет картаны Республикашылар алып барды. Сайлау округтерін қай қару протестанттары ұлттық Жоғары сотқа Біріккен Латын Америкасы азаматтары және Перри істері бойынша жүгінді, бірақ іс Республикашылар пайдасына шешілді.[110]

2010 жылғы жалпы сайлауларда Палатадағы және Сенаттағы Делегациясындағы Республикашылардың көпшілігі Техас мүшелерінен болды. 111-АҚШ Конгрессіндегі 32 Техас Конгресстік штаттарының 23 Республикашылардын болса, қалған 9 Демократтардан болды. Техастың сенаторлары Кей Бейли Хэтчисон және Жон Корнин. 1994 жылдан бері еш бір Демократ штаттағы жоғары лауазымға отырған жоқ. Техастық Демократтардың қатысуы Шығыс және Солтүстік жақтағы Бомонт, Эл Пасо, Остин, Сан-Антонио, Даллас және Хьюстон сияқты қалалардағы азшылықты құрайтын топтардан тұрады.

Әкімшілік бөліністер

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Техаста көпшілігі жалпыұлттық 254 графтықтар бар. Әр бір графтық төрт сайланған комиссарлардан тұратын Комиссарлардың Сот жүйесімен жұмыс істейді және графтық судьясы графтық аймағынан сайланады. Графтық үкіметі әлсіз қалалық кеңес сияқты жұмыс алып барып, себебі графтық судьясында вето билік жоқ, бірақ басқа комиссарлармен бірге дауыс бере алады.

Сонда да Техас қызметтерді бөлісу үшін жергілікті келісім-шарттарға отыруға қалаларға және графтықтарға рұқсат береді. Графтықтар ішкі заңдарымен шағымдана алмайды, олардың барлық заңдары қатаң түрде штатта жасап беріледі. Штатта графтықтарға біріккен немесе бөлектенген аймақтар, райондар жоқ. Графтық бөлектенген жерлерге шектеулі қызметтер көрсетеді. Муниципалитеттер жалпы заңға немесе ішкі заңға бойсынуына қарай классификацияланады.[111] Муниципалитет ішкі заңын қаланың 5000 артық адамы заңға келіскен жағдайда ғана қабылдай алады. Муниципалитеттер партиялардан тыс болып,[112] сайлаулар мектеп басшылығы үшін және колледж аймақтары қоғамдастықтары үшін арналады.

Экономика

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Штаттағы экономикалық жағдай XX ғасыр басында мұнай кені ашылған кезде күрт өзгерді. Университеттердегі инвестиция көмегімен XX ғасыр орталарында Техастағы әртараптандырылған экономика және жоғары технология дамыды. 2010 жылдан ол керегелі 500 компаниялардың жоғары бөлімінде өзінің өсіп бара жатқан өндірісімен, ауыл шаруашылық, мұнай-химия, энергетика, компьютер, электроника, аэрокосмос, биомедициналық ғылымдар сияқты салалармен Калифорния екеуі 57-сатыны иелеп тұр.[113] Бұл көрсеткіш 2002 жылдан бері ұлтты өнім экспорты бойынша көшбасшыға айналдырып, мемлекет жалпы өнімі бойынша екінші орынға шығады.

Астронавт Техастағы Джонсон Космос Орталығында дайындалу үстінде
2010 жыл шыққан экономика жайлы кітап

2010 жылы Техас Жалпы ішкі өнімі 1,207 триллион АҚШ долларын құрап, АҚШ-та екінші жоғары көрсеткішке ие болды.[114] Бұл көрсеткіш дүние экономикасында 11 және 12-орындарда Үндістан және Канада сияқты елдердің GDP-мен тең. Техас экономикасы дүние бойынша бөліністер арасында Англиядан (Біріккен Королдіктің бөлінісі), Калифорниядан және Токиодан соң 4-орында тұрады. Техас көп халқы, мол табиғи байлығы, гүлденген қалалары және жоғары білімнен көшбастаушы орталықтарының көмегімен жоғары және күшті экономикаға жетісті. Штат аймағында мұнай табылған соң, Техаста мұнай өндірісі күшейді. Соңғы кездерді қала орталықтары көбейіп, 2005 жылда халықтың 2/3 бөлігі сол жерлерде тұрды.[115]

2011 жылы шілдеде штат жұмыссыздық көрсеткіші 8,4% шықты.[116]

Техаста “төмен салықтар, төмен қызметтер” репутациясы бар.

Салық қорының мәліметі бойынша Техастың салығы жалпы ұлттық салықтар арасында төменгі орында тұрады, мемлекеттік және жергілікті салық бағасы жан басына шаққанда 3,580 АҚШ долларын құраса, ол резиденттер пайдасының 8,4% болып есептеліп, салық төмен ұлттар үшін жетінші орында тұрады. Техас алған пайдаға салық төлемейтін жеті штат қатарына жатады.[117] Оның орнына 6,25% мөлшерлемемен штат мүлкімен табыс салығынан кіріс алып отырады,[118] бірақ жергілікті салық юрисдикциялары (қала, округ, арнайы тағайындалған райондар және билік транзиттері) саудаға қойып, салықты максималды мөлшерлемеге дейін 2% көтеріп, 8,25% қылуы мүмкін.[119] Техас мемлекеттің салық доноры есептеліп, әр бір доллар үшін Техастықтар федералды үкіметке федералды кіріс салығын төлеп, мемлекет жалпы шамамен пайдадан 0,94% АҚШ долларын алып отырды.2010 жылы Таңдау журналы Техас Кәсіпорын Қорындағы 3 миллиард АҚШ доллары үшін бұл штатты мемлекеттегі бизнес үшін ең жақсы орын ретінде атады.[120] Техаспен Калифорнияда Фортуна 500-дегі ең көп компаниялардың штаб пәтерлері орналасқан.[121][122]

2010 жылы Техаста 346,000 миллионер болып, мемлекеттегі миллионерлер саны бойынша штаттар ішінде екінші орында тұрады.[123][124]

Ауыл-шаруашылық және тау-кен өнеркәсібі

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Батыс Техастағы өнімнен соң мақта егістігі

Техаста АҚШ-тағы ең көп шаруашылық орындары және ең үлкен жер аудандары бар. Техас үй малдарын өсіру өндірісі бойынша мемлекетте көш бастап келе жатыр. Ірі қара мал штаттың ең бағалы ауыл-шаруашылық өндірісі болып, штат мемлекетте қой мен ешкі өнімдерін өсіру бойынша жоғары орындарда тұрады. Штат дән өнімдерін шығаруда едәуір өсіп келе жатыр. Техастың үлкен коммерциялық балық өнеркәсібі бар. Цемент, жарықшақталған тас, әк, тұз, құм және қиыршық тас сияқты пайдалы қазбалар өндірісі бойынша Техас көш бастап келеді.[125]

Энергия

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Мұнай ұңғысы
Батыс Техастағы Бразос жел фермасы

Спиндлтопта мұнай ашылған соң, энергия саяси және экономикалық салада басқарушы күшке ие болды.[126] Энергия Ақпарат Әкімшілігінің хабарлауынша Техас мемлекеттегі жан басына және жалпы энергияны ең көп пайдаланатын штат болды.[127] Мемлекеттің басқа бөліктеріне қарағанда Техастың көпшілік аймақтары өздерінің айнымалы токтарының энергия жүйесін пайдаланады. Техас электроэнергия жабдықтарын реттейді.

Техас Темір жол комиссиясы өз атына қарамастан штаттағы мұнай-газ өнеркәсібін, газ жабдықтарын, құбыр қауіпсіздігін, сұйытылған газ өнеркәсібіндегі қауіпсіздікті, тау-кен өнеркәсібіндегі көмір және уранды реттеп отырады. Комиссия Техас мұнай қорын тәртіпке салу қабілітіне ие болғандықтан 1970 жылға дейін мұнай бағасын қадағалап отырды. ОПЕК негізін салушылар мұнай бағаларын реттеуші модулдердің бірі ретінде Техас агенттігін пайдаланды.[128]

Техас 5 миллиард (790 000 000 метр куб) баррель мұнай қорына ие болып, бұл мұнай АҚШ жалпы мұнай қорының төрттен бірін құрайды.[127] Штаттың тазалағыш зауыттары күніне 4.6 миллион баррель (730 000 метр куб) мұнай өңдеп шығарады.[127] Хьюстон аймағындағы Бейтоун тазалағыш зауыты АҚШ-тағы ең үлкен тазалағыш зауыт болып табылады.[127] Техас жасанды газ өндіруден көш бастап, мемлекет жасанды газының төрттен бірін құрайды.[127] Бірнеше мұнай компаниялары осы Техаста орналасқан: олар Коноко-Филипс, Эксон-Мобил, Халлибуртон, Валеро, и Марафон Ойл компаниялары.

Штат жаңартылған энергия көзі бойынша көшбасшы болып, ол мемлекеттегі ең көп жел энергиясын шығарады.[127][129] Роскоудағы, Техас штатында, Роскоу жел электрстанциясы 781.5 мегаватт күшімен 2009 жылы қазанда дүнидегі ең үлкен электростанция болып табылды.[130] Энергия Ақпарат Әкімшілігі хабарлауынша, штаттың ірі ауыл шаруашылығы мен орман өнеркәсібі Техасқа отындарды пайдалану үшін ірі көлемдегі биомасса беруі мүмкін. Штатта тағы да мемлекет дамуы үшін күн сәулесі энергиясынан пайдалану мүмкіншілігі бар.[131]

Технология

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Платодағы Электроник Дата Системс штаб пәтері

Техаста үлкен университет жүйелерімен қоса бастамашы Техас кәсіпорын қоры, Техас Эмеджинг қоры және көптеген алуан түрлі өнеркәсіптің жоғары технологиялы салалары дамып жатыр. Остин аймағы “Кремний белестері” деген лақап атпен аталса, солтүстік Даллас “Кремний жайылмасы” деп аталады. Техаста Dell, Inc., Texas Instruments, Perot Systems, и AT&T сияқты жоғары технология компанияларының штаб-пәтерлері бар.

