Urola KostaGipuzkoako iparraldeko erdialdean dagoen eskualdea da. Eskualdean itsasoratzen den Urola ibaiak ematen dio izena. Urola Kostaren bi definizio ezberdin daude, bat geografikoa, bestea Urola Kostako Udal Elkartearen baitakoa. Urola Kostako Udaleko Elkarteak Aia, Getaria, Orio, Zarautz eta Zumaia biltzen ditu[1]. Termino geografikoetan, Urola Erdia osatzen duten Aizarnazabal, Azpeitia, Azkoitia, Beizama, Errezil eta Zestoa ere Urola Kostaren parte dira[2][3]. Urola Kostako Udal Elkartearen definizioaren arabera, Urola Kostak 108,31 km2ko ditu, eta 45.236 biztanle zituen 2023an. Definizio geografikoari men eginez, 76.583 biztanle ditu eta 352,72 km2.
Udalerririk jendetsuena Zarautz da, 23.152 biztanlerekin, eta bertan kokatzen da udal elkartearen egoitza. Udalerri guztiak Orio izan ezik Azpeitiko barruti judizialaren parte dira, baina Bidania-Goiatz ere barrutiaren zein Urola Erdiko Mankomunitatearen parte da[4], eskualdearen parte ez bada ere. Orio, historikoki, Beterriren parte da[5], eta geografikoki Oria ibaikoa da, ez Urolakoa.
Urola Kostako geografia iparraldean duen Kantauri itsasotik hegoaldeko eremurantz menditsua da, Gipuzkoako beste leku asko bezala. Mendirik altuena Hernio da (1.078 m), Errezil eta Albiztur arteko mugan, baina garrantzi handiagoa du eskualdearentzat Erlok (1.030 m), eskualdearen bi zatiak bereizten dituen Izarraitzen[6]. Zumaiatik Azkoitiraino Urolaren harana dago, baina Getaria, Zarautz eta Orio ez dira haran horren parte.
Urola Kosta eskualde menditsua da. Mendirik altuena Hernio da (1.078 metro), izen bereko mendilerroaren parte. Mendiak Beizama eta Albiztur bereizten ditu, Tolosaldean. Hernioko mendilerroa kareharrizko formazioa denez, egitura karstiko ugari daude bere eremuan; harpeak, leizeak eta dolinak, esaterako. Halaber, labar eta amildegi ikusgarriak dauzka, Beleburu edo Zopitekoa esaterako. Mendilerroaren iparraldean, 9nteres naturalistiko berezia du Pagoetako natura parkeak. Bertan dago Pagoeta mendia (676 m), inguruan 710-715 metroko punta altuagoak dituena. Hernioren inguruko beste mendi altu batzuk, Gazume (1.001 m), Mendibeltz (963 m), edo Indo (764 m) dira. Zarautzera eta Aizarnazabalera gerturatzen Indamendi (462 m) edo Txatxarromendi (452 m) dira mendi nabarmenak.
Eskualdearen erdialdean Izarraitz mendilerroa dago. Bertan dago Erlo (1.030 m), Kakueta (927 m), Xoxote (912 m) edo, muga egiten, Azkarate (664 m). Izarraitz kareharrizko mazizo garrantzitsua da, hemen ere egitura karstiko ugarirekin.
Izenak berak dioenez, Urola da Urola Kostako ibairik garrantzitsuena. Urola Aizpurutxotik sartzen da Azkoitiko lurretan, eta laster jasotzen du bere eskuma aldetik Igaran erreka. Azkoitira iritsi aurretik eskumatik jasotzen du Katuin erreka. Azpeitian jasotzen ditu Urrestillatik datorren izen bereko erreka, lehenago Ibai-Ederko urtegia sortu duena Nuarben. Aratz-Errekatik datorren izen bereko erreka ere jasotzen du ibai horrek, baita Errezildik datozen urak ere, Errezil ibaiaren bidez. Zestoara bidean hainbat erreka gehiago jasotzen ditu, eta herrira sartu aurretik ezkerretik datorkio Sastarrain erreka, Debatik datozen urak eta Goltzibar erreka batzen dituena. Aizarnazabalen Altzolaratz erreka dator eskuma aldetik, Aiako Altzolatik datorrena, Granada errekara batu eta gero. Beduara iristen denean itsas-adar bilakatzen da, itsasaldien menpeko, eta nabarmen zabaltzen da. Zumaiako kaskoan batzen zaio, ezkerretik, Arroa erreka, Narrondo inguruan hainbat errekak batzetik sortzen dena, Arroa Beheatik pasa eta gero.
