Meteorit

Meteoritler - tiykarınan tastan, temir, tas-temirden ha’m bazı bir muzdan ibarat boladı. tariyx adamlar bir neshe ret aspan denelerinin’ Jer «qıdırıp kelgen» «wa’kili» nin’ muzdan ibarat bolg’anlıg’ın ko’rgen. Jerdin’ betine tu’sip atırg’an meteorittin’ aspanda qaldırg’an izi - bolid. Bazda aspannın’ tasları bir qansha u’lken bolıp Jer atmosfera qatlamınan o’tip baratırg’anda janıp u’lgermeydi ha’m bolid tu’rinde Jerdin’ betine tu’sedi. Olar meteoritler degen at penen ataladı. Birinshi bolıp aspannan tastın’ tu’siwinin’ mu’mkin ekenligin Peterburg Ilimler akademiyasının’ xabarshı ag’zası Xladniy o’zinin’ 1794-jılı basılıp shıqqan «Pallas ta’repinen tabılg’an temir bo’leginin’ kelip shıg’ıwı ha’m ol menen baylanıslı ta’biyat qubılısları haqqında» shıg’armasında ilimiy jaqtan tiykarladı. E.F.Xladniy Krasnoyarsk u’lkesine tu’sken temir meteoritti uzaq waqıt u’yrenip, onın’ aspannan tu’skenligine tolıq isenim payda etti ha’m joqarıda tilge alıng’an ilimiy shıg’armanı jazıw menen meteoritika birinshi bolıp tiykar saldı.

Meteoritlerdin’ basqa da atları bar bolıp: aerolitler, siderolitler, uranoliti, meteorilitler, betiller (baituloi), aspnlıq, hawa, atmosferalıq ya’ki meteorlıq taslar dep te ataydı.

Aspan taslarının’ Jerge tu’siwi ju’da’ a’yyemnen beri baqlang’an bolıp, bul taslar quday Jerlilerge inamı dep qarar ha’m muqaddes dep esaplanatug’ın edi. Aspanda ha’r qıylı u’lkenlikke iye bolg’an ha’r qıylı taslar mın’-mın’lap tabılatug’ın bolıp, olar da planeta sıyaqlı Quyash a’tirapında aylanadı. Olardın’ ishinde ha’r qıylı orbita menen birge, orbitaları jalg’ız bolg’anları da ko’plep ushıraydı. Mısalı: ıdırag’an kometa («quyrıqlı juldız») orbitasında mın’lap ha’r qıylı u’lkenliklerdegi aspan deneleri de ushıraydı. Orbitası boyınsha qozg’alatug’ın bunday mayda deneler Jerge jaqınnan o’tip baratırıp onın’ ku’shli ta’sirine beriledi ha’m o’z «jolların» planetamız ta’repke qaray burıwg’a ma’jbu’r boladı. Meteoritler Jer atmosferasına sekundına onlag’an kilometr tezlik iye halda kirse de hawanın’ u’lken qarsılıq olardın’ tezden «ha’wirden tu’siredi». Esaplawlardın’ ko’rsetiwinshe Jerge urılıw payıtında olardın’ ortasha tezlik sekund 200-300 metr quraydı. Stanyakovish tezligi sekundına 4 kilometrge shekem bolg’an taslardın’ Jerge urılıwı partlanıw menen tamam bolatug’ınlıg’ın jaqtan tiykarladı. Partlawg’a meteorit urılıw payıtında krater (ha’wiz) payda etip, onın’ bo’lekleri bir neshe kilometrge shekem atılıp ketedi. Tezligi sekundına 4 kilometrden artıq bolg’an aspan tasının’ Jerge urılıwınan ajıralıp shıqqan energiya mug’darı sonday massalı partlawshı zatlardan (partlaw payıtında) ajıralg’an energiyadan bir neshe ese artıq boladı. Bunday u’lken tezlik penen urılıwshı meteorit energiyasının’ bir bo’limi onı tolıq puwlandırıp jiberiwge sarıp etilse, qalg’an bo’limi krater payda qılıw ha’m topıraq qızdırıwg’a ketedi. Bunday u’lken tezlikke erisiwshi meteorittin’ massa ju’da’ u’lken (shama menen 100 tonna) bolıwı esaplawlardan ma’lim. Sonın’ ushın da massası 100 tonnadan artıq aspan «miyman»ların Jerde tabıwg’a bolmaydı, olar «avtograf» sıpatında Jerde u’lken kraterler g’ana qaldıradı. Meteorit Jerge urılg’anda onın’ tezligine baylanıslı ha’r qıylı u’lkenliktegi ura (oyıqtı) payda etedi. Uranın’ teren’ligi urılıw ornının’ jumsaqlıg’ına da baylanıslı. Esaplawlardın’ ko’rsetiwinshe planetamızg’a jılına 500 den artıq bunday taslar kelip tu’sedi. Biraq Jer betinin’ shama menen 70 payız suw menen qaplang’anlıg’ın itibarg’a alsaq, bul taslardın’ 350 ge jaqını ten'iz ha’m okean tu’plerinen orın alıp, izsiz jog’alatug’ınlıg’ı ma’lim boladı. Qalg’an qurg’aqlıqqa tu’setug’ın 150 tastın’ ba’rshesi de adamlar jasaytug’ın orınlarg’a tu’se bermeydi.