Ұлттық аэронавтика және Космос әкімшілігінің Линдон Б. Жонсон Космос орталығы оңтүстік-шығыс Хьюстонда орналасып, Техастағы аэронавтика өндірісінің асыл тәжі болып тұр. Форт-Уэрт Локхид Мартин аэронавтикасының дивизиясы мен Бэлл Хеликоптер Текстрон екеуін қабылдайды.[132][133] Форт-Уэртта Локхид ең үлкен батыстық бағдарлама есептелетін F-16 Күресуші Сұңқарын және оның ізбасары F-35 Жасындарын істеп шығарады.[134]

Сауда

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Техас байлығы көтерме және бөлшек саудадан тұратын үлкен коммерциялық секторды, банк ісін, сақтандыруды және құрылыс өнеркәсібін ынталандырды. Fortune 500 компанияларының мысалдары Техас өнеркәсіп салаларына AT & T, Men's Warehouse, Landry's Restaurants, Kimberly-Clark, Blockbuster, Whole Foods Market, және Tenet HealthCare ке арналмаған.[135] Даллас-Форт-Уэрт АҚШ-тағы басқа штаттарға қарағанда жан басына ең көп сауда орталықтары тиісті болатын мекен есептеледі.[136] Мексика штаттың ең ірі сауда әріптесі болып, НАФТА арқылы штат экспортының үштен бір бөлігін қабылдайды. НАФТА Техас-Мексика шекарасындағы тартысты макиладоралардың құрылысын көтермеледі.[137]

Демография

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Тарихтағы халық сандары
Санақтар Халық саны % +, - көрсеткіші
1850 212,592 -
1860 604,215 184.2%
1870 818,579 35.5%
1880 1,591,749 94.5%
1890 2,235,527 40.4%
1900 3,048,710 36.4%
1910 3,896,542 27.8%
1920 4,663,228 19.7%
1930 5,824,715 24.9%
1940 6,414,824 10.1%
1950 7,711,194 20.2%
1960 9,579,677 24.2%
1970 11,196,730 16.9%
1980 14,229,191 27.1%
1990 16,986,510 19.4%
2000 20,851,820 22.8%
2010 25,145,561 20.6%
Техас халқы тығыздығының картасы

2009 жылы штат халқы күтілгендей 24,782,406 адамды құрап, алдыңғы жылға қарағанда 1,97% өскен болса, 2000 жылдан бері 16,1% өсті.[138] Соңғы санақтан бері штат халқының табиғи өсуі көрсеткіші 1,389,275 адамға жеткен болса, олардың 801,576 адамы иммиграциямен АҚШ сыртынан келсе, ал 451,910 адамы миграциямен мемлекет ішінен келген. 2004 жылда штатта 3,5 миллион шет елде туған резиденттер болып, олардың 1,2 миллионы күтілгендей заңсыз шет елдіктер болды. 2000-2006 жылдар аралығында Техаста мемлекеттегі ең көп шет елден көшіп келу, яғни иммиграция жүз берді. 2010 жылы заңсыз шет елдіктердің саны жалпы халықтың 6,0% бөлігін құрады. Бұл көрсеткіш мемлекеттегі штаттар арасындағы бесінші көрсеткіш болып табылады.[139][140]

Техас халқының тығыздығы 34,8 адам бір шаршы километрге тиісті болып, АҚШ тығыздығынан (31 адам/км) кішкене көбірек. Керісінше Техас жер көлемі бойынша Франциямен тең болса да, Еуропалық елдің аймағының тығыздығы 116 адам/км.

Техастықтардың үштен екісі Хьюстон сияқты үлкен қалаларда өмір сүреді. Даллас-Форт Уэрт Техастың үлкен қалаларынан есептеледі. Ал Хьюстон Техастағы ең үлкен қалалардың бірі болып, АҚШ-та төртінші орынды иелесе де, Даллас-Форт Уэрт одан едәуір үлкенірек.

Нәсілдік және этникалық құрамы

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

2010 жылғы АҚШ санағы бойынша Техастағы нәсілдік және этникалық топтардың қатынасы мынадай:

Техаста ақ Америкалықтар нәсілдік азшылықты құрайды. Бірақ Испандық емес ақтар халықтың шамамен 48% бөлігін құрайды, сондықтан Техас азшылық және көпшілік штат болып есептеледі. 17,020,000 Техастықтар ақтар болып, шамамен 11,4 миллион халық Испандық емес ақтар. Германиялық, Ирландиялық және Англиялық Американдар Техастағы ең көп таралған Еуропалық ежелгі топтар. Германиялық Американдар халықтың 11,3% құрап, олардың саны 2,7 миллионнан асады. Ирландиялық Американдар халықтың 8,2% құрап, олардың саны 1,9 миллион. Техаста шамамен 600,000 Франциялық Американдар және 472,000 Италиялық Американдар бар. Бұл этникалық топтар өз кезегінде халықтың 2,5% және 2,0% құрайды. 1980 жылдағы АҚШ-тағы санақ бойынша Техас аймағындағы ең көп таралған ежелгі халықтар 3,083,323 адаммен ағылшындар екен, олар сол кезде штат халқының 27% бөлігін құраған.[141] Алғашында олардың ата-бабалары он үш отарға кірген және кейінірек оларды Американдықтар деп атап кетеді, ал негізі олар ағылшындардың тұқымынан шыққан.

Қара нәсілді Американдықтар Техаста азшылықты құрайды. Испандық және Испандық емес қара нәсілділер халықтың 11,5% құрап, Испандық емес текті қара нәсілділер қарапайым халықтың 11,3% құрайды. Испандық және Испандық емес қара нәсілділер саны шамамен 2,7 миллион.

Текті Американдықтар да Техаста азшылықты құрап, олар штат халқының бар-жоғы 0,5% және олардың саны 118,000 адам. Испандық емес текті Американдықтар 0,3% құрап, олардың саны 75,000 адам. Чероки индеецтері 0,1% құрап, олардың саны 19,400 адам. Керісінше, 583 адам ғана Чиппева ретінде анықталған.

Азиялық Американдар да Техаста азшылық топты құрайды. Азиядан шыққан Американдар халықтың 3,4% құраса, ал Испандық еместер 3,3% құрайды. Олардың біргелкі саны 808,000 адамнан асады. Испандық емес Азиялықтар саны 795,000 адамнан артады. 200,000 астам Үндістанлықтар Техасты Отаны етіп алған. Техасты сондай-ақ 187,000 Вьетнамдықтар,136,000 Қытайлықтар, 92,000 Филиппиндықтар, 62,000 Кореялықтар және 18,000 Жапониялық Американдықтар мекендеген. Тағы да 111,000 артық адам Азиялық тектен шыққан олар: Камбоджа, Таиланд және Хмонг.

Тынық мұхитынан шыққан Американдар да Техаста азшылықты құрайды. Сауалнама бойынша, тек ғана 18,000 адам Тынық мұхиты аралдарынан және 16,400 Испандық емес тектен шыққан. Сондай-ақ, 5,400 текті Гавайилықтар, 5,300 Гваманиялықтар және 6,400 халық басқа тектерден шыққан. Самао Американдары өте шектеулі болып, олардың саны 941 адам ғана.

Көпрасалы адамдар да Техаста азшылықты құрайды. Көпнәсілді адамдардың мұрагерлері халықтың санының 1,9% құрап, олар 448,000 адамды құрайды. Дерлік 80,000 адам Еуропа және Африкалықтардың мұрагерлері болып, олар халықтың 0,3% құрайды. Еуропа және текті Американдықтардың мұрагерлері саны 108,000 болып, олар халықтың 0,5% құрайды. Еуропа және Азиялықтардың мұрагерлері саны 57,600 болып, олар халықтың 0,2% құрайды. Ал Африкалық және текті Американдықтардың мұрагерлері саны өте аз 15,300 болып, олар халықтың 0,1% құрайды.

Испандармен латындар Техаста Испандық емес Еуропалық Американдардан соң саны бойынша екінші орында тұрады. 8,5 миллионнан көп халық испан және латын этникалық бірлестігіне жатады. Бұл топ Техас халқының 36% құрайды. Мексикан текті халық саны 7.3 миллионнан асып, штат халқының 30.7% құрайды. 104,000 артық Пуэрто-Риколықтар штат аймағында жасайды. Шамамен 38,000 Кубалықтар осы штатта мекендейді. 1,1 миллионнан астам адам (халық санының 4.7% құрайды) Коста-Рикалықтар, Венесуэлалықтар және Аргентиналықтар.[142][143]

Техастың орталық және оңтүстік-шығыс орталық бөлімінде Германиядан шыққандар өмір сүреді. Техастың үштен бір бөлігінен көбі Испандық тектен шыққан,[144] олардың көбісі соңғы уақыттарда келген, кейбір Теханолар Техасқа 18-ғасырда байланысы болған. Бұрынғы құл халықтан шыққан тектілерден кейінгі уақытта коллеж бітірген Афро-Американдар Жаңа Ұлы Көшу кезінде көптеп жұмыс жасауға келеді.[145] Соңғы кезде Техаста, әсіресе Хьюстонмен Далласта Азиялықтардың саны өсіп кетті. Азиялық Американдар өсіп бара жатқан Техастағы басқа аймақтар Остин, Корпус Кристи, Шерилэнд және МакАллен. Қазіргі уақытта үш халық мойындаған тайпалар жасап жатыр олар: Алабама-Коушатта тайпасы, Кикапу дәстүрлі тайпасы және Ислета Дел Сур Пуэбло тайпалары.