Zarautzen Iñurritza itsasoratzen da, izen bereko biotopoan. 7 kilometroko luzera dauka gutxi gora-behera, eta Garate (278 m), Indamendi (476 m) eta Pagoeta (705 m) mendien magaletan sortzen diren errekek osatzen dute: Nekazabal, Abendaño, Ola, Aranburu, Igerain eta Droska.
Azkenik, Oria ibaia Orion itsasoratzen da, Urola Kostaren ekialdeko mugan. Itsasoratu aurretik, Aiako lurretatik, Santiagoerrekako urak jasotzen ditu ezkerretik. Pixka bat aurrerago Altxerriko urak jasotzen ditu, lehenago Agorregiko burdinola elikatu duen Manterola errekaren urak ere gehituta.
Tenperatura maximoen eta minimoen batezbestekoak (°C)
Euria litro/m2-tan
Eskualde osoa klima ozeanikoan dago (Cfb). Prezipitazio ugari ditu, klima ez oso beroa du udan eta hotzegia ere ez neguan. Elurra egon daiteke, noizbehinka, Erlo mendiaren inguruan, baina ez da ohikoa ere. Gutxi gorabehera 1.600 milimetro euri egiten ditu urtean.
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.
Historiaurreko guneetan aberatsa da eskualdea, bereziki Zestoa inguruan. 2009ko abuztuaren 14ean Aranzadi Zientzia Elkarteak duela 250.000 urte Homo heidelbergensis gizakiak erabilitako sutondo baten aurkikuntzaren berri eman zuen. Aurkikuntza Zestoako Irikaitzeko aztarnategian egin zuten, herriko interes arkeologiko handiko beste gune bat, Zestoako kaskoko futbol zelaian kokatzen dena. Adituen ustez, aurkikuntza horrek Homo heidelbergensisek sua egiteko zuen ahalmenaren berri emango du[17][18]. Neandertalen aztarnak ere aurkitu dira Zestoan[19].
Lurraldez Deban, baina Zestoako kaskotik gertu eta Urola ibaiaren arroan dago Ekain, labar-artea duen kobazuloa[20], UNESCOkGizateriaren Ondare izendatua[21]. Altxerri Orion dago, eta hau ere, Ekainekin batera, Gizateriaren Ondare dituen labar-arte adierazpenak ditu.
Bi leku hauek zeintzuk diren ez dago zehazterik oraindik, baina Getaria edo Zarautz hautagai gisa aipatu dira. Zarautzen I. mendetikV. mendera arte hedatu ziren Antzinako Erromako aztarnak aurkitu dira[28], akaso eraikin publikoenak[29], baita txanponak ere[30]. Zarautz eta Getaria arteko bidean dago Arbiun, metalurgia aztarnekin[31]. Getarian ere aurkitu dira Erromatar Inperioaren azken zatiko elementuak[32][33]. Hala ere, ez dago argi bietako bat ote den Menosca[32], eta proposatu da Morogi ere izan daitezkeela[34]. Aiako lurretan aurkitu da Urezberoetako kanposantu zaharra deitzen den gunea, Burdin Aroaren amaierako eta Erromatar garaiaren hasierakoa[35][36]. Yarzak proposatzen du Morogi Orio zela eta Menosca Zumaia[37].
Erdi Aroko lehen urteen inguruan oso informazio gutxi dago[38]. Gipuzkoan pixkanaka herrixkak sortu ziren, denborarekin eliza txiki batekin euren erdian, eta 1186an jada aipatzen dira Errezil eta Iraurgi (Azkoitia)[39]. Garai horretan IpuscoaNafarroako Erresumaren esku zegoen, eta badirudi kostan bazirela hainbat herri. Zarauzko Andre Maria Erregina parrokian Erdi Aroko hainbat lurperatze aurkitu dira, hiru mailako nekropoli baten beheko geruzatan: zaharrena IX-X. mendeetakoa da, eta hormako hilobiei dagokie; bitarteko fasearen (XI-XII) ezaugarria da harlauzadun hilobiak izatea[25][40]. Getariako San Salbador elizaren azpian antzeko kronologia duten elementuak aurkitu dira, erromatar eraikinen ondorengo nekropolia, eta lehenengo eliza baten aztarnak[39]. AskizukoSan Martin baselizaren azpian VI. mendeko tenplu kristau baten aztarnak aurkitu dira, bertan zegoen herrixkaren erdigunea izango zena[41]. Aia eta Zarautz artean dagoen Elkanoko eliza 1025eko nafar dokumentu batean aipatzen da San Juan de la Peña monasterioari egindako dohaintzan, eta bertan nekropoli bat aurkitu da, XII. mendekoa; baliteke bertan lurperatzea uztea Zarautz hiribildu bilakatu zenean[39].