Planetamızda tabılg’an iri meteoritler ishindegi en’ irisi tu’slik-batıs Afrika «o’kpelew qa’dem»in qılg’an bolıp, bul temir meteorittin’ boy ha’m uzınlıq shama menen 3 metr, eni bolsa 1 metrden artıq. Bul gigant temir «miyman»nın’ awırlıg’ı 60 tonna. Alım Gordon anıqlawı boyınsha meteorit Jer atmosferasına kirmesten aldın 100 tonna shıg’atug’ın bolg’an.

Ullı Karl zamanındag’ı qol jazbalardın’ birinde bolsa aspannan u’lkenligi sa’l kem u’ydey keletug’ın muz bo’leginin’ tu’skenligi haqqında jazıladı. 1908-jılı Sibir taygasına «miyman» bolg’an basqa bir aspan denesinin’ neden ibarat bolg’anlıg’ın anıqlaw alımlar arasında on jıllap sozılg’an talıqlawlarg’a sebep bolıp, ha’zirge shekem o’z sırın saqlamaqta.

1970-jıldın’ 8-mayında Kiev oblastının’ İagotina qalasında bultsız ashıq hawadan u’lken muz bo’legi Jerge urılıp, bir neshe bo’lekshelerge ıdırap ketken. O’lshep ko’rilgende bo’leklerdin’ ulıwmalıq awırlıg’ı 15 kilogrammg’a jetken.

Meteorit payda qılg’an iri kraterlerdin’ biri Arizona shtatında (AQSh) tabılg’an bolıp, onın’ diametr 1300 metrge, teren’ligi bolsa 175 metrge jetedi.

1891-jılı bir topar AQSh alımları Arizona shtatı boyınsha saparg’a shıqqanda olar sahra ortasında ju’da’ u’lken ura (urag’a) dus keldi. Voronka a’tirapında 10 kilometrge shekemgi qashıqlıqqa ılaqtırılg’an taslardın’ tabılıwı, voronka topırag’ının’ bir bo’liminin’ ezilip untaq topıraqqa aylandırılg’anlıg’ı ha’m basqa bir bo’liminin’ erip bolıp qatpag’a aylang’anlıg’ı tiykarında alımlardın’ ta’repinen krater partlawg’a baylanıslı ju’zege kelgen degen juwmaqqa keliwlerine tiykar boldı. Alımlar nabıt bolıw ju’z bergen bul orınnan ko’p uzaqta bolmag’an orında jasag’an, a’yyemgi waqıtlardag’ı belgili hind qa'wim a’wladlarınan sorastırıp, krater a’tirapı zonasın Alvasti jırası dep atalatug’ınlıg’ın ha’m a]psana sa’ykes, «bul Jerge bir waqıtları qudaydın’ o’z ot arbasında tu’skenligin» anıqladı. Bunnan son’ alımlar krater - aspan tasının’ «isi» degen gu’man menen onın’ a’tirapın qıdırdı. Na’tiyjede krater qasınan ha’m ha’tte onnan onlag’an kilometrge shekemgi qashıqlıqlardan meteorit bo’leklerin taptı. Mın’lap tabılg’an meteorit bo’leklerinin’ ulıwmalıq awırlıg’ı 20 tonnadan artıq bolıp shıqtı.

Aspan «miyman»larının’ biri 1514-jılı Germaniya tu’sken tas meteorit bolıp, ol tu’sken orıng’a jaqın jaylasqan shirkew ornatılg’an ha’m qaytadan «aspang’a ushıp ketpesligi» ushın temir shınjırlar menen baylap qoyılg’an. Bul shirkew de qudayg’a tabınıwshılar ushın muqaddes orıng’a aylang’an.

İri meteorit payda qılg’an kraterlerden ja’ne biri Texas shtatında tabıldı. Onın’ diametri 162 metr bolıp, teren’ligi 5 metrdi quraydı. Krater ha’m onın’ a’tirapındag’ı maydanda shama menen bir yarım mın’ temir meteorit bo’lekleri tabılg’an.

1931-jılı Avstraliya Xenberi sho’linde bolsa meteoritler «jawını»nan payda bolg’an 13 krater tabıldı. Olardan en’ u’lkeninin’ diametri 165 metr bolıp, teren’ligi 15 metrge jetedi. Kraterlar toparı jaylasqan maydannan shama menen bir yarım mın’ meteorit bo’leklerinin’ tabılıwı da jergilikli turg’ınlar arasında tarqalg’an «tik jar artında janıp tu’sken Quyash» a’psanası bul kraterlerdin’ aspan tasları «bombardirovka»sının’ aqıbeti ekenliginen derek beredi. Tabılg’an taslardın’ awırlıg’ı bir neshe kilogrammnan yarım tonnag’a shekem jetedi.