2011 жылы ақпанның ортасында болған санақ бюросының айтуынша, Техастың ақ нәсілді халқы 50% төмен екен, яғни 45% екен, ал Испандықтар болса 38% дейін көтеріліпті. 2000-2010 жылдары аралығында жалпы халық саны 20,6% дейін көтерілді, бірақ Испандықтар 65% дейін көтеріліпті, ал Испандық емес ақ нәсілділер болса тек ғана 4,2% дейін көтеріліпті.[146]

Дін

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Religion[147]
Роман Католиктер 28%
Баптистер 21%
Дін ұстанбайтындар 11%
Методистер 8%
Христиан – Басқалар 7%
Лютерандар 3%
Pentecostal 3%
Presbyterian 2%
Деноминация еместер 2%
Мормон 2%
Эпископтықтар 1%
Ислам діні 1%
Йегова куәгерлері 1%
Құдай ассамблеясы 1%
Құдай шіркеуі 1%
Басқалар 2%
Лейкуд шіркеуі ішкі көрінісі

2000 жылда ең үлкен деноминация саны жақтаушылары Роман Католик шіркеуі 4,368,969 адам; Оңтүстік Баптист Конвенция 3,519,459 адам және Біріккен Методист шіркеуі 1,022,342 адамнан тұрады.[148]

Даллас-Форт-Уэрт болса үш үлкен эвангелие семинарлары үйі және монастырлер қожайыны. Хьюстондағы Лейкуд шіркеуіне аптасына орташа 43,000 адам келуімен мақтанады.[149] Лаббокта біліміне байланысты мемлекетте жан басына шіркеу ең көп аймақ болып есептеледі.

Христианнан басқа діннің жақтаушылары негізінен қалалық жерлерге көшіп барады. 1990 жылда мұсылмандар 140,000 адам болса, қазіргі уақытқа келіп, мұсылман халықтар саны 350,000 – 400,000 аралағында болды.[150] Еврей дінінде 128,000 адам. Шамамен 146,000 Иудаизм және Сикхизм діндерінің жақтаушылары Техаста өмір сүреді.[151][152]

Қалалар мен қалашықтар

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Штаттың халқы миллионнан асатын үш қаласы бар олар: Хьюстон, Сан-Антонио және Даллас. Осы үш қала АҚШ-тың ең көп халқы бар он қаласының ішінде тұр.[153] 2000 жылы Техастың алты қаласының халық саны 500,000 адамнан асып тұрды. Остин, Форт-Уэрт және Эл Пасо АҚШ-тың ең халқы көп 25 қаласының ішінде болды. Техаста халық саны миллионнан асатын төрт метрополитан аймақ бар олар: Даллас-Форт Уэрт-Арлингтон, Хьюстон-Шугэр Ленд-Бейтоун, Сан Антонио-Нью Бронфельс және Остин-Раунд Рок-Сан Макрос. Даллас Форт-Уэрт және Хьюстон метрополитан аймақтарының халқының саны 6,3 миллион және 5,7 миллион тұрғынды құрайды. Үш штатаралық үлкен жолдар бар: I-35 батысқа (Даллас – Форт-Уэрттан Сан-Антониоға дейін, ортасында Остинға), I-45 шығықа (Далластан Хьюстонға дейін), және I-10 оңтүстікке (Сан-Антониодан Хьюстонға дейін) бұлар Техас Урбан Үшбұрышы аймағы деп аталады. Бұл аймақ 60,000 шаршы миль (160,000 шаршы километр) болып, көптеген үлкен қалалармен метрополитан аймақтар осыған кіріп, бұл жерде 17,000 миллион тұрғын жасап, ол Техас жалпы халық санының 75% құрайды.[154] Даллас және Хьюстондар дүние қалаларының ішінде екінші қала болып танылған.[155] Бұл қалалар штат ішінде таралған. Техаста штаттардың ішінде ең көп графтық 254 графтық бар.[156]

Қалалардан тысқары ауылдық жерлердегі аймақтар колонияларда жиі инфрақұрылымдар жетіспейді, сондықтан кедейшілік өмір сүріп жатыр.[157] 2007 жылы аз дегенде 2,294 колония болып Техаста, штаттың Мексикамен шекарасындағы 1,248 миль (2,008 km) жерде орналасқан.[157] Техаста шамамен 400,000 адам колонияларда жұмыс жасайды.

Мәдениет

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Аламо Техастың атақты символдарының бірі

Тарихта Техастың барлық мәдениеті оңтүстік, батыс және оңтүстік-батыс жақтардың әсерінен штаттар арасында бір-біріне көшіп жүріп өзгеріске ұшыраған. Ең атақты тағамы таңғы астағы пуррито үш нәрседен оралған ұннан жасалған шелпектен, бекон және қуырылған жұмыртқадан тұрады. Техас дәстүрлі мәдениеті 18-19 ғасырларда әр түрлі иммигранттардың көшіп келуі себебінен аралас мәдениеттердің ошағына айналды.

Өнер

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Биг Текс 1952 жылдан бастап барлық Техас штаты жәрмеңкелерінде қатысып келеді

Хьюстон – АҚШ-тағы әрдайым кәсіби резидентті компаниялармен өнердің барлық түрлерінде болатын бес қаланың біреуі. Өнер орындары: Хьюстон Гранд Опера, Хьюстон симфониялық оркестрі, Хьюстон Балеті және Аллей театр.[158] Оның бейнелі өнері және атқарушы өнер түрлеріне тербеліс болған Хьюстон Театр районы болып табылады. Ол Хьюстон орталығының жүрегінде орналасқан 17 блокты аймақ болып, 12 948 орын жанды шығуларға және 1 480 кино орындарға арналып, бұл жер мемлекетте театр орындары бойынша екінші орынды алады.[158]

Театр орталығы

1892 жылда негізі қаланған Форт-Уэрттағы Техас Қазіргі Көркемөнер мұражайы штаттағы ең ескі көркемөнер мұражайы болып табылады. Форт-Уэртта тағы да Кимбелл көркемөнер мұражайы, Амон Картер мұражайы, Ұлттық малшы әйел мұражайы және Даңқ Залы, Уилл Роджерс Мемориэл орталығы және орталықта Бас Атқарушы Залы бар. Даллас қаласы орталығындағы өнер орталығында мынадай өнер орындары бар: Даллас Көркемөнер мұражайы, Мортон Х. Мейерсон Симфониялық мұражайы, Марго және Билл Винспир Опералық театры, Азия өнерінің Траммелл & Маргарет Кроу коллекциясы және Нэйшер мүсін орталығы.[159]

Далластағы Дип Эллум ауданы оңтүстік АҚШ-та 1920-1930 жылдары басты джаз және қайнаған блюзымен даңқы шықты. Дип Эллум сөзі жергілікті халықтың “Дип Элм” сөзін “Дип Эллум” деп дауыстағынан пайда болған.[160] Соқыр Лимон Джефферсон, Роберт Джонсон, Худди "Ледбелли" Ледбеттер және Бесси Смит сияқты әншілер Дип Эллум клубтарында өз өнерлерін көрсеткен.[161]

Остин дүниенің жанды музыкасы орталығы болып, адамның жан басына шаққанда көп өлең айтылатын мынадай ордалары бар: Нашвилл, Мемфис, Лос-Анджелес, Лас Вегас және Нью-Йорк.[162] Қала музыкалары Алтыншы көшедегі түнгі клубтарда болып өтеді, фильм, музыка және мультимедиа сияқты оқиғалар оңтүстіктен оңтүстік-батысқа дейін болса, көп жалғасатын музыкалық бағдарламалар Американ ТВ, Остин Сити Лимитста көрсетіледі және Остин Сити Лимитс Музыка фестивалі Цилкер саябағында боып өтеді.[163]

1980 жылдан бастап Сан-Антонио "Дүние Техано музыка орталығы"нда өркендеді.[164] Техано Музыка марапаты Техано музыкасын және мәдениетін бағалайтын, түсінетін форум құрған.[165]

Білім

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Техас білім агенттігі
Техас білім агенттігінің Остиндағы басты кеңселері

Техас Республикасы екінші президенті Мирабо Б. Ламар Техас білімінің атасы есептеледі. Оның басқару жылдарында штат әр бір графтыққа мектептер салынуы үшін үш лигадан жер берілді. Тағы қосымша 50 лига жер екі университетті қолдау үшін қойылды, кейінірек бұл жерлер Тұрақты университетте қорының негізіне айналды.[166] Ламардың қызметі бүкіл Техас бойынша мемлекеттік мектептер жүйесінің негізін салу еді.[167] АҚШ білім саласында Америка заңнама ауысу Кеңесінің есеп беру бланкісінде Техас штаты 29-орында тұрған. Техас студенттері орташа есеппен математика пәнінен жоғарылау орынды иелеген, бірақ әдебиеттен (оқудан) төмен нәтиже көрсеткен. 2006–2007 жылдар аралығында, Техас әр бір оқушы үшін $7,275 жұмсап, мемлекеттегі $9,389 көрсеткішке қарағанда төменірек. Оқушы және мұғалім ара-қатынасы 14.9 құрап, мемлекеттік көрсеткіштен 15.3 төмендеу. Техас мұғалімдерге 41 744$ төлеген болса, бұл көрсеткіш мемлекеттікінен 46 593$ сомадан төмен. Штат білім қорының 88% ақшасын төлесе, ал федералды штат қалған 12% төлейді.[168]

Техас білім агенттігі штаттағы мемлекеттік білім жүйесін қадағалайды. Техаста Стаффорд муниципалды мектеп районынан басқа мыңнан аса мектеп райондары муниципалды райондардан тәуелсіз болып, қала шекараларынан кесіп өтеді.[169] Мектеп райондары өздерінің азаматтарына салық салу құқықына ие және өз мүлкіне өзі иелік ететін егеменді аймақ ретінде бекітеді. Мектеп аудандардағы үшін мектептерді әділ қаржыландыру мандатымен сот болғандықтан, штаттың “Робин Гуд жобасы” деп аталушы қайта бөлетін тартысты сот жүйесі бар. Бұл жоба бай мектеп аудандарынан алынған мүлік салығы түсімін кедей мектеп аудандарына береді.[170] Техас Білім Агенттігінің мектептің жеке немес ішкі істеріне араласу құқығы жоқ.[171]

Бастауыш және орта мектептердегі оқушылар TAKS (Texas Assessment of Knowledge and Skills) тестін тапсырады. TAKS оқушылардың Техас білім стандарттары және No Child Left Behind Act талаптары бойынша оқу, жазу, математика, ғылым және қоғамдық дағдыларын бағалайды. 2007 жылы Техас заң шығарушылары 2011-2012 жылдағы бірінші курс студенттеріне және мектептің соңғы класс оқушыларына TAKS-ты ауыстырды.[172]

Коллеждер және университеттер

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Остиндағы Техас университеті

Техастың 1997 жылда қабылданған “Техас Хаус Билл 588” деп аталатын тартысты алтернативті жағымды әрекет жобасы бойынша Техастың орта мектеп жоғары сыныпты жақсы бітірген оқушыларының 10% бөлігін мемлекет қаржыландырушы университеттерге автомат қабылдануына кепілдік береді.