Gipuzkoa Gaztelako Erresumaren esku geratu zenean, hainbat hiribildu sortu edo egonkortzeko prozesua abiatu zuten erregeek, foruak emanez[2]. Gaztelara gehitzeko prozesua nola gertatu zen ez dago argi, konkista, jauntxo feudalen erabakia edo traizioa izan ote zen eztabaidan dago[38]. Hiribildu izaera izan zuten lehenengoak Getaria (1209[32]) eta Zarautz (1237[42]) izan ziren, eta itsasoarekin lotzeko bidean zeudenak ondoren: Azpeitia (1310, Salvatierra izenarekin), Azkoitia (1324, Miranda izenarekin), Zumaia (1347[43], Villagrana izenarekin) eta Zestoa (1383, Santa Cruz izenarekin)[44]. Garai horretan Getaria zen Gipuzkoako porturik garrantzitsuena, Donostia, Pasaia eta Hondarribia oraindik Nafarroako Erresumaren eraginpean, eta Mutriku zein DebaMarkina Susokoa ziren[32][oh 2] Getariak 700 biztanle inguru zituen hiribildua sortu zenean[46], beraz argi dago lehenago bazela herri nabarmen bat. Hiribildu hauetako gehienak harresiekin inguratu ziren (Zarautzek, adibidez, ez zuen harresirik[46]), eta barruan hainbat harlanduzko etxe eraiki ziren. Harresietatik kanpo, maiz, dorretxeak zeuden, baina harresien barruan eraikitakoak ere dorretxeen eredua jarraitu zuten hasieran[47]. Garai horretako adibide ezagunak dira Zarauzko Torre Luzea edo Azkoitiko Balda dorretxea[2], herria bera sortu aurretik eraikia.
XIII. mendearen ondoren egondako aldaketa ekonomikoek paisaia eraldatu zuten. Gipuzkoako hainbat lekutan bezala, haizeolen ordez urarekin mugitzen ziren burdinolak eraikitzen hasi ziren ibarretan[38]. Agorregiko burdinolan gaur egun dagoen eraikina berriagoa bada ere, garai horretan hasi ziren bertan ustiapenak, Laurgaingo jaurerria aberastuz. Burdinolen ikatz eskaera areagotuak eta ontzigintzan egindako aldaketek eskatzen zuen egur kopuruak basogintza nabarmen aldatu zuen lurralde osoan[38], baita Urola Kostan ere. Jauntxoen eta herri xehearen, jauntxoen arteko lurraren banaketa aferek eta jauntxoen eta hiribilduen arteko talkek, besteak beste, leinu gerrak eragin zituzten. Urola Kostan ganboatarren eta oinaztarren arteko lehiak ere izan ziren. Ganboatarrak ziren Balda familia, Azkoitian; Zarautz familia, Zarautzen zein Getarian; Aizarna familia, Zestoan; eta Zumaia edo Ganboa familia, Zumaian. Oinaztarrak, aldiz, Loiola eta Enparan familiak, Azpeitian[48]. Gertakari lazgarrien artean dago Azkoitiko erronka, hiribilduen eta jauntxoen arteko lehia bizia dueluan ebazteko gonbidapena[49].
Erdi Aroaren amaieran Gipuzkoak 60.000 biztanle inguru zituen, horietatik 1.700 inguru Getarian, oraindik ere porturik garrantzitsuenetako bat[46]. Ez dago argi Euskal Herrian eragin nabarmena izan zuen izurri beltzak gogor kolpatu ote zuen Urola Kosta, ez baitago dokumentazio esanguratsurik Gipuzkoan gaiari buruz[38].