1871-jıl 10-dekabrde Banduga (Yava) qasındag’ı sho’l maydang’a tu’sken meteorittin’ awırlıg’ı 8 kilogramm bolıp, Jerge 1 metrge shekem kirip ketken. 1910-jıldın’ 12-iyulında Sant-Mixel(Finlyandiya) qasına tu’sken aspan tasının’ awırlıg’ı bolsa 10 kilogramm bolıp, yarım metr teren’liktegi uranı payda etken.

1948-jılı Norton (Kanzas shtatı) qalası qasındag’ı ma’kke atızına tu’sken aspan deneleri «wa’kili» nin’ awırlıg’ı bir tonnag’a jaqın bolıp, payda qılg’an urasının’ teren’ligi u’sh metrge jetti.

Sibir «miymanı» Podkamennaya Tunguska da'rya on’ jag’asında jaylasqan Vanovare awılınan ju’z kilometrge jakın arqa-batısqa ertelep, Quyash biraz ko’terilgende kelip tu’sken. jer silkiniw salıp, planetamızg’a «qa’dem qoyg’an» bul aspan denesi keyinirek Tungus meteoriti meteoriti atı menen ilimde ken’ tanıldı.

1947-jıldın’ 12-fevral ku’ni basqa bir aspan tası - Sixote-Alinsk meteoritinin’ tu’siwine Uzaq Shıg’ıstag’ı İman qalashasında islewshi xudojnik Medvedev gu’wa boldı. Onın’ aytıwınsha, otlı shar arqasınan burqırag’an tu’tinli iz qaldırıp ha’m ha’r qıylı ta’replerge ushqınlar atıp, u’lken tezlik penen gorizont ta’repke ushtı. Otlı shar gorizonttan jog’alg’annan keyin ol ta’repten ju’da’ ku’shli partlaw dawısı esitildi. Keyingi jılları bul temir meteoritti u’yreniw boyınsha sho’lkemlestirilgen ilimiy ekspeditsiyalar bul «aspan miymanı»nın’ Jer betine tu’spesten aldınıraq hawada ıdırag’anlıg’ın ha’m onın’ bo’leklerinen payda bolg’an voronkalar bir neshe kvadrat kilometr maydandı iyelegenligin anıqladı. Payda bolg’an voronkalardın’ (uralardın’) diametri 60 santimetr 28 metrge shekem bolıp, olardan tabılg’an meteorit bo’leklerinin’ awırlıg’ı 1 kilogrammnan 70 kilogrammg’a shekem boldı. Esaplawlar meteorit bo’leklerinin’ ulıwmalıq awırlıg’ının’ 100 tonnadan kem emes ekenligin ko’rsetti.

Shixuaxua (Meksika) tabılg’an Morita dep atalatug’ın tuwrı konus ta’rizli meteorittin’ awırlıg’ı 11 tonna bolıp, ha’zir Mexiko saqlanadı. Argentina Kampo-del-Selo («Juldızlı maydan») maydanında tabılg’an aspan «wa’kili» nin’ awırlıg’ı 13 tonnanı, Amerikanın’ ta’biyat tariyxı muzey saqlanıp turg’an 1902-jılı Oregona tog’aylarınan tabılg’an Villamette temir meteoritinin’ awırlıg’ı 14 tonnanı quraydı. Sinszyan (Qıtay) oblastının’ Armanti qalashası qasına tu’sken meteorittin’ awırlıg’ı 20 tonna, Tanganika tu’sken Mbozi atlı basqa bir meteorittin’ boyı 4 metr shamasında bolıp, eni ha’m qalın’lıg’ı 120 santimetr, awırlıg’ı bolsa 25 tonna. Meksikanın’ Sinapoa shtatına tu’sken aspan tası da basqalarınan qalıspaydı. Onın’ boyı 4 metrdi, eni shama menen 2 metrdi, qalın’lıg’ı bolsa 1 metr 60 santimetrdi qurap, awırlıg’ı 27 tonna shıg’adı. Shıg’ıs Grenlandiya tu’sken meteorit Jerge urılg’anda bo’leklenip ketti. 1897- jılı Nyu-York alıp kelingen ha’m Keyi-York dep atalatug’ın bul meteorittın’ u’sh u’lken bo’leklerinin’ awırlıg’ı 30 tonna («Palatka»), 3 tonna («Ayol») ha’m 408 kilogramm («It») nı quraydı.

Pu’tkil insaniyat tariyxında meteorlardın’ 15 danası g’ana adamlar jasaytug’ın orınlarg’a tu’skenligi anıq esapqa alıng’an. Sonnan to’rtewinde adamlar jen’il jaraqatlang’an ha’m kontuziya alg’an.