Техас A&M университеті

Техаста 6 мемлекеттік мектептер және 4 жеке меншік мектептер жұмыс жасайды.[173][174] Тұрақты университетте қорының жерінде табылған кендер штаттың Техас университтеті және Техас A&M сияқты ең үлкен университеттер жүйесін қаржыландыруға үлкен көмегін тигізді. PUF 2005 жылы күзде 15$ миллиард қаржы жұмсап, Гарвард қаржыландыруынан кейін екінші орында тұрады. Басқа төрт университет жүйелері олар: Хьюстон университеті, Солтүстік Техас университеті, Техас штаты және Техас техникалық университеті болып есептеледі.

Хьюстон университеті

Техаста халық мойындаған мемлекет көшбасшы 3 зерттеу университеті бар: олар Остиндағы Техас университеті, Техас A&M университеті және Хьюстон университеті. Остиндағы Техас университеті және Техас A&M университеттері штаттағы ең жетекші университеттер болып есептеледі. Екеуі де Техас Конституциясында бекітіліп, Тұрақты университет қоры қорында өз үлесін сақтайды. Техас штаттағы жетекші университеттердің қатарын кеңейту үшін жеті оқу орнын “көрініп келе жатқан зерттеу университеттері” деп белгіледі. Техастың 82-ші Заң шығарушы ұйымының талқылауы бойынша олардың бірінші пайда болатын екеуі олар: Хьюстон университеті және Техас Технология университеті.[175]

Райс университеті

Техас гуманитарлы университеттерден бастап халық мойындаған жетекші университеттерге дейінгі жеке оқу орындарының Отаны есептеледі. U.S. News & World Report сараптамасы бойынша Райс университеті мемлекеттегі білім деңгейі және зерттеу істері бойынша жоғары орындағы оқу орны болып, ол жетекші университеттер арасында 17-орында тұр.[176] Бұрынғы Республика жариялаған жеке университеттер: олар Бэйлор университеті, Мария Хардин-Бэйлор университеті және Оңтүстік-батыс университеті.[177][178]

Техас қазіргі уақытта екі президенттік кітапханаға иелік етеді, олар: Техас A&M университетіндегі Джордж Буш Президенттік кітапханасы және Остиндағы Техас университетіндегі Линдон Бэйнс Джонсон кітапханасы және мұражайы. Техас Методист университетінде үшінші Джордж Буш президенттік кітапханасын құру келісімі орнатылды.

Техас штатының білім ордалары

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Денсаулық сақтау

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Достастық қоры Техас денсаулық сақтау саласын мемлекеттегі үшінші ең жаман деп бағалайды.[179] Техас денсаулықты сақтау қызметіне қол жеткізу, медициналық қызметтің сапасы және ауруханаларға жұмсаған қаржы бойынша төменгі орындардың бірінде тұрады. Штаттың төменгі рейтингті көрсетуінің себебі саясат, жоғары деңдейдегі кедейшілік және ең бастысы штаттағы заңсыз иммигранттар санының көбеюі болып есептеледі. ”Штаттың 25,1% халқы медициналық кепілдіксіз қалып, мемлекеттегі ең жоғары көрсеткіш болып есептеледі” деген есептемесіне жауап ретінде Техас штаты 2006 жылы мамырда “'''Code Red'''” бағдарламасын жасады.[180] Техаста сондай-ақ дәрігерлер қателері үшін сот процесстері үшін экономикалық емес ең басты шығындар бар болып, олар 250,000 АҚШ доллары ретінде бағаланып, бұл қаржы өз қызметін асыра пайдалануды тоқтату және денсаулықты сақтау саласындағы өсіп бара жатқан қаржыларды бақылау мақсатында жұмсалады.[181]

Trust for America's Health денсаулық ұйымының зерттеуі бойынша Техас жасөспірімдер семіздігі бойынша 15-орында тұрады және штаттың 27.2% халқы осы ауруға шалдыққан.[182] 2008 жылы Men's Health журналы зерттеуі бойынша Техастың төрт қаласын АҚШ-тың семіздік бойынша жоғары 25 қаласының қатарында көрсетті, яғни Хьюстон 6-орында, Даллас 7-орында, Эл-Пасо 8-орында және Арлингтон 14-орындағы рейтингте көрсетілді.[183] Техаста тек ғана бір қала Остин АҚШ-тағы “жоғары 25 жағдайлы қалалар”дың 21-орынын иеледі. Сол сияқты тағы бір зерттеу штаттың семіздік көрсеткішін “B+” жағымды бағасымен белгіледі. Штат тұрақты спортпен айналысатын халық үлесі бойынша рейтингде 42-орынды тұрады.[184]

Медициналық зерттеу

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Хьюстондағы Техас медициналық орталығы

Көптеген элиталық медициналық зерттеу орталықтары Техаста орналасқан. Штатта 9 медициналық оқу орындары,[185] 3 стоматологиялық мектеп[186] және бір оптометрия мектебі[187] бар. Техаста екі Biosafety Level 4 (BSL-4) лабораториялары бар: олардың біреуі Галвестондағы Техас Медициналық бөлім университеті[188] және Сан-Антониодағы Биомедицина зерттеулерінің оңтүстік-батыс қоры. Бұл Биомедицина зерттеулерінің оңтүстік-батыс қоры АҚШ-тағы бірінші BSL-4 деңгейдегі лаборатория болып есептеледі.[189]

Хьюстондағы Техас медициналық орталығы өзінің 47 институт-мүшесімен зерттеу және институттарды шоғырлау бойынша дүниедегі жоғары нәтижеге ие.[190] Техас медициналық орталығы дүниеде ең көп жүрек трансплатацияларын орындайды.[191] Хьюстондағы Техас Андерсен обыр орталығы университеті обыр ауруына шалдыққан пациенттерге қамқорлық көрсету, зерттеу, білім беру және профилактика істері бойынша жоғары деңгейдегі академиялық институты болып есептеледі.[192]

АҚШ-тағы клиникалық медициналық зерттеу бойынша Сан-Антониодағы Оңтүстік Техас медициналық орталығы 6-орынды иеледі.[193] Сан-Антониодағы Техас денсаулық және ғылым орталығы университеті де жоғары деңгейдегі зерттеу және білім беру институты есептеледі.[194][195]

Америка жүрек ассоциациясы және Техас оңтүстік-батыс медициналық орталығы университеті екеуі де Далласты отаны деп біледі. Оңтүстік-батыс медициналық орталығы дүниедегі жоғары деңгейлі акалемиялық медициналық орталықтары арасында жоғары орынды иелейді.[196] Институттың медициналық мектебі дүниеде медицина саласында көптеген Нобель сыйлығын алған.[196][197]

Қоршаған орта

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Техас басқа штаттарға қарағанда ең көп парник газын шығарып, Порт-Артурда АҚШ-тағы ең лас ауаның бір бөлігі бар. 2010 жылы Техаста 2 553 зиянды заттарды шығару оқиғалары амалға асырылып, Техас аспанына 44.6 миллион фунт зиянды заттар жіберілді.[198]

Транспорт

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Метро жол

Техастағы үлкен көлемдегі және ойлы-қырлы ландшафт жерлері себебінен Техастықтар көптеген қиыншылықтарды бастан кешірді. Техас АҚШ-тағы ең ұзын тас жолы және темір жолы, сонымен қоса көптеген әуежайлар құрылысын қаржыландырды.[199] Техас Көлік басқармасы бақылаушы орган ретінде көп жүйелі тас жолдарын қолдайды, авиацияны[200] және қоғамдық көлік жүйесін тәртіпке салады.[201] Солтүстік Америка құрлығы орталығында орналасқандықтан, штат көлік қатынастары саласында ең маңызды орталық болып есептеледі. Даллас / Форт-Уэрт аймағынан жүк машиналар 48 сағат ішінде мемлекет халқының 93% бөлігін және 24 сағат ішінде мемлекет халқыны 37% бөлігін тасымалдайды.[202] Техаста мемлекеттегі ең жоғары 33 ерекше экономикалық аумақ бар.[203] 2004 жылы Техас ЕЭА арқылы жалпы саны $298 миллиард тауар алып өтілді.[203]

Тас жолдар

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Далластағы High Five Interchange

1948 жылы Хьюстонда Галф автожолы ашылуымен Техастықтар көп автожолдарын саяхат қылды.[204] 2005 жылдан Техаста 79,535 миль (127,999 км) ұзындықтағы тас жолдар қиылысты.[205] Тас жолдарындарын кеңейтуді қаржыландыру үшін Техас штатында 17 төлемді жолдар және қосымша төлемді жолдар бар.[206] Батыс Техастағы I-10 және I-20 ірі тас жолдарында жүру 80 миль сағатына (130 км/сағ) жылдамдықпен шектеліп, бұл АҚШ-тағы ең жоғары жылдамдық көрсеткіші.[207]

2011 жылы наурызда Ұлттық Әкімшілік қоғамдық конференциясы Америкалық қоғамдастығының Америка штаттары қоқыстары протолының нәтижесі бойынша Техас штаты ең төменгі он штаттың қатарында көрінді. Жалғыз жұлдызды штаттағы қоғамдық тас жолдар төмен жағдайдағы айнала тазалығынан, тиімсіз жасалған жол ернеулерінен және қоқысты көмуге байланысты мүліктік стандарттардан зардап шегіп келеді.[208]