Aro Modernoaren hasieran jarduera komertziala nabarmen handitu zen, bereziki Amerika eta Mediterraneoko portu berrien sarbidearen ondorioz. Urola Kostan ere nabarmena izan zen horren efektua, bai espedizioetan parte hartu zuten pertsonen ondorioz (Juan Sebastian Elkano marinelaren kasua), eraiki zen proto-industriaren ondorioz (Lili jauregia, Zestoan, adibidez[2]) eta munduaren aurrean irekitzeak ekarri zuen burgesiaren sorreragatik (Azkoitiko Zalduntxoak dira horren adibidez). Ekimen proto-industrial honen beste adibide bat Iraetaauzoa da, Zestoan, Amerikatik zetorren merkurioa erabiltzeko XVII. mendean eraikitako fanderia, eta berari lotutako langileen etxebizitzak, Gipuzkoan sortutako lehenengo langile-kolonia[50]. Zumaian ontziola garrantzitsuak izan ziren, Urola ibaian barrena: XVI. mendearen amaieran hamaika zeuden, horietatik bost udalarenak eta beste seiak pribatuak[51]. XVII. mendearen hasieran Oriok hartu zuen indarra ontziolen eremuan[51]. Aro Modernoarekin ere lehenengo komentuak eratzen hasi ziren hiribilduetako harresietatik kanpora. Zarauzko Santa Klara komentua Gipuzkoan klaratarrek eraikitako lehenengo komentu-konplexua eraiki zuten[2]. Loiolako Santutegia, eskualdeko seme ezaguna den Ignazio Loiolakoaren jatorrian, XVII. mendean hasi zen eraikitzen Azpeitia eta Azkoitia artean. Hala ere, tenplua ez zen sagaratu 1888ra arte[2].
Erdi Arotik eratorritako botere politikoaren banaketak eta Aro Modernoaren hasieran sartutako aldaketek tentsio handiak eragiten zituzten herrien artean. 1517an Azpeitiak eta Azkoitiak eskatu zuten Probintziako Batzarrean botoa herrika izatea, eta ez herri bakoitzak zituen suen araberakoa[38]. Berrantolaketa eskari hauek etengabeak izan ziren mende osoan zehar. 1520-1521eko Gipuzkoako matxinadak berriro jarri zituen borrokan herriak. Gaztelako Komunitateen Gerrarekin lotu den matxinada horretan Donostiak babestutako Karlos V.a Germaniako Erromatar Inperio Santukoaren ordezkariarekin bat egin zuten Zarautzek eta Oriok. Aurka egin zuen taldearen buru Hernani zegoen, baina eurekin batera Azpeitia, Azkoitia, Zestoa, Getaria eta Zumaia[52]. Azpeitiak eta Azkoitiak herrien segregazioaren alde egin zuten 1614an, berriro ere botoen arteko oreka aldatzeko[38]. Arrazoi ekonomiko zein politikoek eragindako matxinadak ohikoak izan ziren Aro Modernoan. Urola Kostan sortutako matxinada ezagun bat 1776ko matxinada izan zen, Azkoitia eta Azpeititik abiatuta Zestoa, Getaria eta Zarautz ere astindu zituena[53]. Nazioarteko gertakariek ere astindu zuten eskualdea. 1638ko abuztuaren 22an Getariako itsas-gudua izan zen, Hogeita Hamar Urteko Gerraren baitako itsas-gudu nabarmena[54]. Hala ere, garai honetan Espainiak eta Frantziak izandako gerra gehienek ez zuten ukitu Urola Kosta, mugako eremuetan edo Tolosaldean geratu baitziren[38].
Amerikarekin irekitako komertzioak artoa ekarri zuen, besteak beste. Artoak errazago egin zuen behi-azienda haztea eta baserrietan eduki behar ziren animaliak ukuiluetan edukitzea[38]. Baserriak handitu eta egonkortu ziren barnealdeko lurretan. Kostatik gertu sagarrondoak ugaritu ziren, barkuetan eraman behar zen sagardoa ekoizteko beharrezkoa. Getarian eta kostaldeko beste herrietan arrantzari lotutako industriari kontserbena gehitu zitzaion, batez ere emakumeak eta umeak erabiltzen zituena, antxoak eta sardinak kontserbatu eta beste merkatu batzuetan saltzeko[38]. 1764an Getariako Sardinazaleen Errege Konpainia sortu zen, sardinen gazitze industria bultzatzeko[55].
Gerrarekin hasi zen Aro Garaikidea. Konbentzioaren Gerra Euskal Herrian nabarmena izan zen, eta Gipuzkoa erdibitu zuen, Gipuzkoako Errepublika independentea osatzeko proposamena mahai gainean jartzeraino. Frantziar tropak Orioraino iristen baziren ere, maiz sartu ziren beste aldean, eta Urola Kostako beste herri batzuei ere eraso egin zieten. Diputazioa Getarian ezarri zen tarte horretan[38]. Gerra honen kalteen artean daude Peñafloridako kondeak salatutako bere Azkoitiko eta Eibarko etxeetan egindako apurketak eta Azpeitiko hainbat komentutan egindako lapurretak; Azpeitiko alkateak salatu zuenez, 1.030.231 zilar eta kobrezko errealeko kalteak eragin zituzten[56]. Napoleondar Gerretan berriro ere Gipuzkoa frantziar okupazioaren menpe egon zen, herrien ogasuna agortuz militar horiek mantentzeko. Azpeitian eta Getarian frantziar destakamenduak egon ziren gerrak iraun zuen bitartean[38].