Әуе жолдар

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Даллас-Форт-Уэрт әуежайы 757 Американ авиалайнері

Техаста мемлекеттегі штаттардың ішінде ең көп әуежайлар бар. Техаста аумағы және жолаушы тасымалдауы бойынша ең үлкен Даллас-Форт-Уэрт әуежайы қызмет етіп, ол аумағы бойынша АҚШ-та екінші орында болып, 18 076 акр (73.15 шаршы км) ауданымен дүниеде төртінші орында тұрады.[209] Жол жүру бойынша Даллас-Форт-Уэрт әуежайы штаттағы ең бірінші бос емесі, АҚШ-та төртіншісі[210] және ал дүниеде алтыншы орында тұрады.[211] Америкалық AMR Корпорациясының American Eagle дүниедегі толық жолаушыларды тасымалдау бойынша 2-орындағы авиалайнер (Delta Airs авиалайнерінен соң) болып, Даллас-Форт-Уэртты ең үлкен және негізгі орталық ретінде пайдаланады.[212] Southwest Airlines авиалайнері де Далласта орналасып, Dallas Love Field әуежайы арқылы қозғалады.[213] Ол АҚШ ішінде бір жылда ең көп жолаушы тасымалдайтын авиалайнер болып, дүниеде ең көп жолаушы тасымалдайтын авиалайнерлер қатарында тұрады.[214]

Техастағы екінші авилайнер Хьюстондағы Джорж Буш Континентаралық әуежайы (IAH) болып, Хьюстондағы Continental Airlines әуе жолын орталық ретінде пайдаланады. IAH АҚШ-тың қалаған әуежайынан Мексиканың барлық жеріне ұшады.[215][216] Келесі жыл сайын 4 миллионнан артық жолаушы тасымалдайтын ең үлкен төрт әуежай бұлар: Остин-Бергстром Халықаралық әуежайы, Уильям П. Хобби әуежайы, Сан-Антонио Халықаралық әуежайы және Dallas Love Field әуежайы. Штаттағы халықаралық әуежай болып есептелетін ең кіші әуежай бұл – Дел Рио Халықаралық әуежайы.

Порттар

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Хьюстон порты

Шамамен 1 150 шақты теңіз порттары 1 000 мильден (1 600 км) көбірек каналдармен Техасты қаптап тұрады.[217] Порттар дерлік бір миллион адамды қабылдап, 317 миллион метр тонна айналыста болады.[218] Техас порттары Атлантика басқа жағалауларымен Галф Ішкіжағалық Су жолдары арқылы байланысады. Хьюстон порты АҚШ-тағы шетелдік тоннаж бойынша ең қызған порт болып, жалпы тоннаж бойынша екінші және дүние жүзінде тоннаж бойынша онынша орынды иелейді.[219] Техас Шип каналы қазіргі таңда 530 фут (160 м) кеңдікке 45 фут (14 м) тереңдікті және 50 миль (80 км) ұзындықты иелеген.[220]

Темір жолдар

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Метро рельсі

Канзас штатында даукестердің үй малдарын темір жолға салуы және оның күшін пайдалануы дәстүрлің бір бөлігі болып табылады. Техастағы ең бірінші темір жол 1853 жылы тамызда ашылған Баффало Бейоу, Брезос және Колорадо темір жолы.[221] Техасқа солтүстіктен бірінші келген темір жол 1872 жылы келіп, ол Миссури–Канзас–Техас темір жолы еді.[222] 1911 жылға дейін Техас мемлекетте темір жол ұзындығы бойынша көш бастады. 1932 жылға дейін Техас темір жол ұзындығы шыңына жетіп, ол 17 078 мильді (27 484 км) құрады, бірақ 2000 жылға дейін 14 006 мильге (22 540 км) дейін қысқарды. Техас темір жол комиссиясы басынан штаттық темір жолды тәртіпке салған кезде, 2005 жылда штат осы қызметке Техас Көлік басқармасын қайта тағайындады.[223]

Даллас және Хьюстон екеуі жылдам трамвай жүйесін қалыптастырды. Dallas Area Rapid Transit (DART) Оңтүстік-Батыс АҚШ-та ең бірінші болып, осы жылдам трамвай жүйесін іске қосты.[224] Trinity Railway Express (TRE) Форт-Уэрт және Далласты байланыстыратын қала сырты темір жол қызметі болып, оны Форт-Уэрт транспорт әкімшілігі және DART амалға асырады.[225] Остиндағы Capital Metropolitan Transportation Authority “Capital MetroRail” деп аталатын қала сырты темір жол қызметін солтүстік-батыс қала сыртына жөнелтеді. Metropolitan Transit Authority of Harris County, Texas (METRO) Хьюстон аймағында жылдам трамвай жолдарын бағыттайды.

AMTRAK корпориясы Техастың темір жол жолаушыларға қалааралық қызметін жасауды мөлшерде және жиілікте шектеу белгілейтіндігін өамтамасыз етеді. Штатта жоспарланған үш бағытта қызмет көрсетеді: күнделікті Texas Eagle (Чикаго-Сан-Антонио); үш апталық Sunset Limited (Нью-Орлеан-Лос-Анджелес), Техастағы аялдамаларымен; күнделікті Heartland Flyer (Форт-Уэрт-Оклахома-Сити) бағыттары.

Спорт

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
2007 жылғы Сан Антонио Сперс пен Лос Анджелес Лэйкерс ортасында Плейофф ойыны

Америкалық футбол штатта көп уақыт бойы “король” саналып келді және Техастықтар спорттың алуан түрлілігінен рахаттанды.[226] Техастықтар көпшілік кәсіби командалық спорт ойындарын қарсы алады. "Үлкен төрттік" кәсіби лигада Техастың екі НФЛ (Даллас Ковбойз және Хьюстон Тексанс), екі команда бейсбол негізгі лигасында (Техас Рэйнджерс және Хьюстон Астрос), үш команда NBA (Хьюстон Рокетс, Сан Антонио Сперс және Даллас Маверикс), және бір Лиганың Ұлттық Хоккей командасы (Даллас Старз) бар. Даллас – Форт-Уэрт "Үлкен төрттік" кәсіби лигада барлық төрт спорттық командалары бар 13 аймақтың бірі есептеледі. "Үлкен төрттік" лигасынан тысқары Техастың бір WNBA командасы (Сан Антонио Силвер Старз) және екі Жоғары Лига футбол командалары (Хьюстон Динамо және Даллас ФК) бар.

Техас мәдениетінде университеттік жеңіл атлетиканың маңызы зор, әсіресе америкалық футболдың. Штатта мемлекеттегі ең көп оқу орындары арасында 10 I-FBS дивизия бар. Штаттың төрт университеттері Бейлор Беерз, Техас Лонгхорнз, Texaс A&M Аггиез және Texaс Teх Ред Рейдерс, Big 12 Conference та қатысады. Сондай-ақ төрт мектеп командалары Техас Лонгхорнз, Texaс A&M Аггиез, TCU Хорнед Фрогз және SMU Мустангз бір спорт чемпионатында болса да өз құқықтарын қорғап келе жатыр.

Арлингтондағы стадионда Texas Rangers ашылу күні

I-A дивизиясындағы сауалнама бойынша Оклахома университеті және Техас университеті ортасында бәсекелістік болады, ал мемлекетте үшінші орынға Ред Ривер Шутоут қол жеткізеді.[227] Lone Star Showdownда тартысты бәсекелістік Техастың екі университеттері арасында өтеді: олар Texaс A&M университеті және Texas университеттері. Battle for the Iron Skillet күресі әр жылы екі команда TCU Хорнед Фрогз және SMU Мустангз арасында болып өтеді. University Interscholastic League (UIL) көбінесе бастауыш және орта мектеп арасында жарыстар ұйымдастырады.[228] UIL ұйымдастырған спорт жарыстары ол жеңіл атлетика (ең атақтысы мектептер арасындағы америкалық футбол жарыстары), сондай-ақ пәндерден көркемдік және академиялық жарыстар.

2006 жылғы Lone Star Showdown футбол ойыны

Техастықтар тағы да родеоны жақсы көреді. Дүниедегі ең бірінші родео Техаста Пекоста қабылданған.[229] Жыл сайын өтетін Livestock Show және Rodeo дүниедегі ең үлкен родео шоуы болып есептеледі. Даллас әр жылы Fair саябағында Техастың штаттық жәрмеңкесін өткізеді.[230]

2012 жылдан бастап Остин Формула-1 Дүние чемпионатының[231] раундын қабылдайды 1980 жылғы Watkins Glen Internationalдағы Гран Приден бергі АҚШ-тағы тұрақты жол айналымы болады.

Техас штаты спорт командалары

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Дереккөздер

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
  1. ↑ Texas, origin of name Handbook of Texas Online
  2. ↑ U.S. Census Bureau Announces 2010 Census Population Counts – Apportionment Counts Delivered to President. Press Release. U.S. Census Bureau (желтоқсан 21, 2010). Тексерілді, 7 ақпан 2011.
  3. ↑ Teja, Jesús de la New Philippines. Handbook of Texas Online. Texas State Historical Association.
  4. ↑ Introduction to Texas. Netstate.com. Тексерілді, 11 сәуір 2010.
  5. ↑ Sansom, Andrew: Water in Texas: An Introduction, University of Texas Press, 2008, pg. 25
  6. ↑ Dingus, Anne: The dictionary of Texas misinformation, Gulf Publishing Company, 1987
  7. ↑ Tx Envionmental Profiles. Басты дереккөзінен мұрағатталған 3 маусым 2008. Тексерілді, 14 шілде 2006.
  8. ↑ Rivers in Texas. Tpwd.state.tx.us (16 қараша 2007). Тексерілді, 11 сәуір 2010.
  9. ↑ Hal P. Bybee Handbook of Texas Rivers. Tshaonline.org. Тексерілді, 11 сәуір 2010.
  10. ↑ Alphabetical List of Texas Lakes. Tpwd.state.tx.us (28 қаңтар 2010). Тексерілді, 11 сәуір 2010.
  11. ↑ Weather from the Handbook of Texas Online
  12. ↑ History : Weather Underground. Wunderground.com (24 желтоқсан 2008). Тексерілді, 11 сәуір 2010.
  13. ↑ Monthly Averages for Marfa, Texas. The Weather Channel. Тексерілді, 15 қазан 2008.
  14. ↑ Monthly Averages for Galveston, Texas. The Weather Channel. Тексерілді, 15 қазан 2008.
  15. ↑ NOOA.gov Мұрағатталған 16 қазанның 2011 жылы. National Climatic Data Center. Тексерілген 24 қазан 2006.
  16. ↑ Weather from the Handbook of Texas Online Accessed 2008-07-22
  17. ↑ Blake, Eric S.; Rappaport, Edward N., Landsea, Christopher W. The Deadliest, Costliest, and Most Intense United States Tropical Cyclones From 1851 to 2006 (PDF). National Weather Service: National Hurricane Center (15 сәуір 2007). Тексерілді, 2 қазан 2008.
  18. ↑ Borenstein, Seth. Blame Coal: Texas Leads in Overall Emissions, USA Today (4 маусым 2007). Тексерілді 6 маусымның 2007.
  19. ↑ a b c Texas No. 1 producer of greenhouse gases, Dallas Morning News (3 маусым 2007). Тексерілді 11 маусымның 2008.
  20. ↑ Texas Is No. 1 Carbon Polluter In U.S., CBS News (16 қаңтар 2008).
  21. ↑ a b Richardson (2005), p. 9.
  22. ↑ Richardson (2005), pp 10–16
  23. ↑ Native Americans from the Handbook of Texas Online
  24. ↑ a b Facts. Texas Almanac (2008). Тексерілді, 29 сәуір 2008.
  25. ↑ Fry, Phillip L. Handbook of Texas Online, s.v. ",". Тексерілді, 2007–07–24.
  26. ↑ Richardson, p 1
  27. ↑ Texas. Online Etymology Dictionary. Тексерілді, 25 ақпан 2007.
  28. ↑ Wallace Chafe, p.c.
  29. ↑ Richardson, p 10
  30. ↑ Rupert N. Richardson, Adrian Anderson, Cary D. Wintz & Ernest Wallace, Texas: the Lone Star State, 9th edition, New Jersey: Prentice Hall, 0131835505, pp.10–16
  31. ↑ Chipman (1992), p. 243.
  32. ↑ Weber (1992), p. 34.
  33. ↑ Spanish Texas from the Handbook of Texas Online
  34. ↑ Weber (1992), p. 149.
  35. ↑ Chipman (1992), p. 83.
  36. ↑ Chipman (1992), p. 89.
  37. ↑ Weber (1992), p. 155.
  38. ↑ Chipman (1992), pp. 111–112.
  39. ↑ Weber (1992), p. 160.
  40. ↑ Weber (1992), p. 163.
  41. ↑ Chipman (1992), p. 205.
  42. ↑ Weber (1992), p. 193.
  43. ↑ Weber (1992), p. 189.
  44. ↑ Weddle (1995), p. 163.
  45. ↑ Weddle (1995), p. 164.
  46. ↑ Chipman (1992), p. 200.
  47. ↑ Chipman (1992), p. 202.
  48. ↑ Weber (1992), pp. 291–299.
  49. ↑ Davis (2006), p. 46.
  50. ↑ Weber (1992), p. 300.
  51. ↑ Manchaca (2001), p. 162.
  52. ↑ Manchaca (2001), p. 164.
  53. ↑ a b Manchaca (2001), p. 198.
  54. ↑ Manchaca (2001), p. 199.
  55. ↑ Edmondson (2000), p. 75.
  56. ↑ Manchaca (2001), pp. 172, 201.
  57. ↑ Edmondson (2000), p. 78.
  58. ↑ Davis (2006), p. 77.
  59. ↑ Davis (2006), p. 85.
  60. ↑ Davis (2006), pp. 86–9.
  61. ↑ Davis (2006), p. 92.
  62. ↑ Huson (1974), p. 4.
  63. ↑ Hardin (1994), p. 12.
  64. ↑ Barr (1990), p. 64.
  65. ↑ Winders (2004), p. 72.
  66. ↑ Winders (2004), pp. 90, 92.
  67. ↑ Hardin (1994), p. 109.
  68. ↑ Hardin (1994), p. 102.
  69. ↑ Roell Craig Battle of Coleto — Handbook of Texas.
  70. ↑ a b Todish et al. (1998), p. 68.
  71. ↑ Roberts and Olson (2001), p. 144.
  72. ↑ Todish et al. (1998), p. 69.
  73. ↑ Todish et al. (1998), p. 70.
  74. ↑ The Archives War. Texas Treasures- The Republic. The Texas State Library and Archives Commission (2 қараша 2005). Тексерілді, 3 қаңтар 2009.
  75. ↑ Үлгі:Cite document
  76. ↑ Richard Bruce Winders, Crisis in the Southwest: The United States, Mexico, and the Struggle over Texas (Lanham: Rowman & Littlefield, 2002), p. 41.
  77. ↑ Buescher, John. "Senatorial Division" Мұрағатталған 1 қарашаның 2020 жылы., Teachinghistory.org Мұрағатталған 26 қыркүйектің 2018 жылы., accessed тамыз 21, 2011.
  78. ↑ Annexation from the Handbook of Texas Online
  79. ↑ Mexican War from the Handbook of Texas Online
  80. ↑ Compromise of 1850 from the Handbook of Texas Online
  81. ↑ Cotton Culture from the Handbook of Texas Online
  82. ↑ Secession Convention from the Handbook of Texas Online
  83. ↑ Sam Houston from the Handbook of Texas Online Accessed қаңтар 14, 2009
  84. ↑ a b c Civil War from the Handbook of Texas Online Accessed қаңтар 14, 2009
  85. ↑ Federal Writers' Project Texas, A Guide to the Lone Star State: Brownsville — Native American Books Distributor. — P. 206. — ISBN 0403021928.
  86. ↑ Battle of Palmito Ranch from the Handbook of Texas Online
  87. ↑ Historical Barriers to Voting. Texas Politics. University of Texas. Тексерілді, 13 қазан 2008.
  88. ↑ Juneteenth from the Handbook of Texas Online
  89. ↑ Johnson, Andrew Proclamation Declaring the Insurrection at an End. President of the United States (20 тамыз 1866). Тексерілді, 28 сәуір 2008.
  90. ↑ Restoration from the Handbook of Texas Online
  91. ↑ Spindletop Oilfield from the Handbook of Texas Online
  92. ↑ Oil and Gas Industry from the Handbook of Texas Online
  93. ↑ Ward Lee James Texas Goes to War: 1941 — 1991.
  94. ↑ Fairchild Louis They Called It the War Effort: Oral Histories from World War II Orange, Texas — 1993.
  95. ↑ Blanton, Carlos Kevin (2005). "The Campus and the Capitol: John B. Connally and the Struggle over Texas Higher Education Policy, 1950–1970". Southwestern Historical Quarterly 108 (4): 468–497. ISSN 0038–478X. 
  96. ↑ Rivers William L. Kennedy Assassination and the American Public: Social Communication in Crisis — 1977. — P. 187.
  97. ↑ Bill of Rights (Article 1). Texas Politics. University of Texas. Тексерілді, 13 қазан 2008.
  98. ↑ a b The Plural Executive. Texas Politics. University of Texas (2005). Тексерілді, 7 мамыр 2008.
  99. ↑ Membership. Texas Politics. University of Texas (2005). Тексерілді, 17 маусым 2008.
  100. ↑ Special Sessions. Texas Politics. University of Texas (2005). Тексерілді, 17 маусым 2008.
  101. ↑ Judiciary from the Handbook of Texas Online
  102. ↑ Texas Rangers from the Handbook of Texas Online. Retrieved қаңтар 14, 2009.
  103. ↑ Risen, Clay. How the South was won, The Boston Globe (5 наурыз 2006). Тексерілді 29 сәуірдің 2008.
  104. ↑ Texas Political Culture – Introduction. Texas Politics. University of Texas. Тексерілді, 29 мамыр 2008.
  105. ↑ Texas Political Culture – Low Taxes, Low Services Political Culture. Texas Politics. University of Texas. Тексерілді, 13 қазан 2008.
  106. ↑ 2000 Presidential General Election Results – Texas. www.uselectionatlas.org. Тексерілді, 22 шілде 2008.
  107. ↑ 2004 Presidential General Election Results – Texas. www.uselectionatlas.org. Тексерілді, 22 шілде 2007.
  108. ↑ The Texas Gerrymander, New York Times (1 наурыз 2006). Тексерілді 7 қаңтардың 2009.
  109. ↑ Ridder, Knight. 11 Texas Senate Democrats Take Cue from House, Bolt to Avoid Redistricting, Houston Chronicle (29 шілде 2003). Тексерілді 7 қаңтардың 2009.
  110. ↑ The Associated Press. Justices Back Most G.O.P. Changes to Texas Districts, New York Times (28 маусым 2006). Тексерілді 28 маусымның 2006.
  111. ↑ McDonald, John V., "An Analysis of Texas' Municipal Home Rule Charters Since 1994" (2000). Applied Research Projects. Paper 124. Txstate.edu Мұрағатталған 4 наурыздың 2012 жылы.
  112. ↑ Run for Party Nomination to Public Office. Texas Politics. University of Texas. Тексерілді, 12 қазан 2008.
  113. ↑ CNN.com, Retrieved қараша 2010.
  114. ↑ GDP by State. Greyhill Advisors. Тексерілді, 7 қыркүйек 2011.
  115. ↑ Economic Geography. Texas Politics. University of Texas. Тексерілді, 13 қазан 2008.
  116. ↑ Local Area Unemployment Statistics. Bureau of Labor Statistics. Тексерілді, 7 қыркүйек 2011.
  117. ↑ State Individual Income Taxes. Federation of Tax Administrators. Тексерілді, 12 қазан 2008.
  118. ↑ Why does Texas (Taxus) have the highest property taxes and 3rd highest sales tax?. Alltaxtips.com (9 мамыр 2011). Тексерілді, 15 тамыз 2011.
  119. ↑ FAQ: Texas Sales Tax. Window.state.tx.us. Тексерілді, 10 қаңтар 2011.
  120. ↑ Site Selection Rankings. Тексерілді, 10 қазан 2011.
  121. ↑ Fortune 500 2010: States: Texas Companies - FORTUNE on CNNMoney.com. Money.cnn.com (3 мамыр 2010). Тексерілді, 15 тамыз 2011.
  122. ↑ Fortune 500 2010: States: California Companies - FORTUNE on CNNMoney.com. Money.cnn.com (3 мамыр 2010). Тексерілді, 15 тамыз 2011.
  123. ↑ Second to California
  124. ↑ Scott, Walter. Personality Parade, Parade Magazine (2 May 2010), бет  2.
  125. ↑ The Texas Economy. netstate.com (5 маусым 2007). Тексерілді, 29 сәуір 2008.
  126. ↑ Ramos, Mary G. Oil and Texas: A Cultural History. Texas Almanac 2008–2009. The Texas State Historical Association. Тексерілді, 3 ақпан 2009.
  127. ↑ a b c d e f Petroleum Profile: Texas. Energy Information Administration. Тексерілді, 13 желтоқсан 2008.
  128. ↑ Railroad Commission from the Handbook of Texas Online
  129. ↑ Souder, Elizabeth Texas leads nation in wind power capacity. Dallas Morning News (01/08).
  130. ↑ O'Grady, Eileen. E.ON completes world's largest wind farm in Texas (1 қазан 2009). Тексерілді 26 тамыз 2010.
  131. ↑ Are solar panels worth it in Texas?. luminsmart.com (ағыл.)
  132. ↑ Locations. Lockheed Martin. Тексерілді, 22 мамыр 2008.
  133. ↑ About Bell Helicopter. Bell Helicopter. Тексерілді, 22 мамыр 2008.
  134. ↑ Rosenwald, Michael S.. Downside of Dominance?, The Washington Post (17 желтоқсан 2007). Тексерілді 22 мамырдың 2008.
  135. ↑ Texas, Fortune Magazine (30 сәуір 2007). Тексерілді 3 мамырдың 2008.
  136. ↑ Dallas Shopping (PDF). Dallas Convention & Visitors Bureau. Тексерілді, 20 ақпан 2008. [dead link]
  137. ↑ Recent Economic Transformations. Texas Politics. University of Texas. Тексерілді, 13 қазан 2008.
  138. ↑ Population Estimates. Population Estimates Program. U.S. Census Bureau (желтоқсан 23, 2009). Тексерілді, 30 желтоқсан 2009.
  139. ↑ Slevin, Peter. New Arizona law puts police in 'tenuous' spot, Washington, DC: Washington Post (30 сәуір 2010), бет A4.
  140. ↑ behind Nevada, Arizona, California, and New Jersey
  141. ↑ http://www.census.gov/population/www/censusdata/files/pc80-s1-10/tab03.pdf