Gerra hauen gastuak arazo ekonomikoak ekarri zituen han-hemenka. Industria pizten ari bazen ere, geldialdiak etengabeak izan ziren. Madozen desamortizazioak hainbat lur komunal eta elizaren ondasun saltzea ekarri zuen, eta arazo gehiago sortu zituen nekazaritza munduaren eta elite urbanoaren artean. Horrek ere bultzatu zuen Lehen Karlistaldia, lehenengo, eta Bigarren Karlistaldia, beranduago[38]. Azpeitiko San Agustin komentuak desamortizazioaren ondorioz galdu zuen agustindarren jabetza[57].
Karlistaldiak amaituta, garapen ekonomiko nabarmena hasi zen. Trenbideen eraikuntzak hasi ziren, Bilbo-Donostia burdinbidea (gaur egungo linea) kostatik igaro zen, Zumaia, Zarautz eta Orio batuz. Zumaiatik Zumarragara Urolako trena eraiki zen, burgesiaren bilgunea zen Zestoako bainuetxeari ere zerbitzua emanez. Industria astuna sortzen hasi zen Euskal Herrian: ontziola indartsuak eta zementua Zumaian, siderurgia eta egurgintza Azpeitian... eta turismoak ere igoera nabarmena izan zuen, bereziki Zarautzen: 1865ean eta 1866an, erregina bik, Elisabet II.a Espainiakoak eta Fabiola Belgikakoak Zarautzen egin zituzten udaldiak erabakigarriak izan ziren horretan. Erregina Narros jauregian egon zen, eta han jakin zuen koroa galdu zuela. Erreginak gorteko jendea eta nobleak erakarri zituen, eta Zarauzko ibar ederrean, Santa BarbaratikTalaimendira, jauregitxoak egiteari ekin zioten. Herriak harresietatik kanpo hazten jarraitu zuten, eta biztanleria-hazkuntza zein migrazioa nabarmena izaten hasi zen. 1911 eta 1921ean langileentzako etxe-merkeak eraikitzen hasi ziren. Garai horretan eraiki zen Azkoitian San Martin auzoa, lorategi-hiri hirigintza estilokoa[2].
Espainiako Gerra Zibila azkar igaro zen Urola Kostatik, Gipuzkoako kanpainanDonostia erori eta gero, azkar iritsi baitziren frankistak Bizkaiko mugaraino. Bi bonbardaketa egon ziren eskualdean[58]: 1936ko abuztuaren 28an Azpeitian frontea bonbardatu zuten frankistek (irailaren 20an hartu zituzten Azpeitia eta Azkoitia), eta irailaren 22an Zarautz eta Zumaia okupatu ostean, abenduaren 23an errepublikak azken hau bonbardatu zuen, hegazkin bakar batekin, eta herrigunetik kanpo. Urolako treneko langileek hainbat zubi eraitsi eta mendebalderantz jo zuten trenekin, frankisten esku gera ez zitezen[59].
Urola Kostak 76.767 biztanle zituen 2023an, gipuzkoarren %10,55. 38.261 gizon eta 38.506 emakume bizi ziren, 16.216 biztanlek 0-19 urte artean zituzten (%21,12), 44.672 biztanlek 20 eta 64 urte artean (%58,19) eta 15.879 biztanlek 65 urte baino gehiago (%20,68)[61]. Horrela, Euskal Autonomia Erkidegoan eta Gipuzkoan baino biztanleria gazteagoa da eskualdean[oh 3]. EUSTATen eskualde estatistiken arabera, EAEko eskualderik gazteena da[61]. Bataz besteko adina 43,3 urtekoa da, 42,2 gizonezkoentzat eta 44,4 emakumezkoentzat[62], hau ere EAEko gazteena.
Jatorriaren arabera, 60.964 (%79,41) Gipuzkoan jaioa zen, 346 Araban eta 1.658 Bizkaian. Espainiar estatuko beste probintziaren batean 5.921 jaio ziren eta munduko beste herrialderen batean 7.878 (%10,26)[63]. Europar jatorrikoak ziren 1.374 (803 Ekialdeko Europakoak eta 571 beste lekuetakoak), 1.649 Afrikan jaioak (1.341 Magreben eta 876 Saharaz hegoaldeko Afrikan), 2.234 Amerikan (876 Hego Amerikan eta 1.347 Ipar eta Erdialdeko Amerikan) eta 729 Asian[64].