  142. ↑ Texas – ACS Demographic and Housing Estimates: 2006–2008. Factfinder.census.gov. Тексерілді, 10 қаңтар 2011.
  143. ↑ Texas – Selected Social Characteristics in the United States: 2006–2008. Factfinder.census.gov. Тексерілді, 10 қаңтар 2011.
  144. ↑ Texas QuickFacts from the US Census Bureau (2006). Тексерілді, 28 сәуір 2007.
  145. ↑ William H. Frey, "The New Great Migration: Black Americans' Return to the South, 1965–2000", May 2004, The Brookings Institution, p.1. Retrieved наурыз 19, 2008.
  146. ↑ Majority of Texas' population growth is Hispanic http://www.usatoday.com/news/nation/census/2011-02-17-texas-census_N.htm?csp=34news&utm_source=feedburner&utm_medium=feed&utm_campaign=Feed%3A+usatoday-NewsTopStories+%28News+-+Top+Stories%29
  147. ↑ American Religious Identification Survey Мұрағатталған 24 қазанның 2005 жылы., 2001
  148. ↑ State Membership Report – Texas. Association of Religion Data Archives. Тексерілді, 12 ақпан 2008.
  149. ↑ Top 100 Largest Churches in America. SermonCentral.com (13 сәуір 2009). Тексерілді, 11 сәуір 2010.
  150. ↑ Texas Online: Muslim growth adds to Texas diversity Мұрағатталған 26 наурыздың 2012 жылы.
  151. ↑ Storey, John Woodrow; Kelley; Mary L. Twentieth-century Texas: a social and cultural history — University of North Texas Press, 2008. — P. 145.
  152. ↑ Lindsey, William D.; Silk, Mark : Religion and public life in the southern crossroads: showdown states, Altamira Press, 2004, pg. 48
  153. ↑ Table 1: Annual Estimates of the Population for Incorporated Places Over 100,000, Ranked by шілде 1, 2006 Population: сәуір 1, 2000 to шілде 1, 2006 (CSV). 2005 Population Estimates. АҚШ халық санағы бюросы (10 маусым 2008). Тексерілді, 10 маусым 2008. [dead link]
  154. ↑ Neuman, Michael The Texas Urban Triangle: Framework for Future Growth. Southwest Region University Transportation Center (SWUTC). Тексерілді, 14 қазан 2008.
  155. ↑ GaWC – The World According to GaWC 2008. Globalization and World Cities Research Network. Тексерілді, 1 наурыз 2009.
  156. ↑ Counties of the U.S. Spiritus-temporis.com. Тексерілді, 10 қаңтар 2011.
  157. ↑ a b Federal Reserve Bank of Dallas Office of Community Affairs Colonias FAQ's (Frequently Asked Questions). Texas Secretary of State. Тексерілді, 12 қазан 2008.
  158. ↑ a b About Houston Theater District. Houston Theater District. Басты дереккөзінен мұрағатталған 29 ақпан 2008. Тексерілді, 28 сәуір 2008.
  159. ↑ Dallas Arts District. Dallas Convention & Visitors Bureau. Тексерілді, 29 мамыр 2008.
  160. ↑ Deep Ellum from the Handbook of Texas Online
  161. ↑ Dallas History Items: Deep Ellum. Dallas Historical Society. Тексерілді, 25 шілде 2008.
  162. ↑ Live Music Capital of the World. City of Austin. Тексерілді, 12 маусым 2007.
  163. ↑ Bernardini, Deb Television's longest running concert series begins season 33 Tapings with performances by Norah Fones, Wilco, Femi Kuti, Arcade Fire and more (PDF). Басты дереккөзінен мұрағатталған 28 қазан 2008. Тексерілді, 15 қазан 2008.
  164. ↑ About The Texas Talent Musicians Association (TTMA). Texas Talent Musicians Association. Тексерілді, 2 тамыз 2009.
  165. ↑ Tejano Music Awards. Texas Talent Musicians Association (2008). Тексерілді, 12 мамыр 2008.
  166. ↑ Smyrl, Vivian Elizabeth Permanent University Fund. TSHA Online. Тексерілді, қаңтар 13, 2008.
  167. ↑ Hendrickson (1995), p. 37.
  168. ↑ Texas (PDF). Report Card on American Education: A State By State Analysis 15th Edition. American Legislative Exchange Council (2008). Тексерілді, 26 тамыз 2010. [dead link]
  169. ↑ Texas Comptroller Carole Keeton Strayhorn (2003-09-16). Comptroller Strayhorn to Review Stafford Municipal School District. Пресс-релиз. Тексерілген 2008-06-28.
  170. ↑ Saghaye-Biria, Hakimeh Robin Hood Plan is Working. World Internet News Cooperative (22 сәуір 2001). Тексерілді, 23 маусым 2008.
  171. ↑ Home School Information Letter. Texas Education Agency. Тексерілді, 24 маусым 2008.
  172. ↑ Texas Education Agency. End-of-Course (EOC) Assessments: Implementation, Assessment Division (22 қазан 2007). Тексерілді 22 қазанның 2007.
  173. ↑ Heath, Ben Bill requires review of university systems (PDF). Daily Texan (7 шілде 2003). Басты дереккөзінен мұрағатталған 5 ақпан 2009. Тексерілді, 12 қазан 2007.
  174. ↑ Senate Subcommittee on Higher Education Testimony Regarding the Benefits of a Stand Alone Institution (PDF). Sam Houston State University (25 маусым 2008). Тексерілді, 12 қазан 2008.
  175. ↑ Tier-One Prize Money Tentatively Passes House. Тексерілді, 27 сәуір 2011.
  176. ↑ Rice University, Best Colleges 2009. – US News and World Report. Тексерілді, 27 наурыз 2009.
  177. ↑ About Baylor. Baylor University. Тексерілді, 21 мамыр 2008.
  178. ↑ Southwestern History. Southwestern University. Басты дереккөзінен мұрағатталған 24 қазан 2007. Тексерілді, 12 қазан 2008.
  179. ↑ Perotin, Maria M. Texas is Near Bottom of Healthcare Rankings. Fort Worth Star-Telegram (13 маусым 2007). Тексерілді, 22 сәуір 2008.
  180. ↑ Code Red: The Critical Condition of Health in Texas. Тексерілді, 28 сәуір 2008.
  181. ↑ Odom Lamar The Ethicality of Capping Non-Economic Damages to Control Rising Healthcare Costs: Panacea or False and Misleading Practice? — 1. — The Internet Journal of Healthcare Administration, 2005. — Vol. 3.
  182. ↑ Texas. State Data. Trust for America's Health (2008). Тексерілді, 14 қазан 2008.
  183. ↑ America's Fittest Cities 2007. Men's Health (2008). Тексерілді, 21 сәуір 2008.
  184. ↑ Statemaster.com Мұрағатталған 13 мамырдың 2013 жылы., Accessed May 16, 2007
  185. ↑ Texas Medical Schools and Hospitals. Texas Medical Association (3 тамыз 2006). Тексерілді, 28 сәуір 2008.
  186. ↑ Dental Schools in the United States. Dentist.net. Тексерілді, 31 қазан 2008.
  187. ↑ Texas Optometry Schools. Health Guide USA. Тексерілді, 31 қазан 2008.
  188. ↑ University Selects Bioscrypt for Biosafety Level 4 Lab. Bioscrypt (14 қазан 2004). Басты дереккөзінен мұрағатталған қараша 17, 2007. Тексерілді, 29 сәуір 2006.
  189. ↑ Biosafety Level 4 (BSL-4) Laboratory. Southwest Foundation for Biomedical Research. Тексерілді, 29 сәуір 2006.
  190. ↑ About the Texas Medical Center. The Texas Medical Center. Тексерілді, 11 сәуір 2009.
  191. ↑ Background Statistics > People and Politics (most recent) by state. State Master (8 мамыр 2008). Тексерілді, 8 мамыр 2008.
  192. ↑ About MD Anderson. The University of Texas M. D. Anderson Cancer Center. Тексерілді, 28 сәуір 2008.
  193. ↑ Health Science Center ranks sixth in clinical medicine. XL (7 ed.). University of Texas Health Science Center. 2007-04-03. http://www.uthscsa.edu/hscnews/singleformat.asp?newID=2353. Retrieved 2008-04-28. 
  194. ↑ International report gives Dental School high marks. HSC NEWS. Тексерілді, 15 мамыр 2008.
  195. ↑ Medical center's research ranks high. San Antonio Express-News. Тексерілді, 15 мамыр 2008.
  196. ↑ a b About UT Southwestern. University of Texas Southwestern Medical Center. Тексерілді, 28 сәуір 2008.
  197. ↑ UT Southwestern Fact Sheet (PDF). University of Texas Southwestern Medical Center (2008). Басты дереккөзінен мұрағатталған 7 шілде 2006. Тексерілді, 28 сәуір 2008.
  198. ↑ Living, and coughing, downwind of Texas smoke stacks (қараша 10, 2011).
  199. ↑ Texas-Transportation. Advamag, Inc. (2007). Тексерілді, 4 мамыр 2006.
  200. ↑ Aviation Division. Texas Department of Transportation. Тексерілді, 22 шілде 2009.
  201. ↑ Transportation Division. Texas Department of Transportation. Тексерілді, 29 сәуір 2008.
  202. ↑ 5 Reasons To Choose the Dallas/Fort Worth Metroplex As A Distribution Hub (PDF). JDF Distribution. Басты дереккөзінен мұрағатталған 28 қазан 2008. Тексерілді, 14 қазан 2008.
  203. ↑ a b Texas and General Foreign Trade Zones Information. Office of the Governor of Texas. Тексерілді, 21 маусым 2008. [dead link]
  204. ↑ Interstate 45 South, the Gulf Freeway. TexasFreeway.com (28 мамыр 2001). Тексерілді, 15 қазан 2008.
  205. ↑ LoneStarRoads – Highways of Texas. AARoads (9 ақпан 2008). Тексерілді, 20 сәуір 2008.
  206. ↑ Global List of Toll Facilities – United States. International Bridge, Tunnel and Turnpike Association (2005). Тексерілді, 20 сәуір 2008.
  207. ↑ Texas Raises Rural Speed Limits to 80 MPHҮлгі:Ndash, FOXNews.com / Associated Press (8 мамыр 2006). Тексерілді 12 мамырдың 2008.
  208. ↑ S. Spacek, 2011 American State Litter Scorecard: New Rankings for an Increasingly Environmentally Concerned Populace.
  209. ↑ Facts about DFW. Dallas/Fort Worth International Airport. Тексерілді, 14 қазан 2008.
  210. ↑ Jennifer LeClaire 10 Great Places for Aviation and Aerospace. Southern Business and Development. Тексерілді, 28 сәуір 2008.
  211. ↑ Dallas-Fort Worth International Airport, USAToday. Тексерілді 28 сәуірдің 2008.
  212. ↑ American airlines information pictures and facts. aviationexplorer.com (11 сәуір 2008). Тексерілді, 28 сәуір 2008.
  213. ↑ We Weren't Just Airborne Yesterday. Southwest Airlines (2 мамыр 2007). Тексерілді, 9 маусым 2007.
  214. ↑ International Air Transport Association Scheduled Passengers Carried. Басты дереккөзінен мұрағатталған 28 қыркүйек 2007. Тексерілді, 10 маусым 2007.
  215. ↑ About George Bush Intercontinental Airport. Houston Airport System. Тексерілді, 28 маусым 2008.
  216. ↑ Houston Airport System (2005-04-12). Houston Emerges As The Premier Gateway In The U.S. For Travelers To Mexico. Пресс-релиз. Тексерілген 2006-12-30.
  217. ↑ About Texas Ports. Texas Ports Association. Тексерілді, 7 мамыр 2008.
  218. ↑ Benefits of Texas Ports. Texas Ports Association. Тексерілді, 7 мамыр 2008.
  219. ↑ General Information. The Port of Houston Authority (31 наурыз 2008). Тексерілді, 7 мамыр 2008.
  220. ↑ "Welcome to the Houston-Galveston Navigation Channel Project Online Resource Center" (description), United States Army Corps of Engineers, желтоқсан 2005, United States Army Corps of Engineers Мұрағатталған 9 қаңтардың 2009 жылы.
  221. ↑ George C. Werner Handbook of Texas Online – Buffalo Bayou, Brazos and Colorado Railway. Tshaonline.org. Тексерілді, 11 сәуір 2010.
  222. ↑ Donovan L. Hofsommer Handbook of Texas Online – Missouri-Kansas-Texas railroad. Tshaonline.org. Тексерілді, 11 сәуір 2010.
  223. ↑ Former Rail Division. Texas Railroad Commission (1 қазан 2005). Басты дереккөзінен мұрағатталған 6 мамыр 2008. Тексерілді, 4 мамыр 2008.
  224. ↑ Myerson, Allen R.. Dallas Opening Southwest's First Rail Transit, New York Times (14 маусым 1996). Тексерілді 11 мамырдың 2008. [dead link]
  225. ↑ Trinity Railroad Express. Тексерілді, 11 маусым 2008.
  226. ↑ Brady, Erik. Football still king, but hoops teams in Texas grab attention, USA TODAY (4 сәуір 2003). Тексерілді 11 сәуірдің 2008.
  227. ↑ Davis, Brian. UT-OU : Best Rivalry?, Dallas Morning News (7 қазан 2005). Тексерілді 11 шілденің 2006.
  228. ↑ University Interscholastic League. University of Texas. Тексерілді, 28 қыркүйек 2008.
  229. ↑ View Atlas Data. Atlas.thc.state.tx.us. Тексерілді, 11 сәуір 2010.
  230. ↑ Fair Park, Texas. City of Dallas. Тексерілді, 22 мамыр 2008.
  231. ↑ Formula One returns to the United States. Formula 1 Administration Ltd. Тексерілді, 25 мамыр 2010.

Сілтемелер

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
  • Chipman Donald E. Spanish Texas, 1519–1821 — Austin, Texas: University of Texas Press, 1992. — ISBN 0292776594.
  • Davis William C. Lone Star Rising — College Station, TX: Texas A&M University Press, 2006. — ISBN 9781585445325. originally published 2004 by New York: Free Press
  • Edmondson J.R. The Alamo Story-From History to Current Conflicts — Republic of Texas Press, 2000. — ISBN 1-55622-678-0.
  • Hendrickson Kenneth E., Jr. The Chief of Executives of Texas: From Stephen F. Austin to John B. Connally, Jr. — College Station, Texas: Texas A&M University Press, 1995. — ISBN 0890966419.
  • Hardin Stephen L. Texian Iliad — Austin, Texas: University of Texas Press, 1994. — ISBN 0-292-73086-1.
  • Huson Hobart Captain Phillip Dimmitt's Commandancy of Goliad, 1835–1836: An Episode of the Mexican Federalist War in Texas, Usually Referred to as the Texian Revolution — Austin, Texas: Von Boeckmann-Jones Co., 1974.
  • Lack Paul D. The Texas Revolutionary Experience: A Political and Social History 1835–1836 — College Station, TX: Texas A&M University Press, 1992. — ISBN 0-89096-497-1.
  • Manchaca Martha Recovering History, Constructing Race: The Indian, Black, and White Roots of Mexican Americans — Austin, TX: University of Texas Press, 2001. — ISBN 0292752539.
  • Todish Timothy J. Alamo Sourcebook, 1836: A Comprehensive Guide to the Battle of the Alamo and the Texas Revolution — Austin, Texas: Eakin Press, 1998. — ISBN 9781571681522.
  • report of President's Commission on the assassination of President John F. Kennedy. The Warren Commission Report — National Archives, 1992. — Vol. IV. — ISBN 0-31208-257-6.
  • Weber David J. The Spanish Frontier in North America — New Haven, Connecticut: Yale University Press, 1992. — ISBN 0300051980.
  • Weddle Robert S. Changing Tides: Twilight and Dawn in the Spanish Sea, 1763–1803 — College Station, Texas: Texas A&M University Press, 1995. — ISBN 0890966613.
  • Winders Richard Bruce Sacrificed at the Alamo: Tragedy and Triumph in the Texas Revolution — Abilene, TX: State House Press, 2004. — ISBN 1880510804.

Сыртқы сілтемелер

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Ортаққорда бұған қатысты медиа санаты бар: Texas
Штат Үкіметі
АҚШ Үкіметі
Басқалар
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Техас&oldid=3362127» бетінен алынған