Urola Kostako udalerririk populatuena Zarautz da, 23.152 biztanlerekin. Kostaldean populazioaren zati handi bat bizi da, izan ere Zumaian beste 10.211 biztanle daude eta Orion 6.125. Kostari lotutako herrietatik, Getaria da txikiena, 2.868 biztanlerekin. Eskualdearen erdialdea menditsua da, eta auzo txikiz beteta dago. Aia, Zestoa edo Errezilen baserri ugari daude, eta auzo txikiak. Aiak 55,27 kilometro koadro ditu, bigarren udalerrik zabalena Azkoitiaren ostean, baina 2.136 biztanle baino ez, laugarren txikiena.
Zumaiatik gora Urola ibaiaren ibarrean Zestoako nukleoak 2.244 biztanle ditu (guztira 3.785 biztanle ditu), eta gorago Azpeitiak 15.183 eta Azkoitiak 11.636 dituzte. Bi herri hauen artean distantzia txikia da, Loiola auzoarekin erdian, eta ia bata bestearen segidan bizi diren 25.731 biztanleko nukleoa osatzen dute, eskualdearen hegoaldean[65].
Urola Kostako biztanleria udalerri eta auzo edo biztanle-entitateko, sexuaren, adin-taldearen eta atzerritarren arabera[65]
Urola Kostan 2023an bizi ziren 76.459 pertsonetatik 38.189 ziren biztanleria aktiboa (%49,9), eta horietatik 35.611 zeuden lanean. Langabezia-tasa 2.578 zen (%6,6)[66]. Nekazaritzan 680 pertsona zeuden lanean (497 gizon eta 183 emakume), industrian 9.863 (7.791 gizon eta 2.072 emakume), eraikuntzan 1.907 (1.618 gizon eta 289 emakume) eta zerbitzuetan 23.161 (8.863 gizon eta 14.298 emakume)[67].
Txakolina egiteko mahastia, Zarautz eta Getaria artean.
Urola Kostan lehen sektoreak garrantzia du, herriguneetatik kanpo baserri-ustiapen, ganadua eta basogintza nabarmenak baitira. Datu orokorrei begiratuta, 2020an 14.335 behi zeuden, 478 ustiapenetan; 31.148 ardi, 444 ustiapenetan; 1.196 ahuntz, 112 ustiapenetan; 929 txerri, 35 ustiapenetan; 1.357 zaldi 294 ustiapenetan; 59.265 hegazti 274 ustiapenetan; eta 1.858 erlategi, 33 ustiapenetan[68]. Behiei dagokionez, Aia eta Zestoa dira gehien dituzten udalerriak, 4.088 eta 2.528rekin hurrenez hurren, ale guztien %46. Aian ere 7.200 ardi daude, eskualde osoaren %23, Errezilek 5.960 ditu, Azpeitiak 5.670 eta Azkoitiak 4.176. Hegaztietan nabarmena da Aizarnazabal, 16.479rekin. Erlezaintzan, Azkoitia da erlategi gehien dituen udalerria[69].
Nekazaritza lurretan eskasa da eskualdea. Zerealen ustiapen txikiak daude, 10,24 hektarea Aian eta barazkien ustiapen txikiak Azpeitian (19,84 ha) eta Azkoitian (12,35 ha). Fruta-arbolak ugariagoak dira, 86 ha Aian, 52,4 Zarautzen eta 73 Azpeitian, adibidez[70]. Nabarmenena mahatsa da, Getariako Txakolina denominazioa egiteko erabiltzen dena. Getarian 235 hektarea erabiltzen dira, eta Aian 52; Zarautzen, beste 41,8 hektarea daude mahastiz beteta. Getarian 1397koa da mahastien lehen aipamena, baina 1989an ezarri zen jatorrizko deitura, 21 hektarea baino ez zeudenean, guztira, Gipuzkoako kostaldean[71].
Corrugados Azpeitia, herrigunean bertan dagoen enpresa metalurgiko handia.
Behinola zegoen industria galtzen joan bada ere, badaude poligono industrial garrantzitsuak Urola Kostan. Azpeitian Corrugados Azpeitia herrigunean bertan zegoen. Gaur egun industria dago Urrestillara bidean, eta Loiola inguruan. Azkoitian ere industriagune garrantzitsuak daude. Zarautzen Abendaño industrialdea dago, industria txikiarekin. Zestoan, baina Zumaiatik hurbil Sansinea industrialdea dago eta Zumaian Joxe Mari Korta industrialdea eta Balenciaga ontziolak epnresaren azpiegiturak. Orio eta Zarautz arteko bidean Ubegun industrialdea dago. Loiola inguruan eta Azpeititik Zestoarako bidean harrobiak ere badira. Zestoan, Osinbeltzen, beste bat dago. Zarauzko Mollarri iraganeko meatzaritza-azpiegitura da, gaur egun monumentu izendatua. Eraikuntza enpresa handi batzuk daude eskualdean, Altuna y Uria bezala.
Lanean dauden herritarren %60,6 hirugarren sektorean egiten du lan. Zerbitzuen ekonomiak garrantzia du Urola Kostan, eta kostako herrietan turismoak pisu handia du. Getarian eta Orion jatetxeek, Zumaian flyscharen inguruko turismoak, txakolindegiek, Loiolara egindako bisitek edo Ekainberrik aukera asko eskaintzen dituzte turismorako[72].
Eskualdea bitan banatuta dago udal-zerbitzuen aldetik: kosta duten bost udalerriek Urola Kostako Udal Elkartea osatzen dute. 1991eko urriaren 5ean sortu zen, eta hiri hondakinen kudeaketa, suhiltzaile boluntarioen zerbitzua eta lanbide hastapena zerbitzuak eskaintzen ditu. 1995etik ingurumen zerbitzua ere badu, 2000tik euskara eta komunikazio zerbitzua eta 2002tik gizarteratze zerbitzua[73]. 2023tik lehendakaria Ion Arozena Eizagirre zarauztarra da (EH Bildu)[74].
Urola Erdiko Mankomunitatea Aizarnazabalek, Azkoitiak, Azpeitiak, Beizamak, Errezilek, Zestoak eta Bidania-Goiatzek (Urola Kostaren parte ez dena) osatzen dute. Bertan boto ponderatua dute, Azpeitiak erabakien %46,21 baitu eta Azkoitiak beste %36,22[75].
AP-8 edo Kantauriko Autobideak eskualdearen iparraldea ardazten du, Bilbotik-Donostiarako bidean. Irteerak ditu Zumaia eta Zestoarako Arroa Behea inguruan, Zarautzen ordainlekua du eta irteera Asti inguruan eta, soilik Donostiarako norabidean, Orio pasata; Orioko A-8 autobidearen zubiak igarotzen du Oria ibaia. N-634 errepidea da AP-8 autobidearen parekoa. Zumaiatik Getariara eta, hortik, Zarautzera kostatik doa. Ondoren, Oriorantz abiatzen da portu txiki baten bidez, Aiarako bidearekin lotzen.
GI-631 Zumaiatik abiatzen da, Zestoa, Azpeitia eta Azkoitia lotuz. Ondoren, Aizpurutxotik Zumarragara doa.
Urola Kostako osasun eremuak eta erreferentziako anbulatorioak, Osakidetzako datuen arabera.
Osakidetzak zerbitzua eskaintzen dio udalerri bakoitzari, kontsultategi edo anbulatorio baten bidez. Azpeitiko kasuan, bi daude, Urrestillan ere kontsultategi txikia baitago. Azkoitia, Azpeitia eta Zarauzko anbulatorioek egun osoko zerbitzua eskaintzen dute, eta larrialdi zerbitzua ere badute.
Erreferentzia ospitaleak ezberdinak dira, ordea. Zarauztik ekialdera geratzen direnak Donostialdeko OSIaren parte dira; Zumaiak eta Zestoak gertuago dute Mendaroko Ospitalea, baina Donostiako OSIaren parte dira ere; Azpeitiak eta Azkoitiak Zumarragako Ospitalea dute gertuen. Beizama Tolosaldeko OSIaren parte da.
Zumaia-Zestoa-Getaria eremuan bizi itxaropena 85 da emakumeentzat eta 79,29 gizonezkoentzat. Zarautz-Aia-Orio eremuan 86,48 eta 81,36. Azkoitian 85,82 eta 78,86. Azpeitian 86,54 eta 78,86[76][77].
Bestela, euskarazko idazle nabarmena da Xabier Lizardi klasikoa, eta bertsolarien artean Basarri klasikoa, Andoni Egaña txapelduna eta Jon Maia polifazetikoa. Benito Lertxundi abeslari garaikidea ere euskal musikaren historian egile nagusien artean dago, eta Imanol Urbieta azpimarratzekoa da musikagile moduan, haurrentzako euskarazko abesti mordoen sortzailea baita. Mikel Markez musikaria eta Uxue Alberdi idazlea ere kontuan hartzekoak dira.
Urola Kostako Hitza egunkaria eta Erlo Telebista euskarazko hedabideen artean nabarmentzekoak dira.
Urola Kostako gune arkeologikorik nabarmenenak Ekain eta Altxerri dira, biak Altamirako leizea eta Espainia iparraldeko paleolitoko labar-artea izeneko Gizateriaren Ondarearen parte. Ekainen zaldien 34 marrazki aurkitu dira, bertako animalien errepresentazioen erdia osatzen dutenak, eta koloreei zein beste zenbait ezaugarriri dagokienez, hainbat itxuratakoak dira. Batzuek Przewalski zaldiak dirudite eta beste batzuek, tarpanak. Tarteko itxura duten zaldiak badira halaber. André Leroi-Gourhan arkeologoak “Kuaternarioko artearen zaldi multzorik perfektuena” esanez definitu zituen Ekaingo labar pinturak[78]. Gaur egun Ekainberri izeneko erreplika bisita daiteke, Zestoan.
Altxerriko margolan eta grabatuetan hainbat animalia mota daude irudikatuta: oreina, sarrioa, elur-oreina, bisontea, zaldia, zezena, ahuntza, azeria, etab. Halaber, bi irudi giza itxurako, beste bat zuhaitz itxurakoa eta zeinu, lerro eta puntu asko ikus daitezke. Nabarmentzekoak dira bisonte baten neurriak: 4,20 m luze eta 2,10 m altu[79].
Kostaldeko Donejakue bidea eskualdetik igarotzen da, Orio, Zarautz, Getaria eta Zumaia mendebaldetik ekialdera zeharkatuz. Inguru horretan babestutako hainbat ondare daude, mapan erakusten den bezala. Bidearen etapa hauek zailak dira, errekak igaro behar direlako, eta gorabehera asko dituelako. Hala ere, 1120an Hugo Oportokoak jada aipatu zuen bide hau zirraragarria zela, "lekuaren gogortasunagatik, bertako biztanleen izugarrikeriagatik, nonahi aurkitzen diren Ozeanoren besoen amorru puztuagatik"[80].
Urolako trenaZumarraga eta Zumaia lotzen zituen trenbide estuko burdinbidea izan zen. Estatu osoko lehen linea elektrikoa izan zen. Trenbidea 1926kootsailaren 22an inauguratu zuen Espainiako errege Alfontso XIII.ak; 1986ko udazkenean bukatu zen haren ustiapena, eta 1988ko otsailaren 2an itxi zen behin betiko. Orduan trenbideak eta katenaria desmuntatu zituzten, ondoren 5 kilometroko zati batean (Azpeitia eta Lasao artean) berriz jarriko zirenak, Trenbidearen Euskal Museoko lurrunezko trena bertan erabiltzeko[82][83]. Linearen garajea eta lantegiak museoaren egoitza izatera pasatu ziren. Gaur egun bidegorri gisa egokitua dago ibilbidearen zatirik handiena, Urolako Bide Berdea izenarekin[84][85].
↑a Pyrenaeo per oceanum Vasconum saltus Olarso Vardulorum oppida Morogi Menosca Vesperies Amanum portus ubi nunc Flaviobrica colonia
↑Markina Goikoa edo De Suso gaur egungo Debabarrena biltzen zuen eskualdearen izena zen, Elgoibar, Eibar eta Soraluze barne[45]
↑Euskal Autonomia Erkidegoan 0-19 tartean %18,16 zeuden eta 65 urtetik gorakoak %23,49 ziren urte berean. Gipuzkoan, aldiz, %18,96 eta %23,34 hurrenez hurren.
↑ abc(Gaztelaniaz)Zulaika, Daniel. (2020). «En la Getaria de Elcano»Boletín de la Real Sociedad Bascongada de Amigos del País 76 (1-2) ISSN0211-111X. (Noiz kontsultatua: 2024-02-23).
↑María Montserrat Gárate Ojanguren: "La Real Compañía Sardinera de Guetaria. Un estudio económico". Boletín de la Real Sociedad Bascongada de Amigos del País, ISSN 0211-111X, 38. liburuki, 1-4 zenbakia, 1982, 3-29 or.
Euskal Herria
Gipuzkoa
16)Datuak: Q2655347