Benjamin Netanyahu

Haren familiak Polonia eta Bielorrusian dauka jatorria, eta haien berezko abizena Mileikowsky zen, 1920ko hamarraldian Netanyahu hartu zuten arte.

Guraso judu sekularretatik^[1][2] jaioa, Israelgo Estatua sortu ondoren jaio zen lehen ministro israeldarra izan zen. 1967an, Sei Eguneko gerran, Israelgo defentsa-indarrekin bat egin zuen, eta Sayeret Matkal indar berezietako unitate bateko buru bihurtu zen. Misio askotan parte hartu zuen, besteak beste, Infernua operazioan (1968), Opari operazioan (1968) eta Sabenako 571 hegaldiaren bahiketa erreskate-operazioan (1972). Operazio horretan, tiro bat jaso zuen sorbaldan. Higadura-gerran eta Yom Kippurreko gerran borrokatu zen 1973an, indar bereziek Suezko Kanalean egindako erasoetan parte hartuz, eta, gero, komando-eraso bat zuzenduz Siriako lurraldean^[3][4].​​ Kapitain maila lortu zuen baja eman aurretik. Massachusetts Institute of Technology-n graduatu ondoren, BS. eta MS. graduekin, Boston Consulting Group-ek kontratatu zuen aholkulari ekonomiko gisa. Israelera itzuli zen 1978an, terrorismoaren aurkako Yonatan Netanyahu Institutua sortzeko, anaiaren izenarekin, Entebbe operazioaren buru zela hil zena. 1984tik 1988ra Israelgo enbaxadore izan zen Nazio Batuen aurrean.

1993an, Likud alderdiaren buru egin zen, eta 1996ko hauteskundeak irabazi zituen. Israelgo historiako lehen ministro gazteena izan zen. 1996ko ekainetik 1999ko uztailera bitartean bere lehen aldia izan zen lehen ministro gisa. 1999an, Ehud Barakek garaitu ondoren lehen ministroa aukeraketan, sektore pribatuengatik aldatu zuen politika. 2002an, politikara itzuli zen Kanpo Harremanetarako ministro (2002-2003) eta Finantza ministro (2003-2005) gisa Ariel Sharonen gobernuetan, baina gobernutik alde egin zuen Gazako zerrenda deskonektatzeko planari buruzko desadostasunengatik. 2005eko abenduan, berriz hartu zuen Likuden buruzagitza, Sharonek alderdia utzi eta Kadima alderdi berria osatu ondoren^[5].​ 2006ko abenduan, oposizio-buru ofizial bihurtu zen Knésseten. 2009ko parlamentu-hauteskundearen ondoren, non Likud bigarren postuan gelditu eta eskuineko alderdiek gehiengoa lortu baitzuten^[6], koalizio-gobernua osatu zuen^[7][8]. Netanyahu hautatu zuten hirugarren aldiz 2013ko urtarrilean, eta, laugarren aldiz, 2015eko martxoan. 2019ko apirileko hauteskundeen ondoren, lehen ministro izaten jarraitu zuen, hautagai bakar batek ere ez baitzuen gobernua osatu, eta gauza bera gertatu zen urte bereko iraileko hauteskundeetan ere. Ondoz ondoko hirugarren hautaketa baten ondoren, Netanyahuk bosgarren agintaldia hartu zuen 2020ko maiatzean, Benny Gantz txandakako lehen ministro gisa, koalizioko gobernu batean, baina koalizioak erori^[9], eta, berriro ere, hauteskundeak izan ziren 2021eko martxoan. 2021eko ekainean, lehen ministro kargua utzi, eta Naftalí Bennettek ordezkatu zuen. 2022ko abenduaz geroztik, berriz ere lehen ministroa da.

Netanyahuk, 1980ko hamarkadaz geroztik, lagun pertsonala duen Donald Trumpekin hurbiltasuna lortu du, eta Israelen 2016. urteaz geroztik duen erakargarritasun politikoaren elementu nagusi bihurtu du^[10].​ Donald Trumpen lehendakaritzan, Estatu Batuek Jerusalem Israelgo hiriburutzat aitortu zuten, Golanen gaineko israeldar subiranotasuna onartu, eta Abraham Akordioak negoziatu zituen, Israelen eta zenbait estatu arabiarren arteko normalizazio-akordioak. Netanyahuk nazioarteko kritikak jasan ditu Israelgo kokalekuak Zisjordaniako lurralde okupatuetan zabaltzeko lehen ministro gisa izandako hamarkadetako politikarengatik, nazioarteko zuzenbidearen arabera legez kanpokotzat jotzen baita^[11].

Netanyahu 16 urtez baino gehiagoz izan da lehen ministro, eta, hala, Israelen historian denbora gehien eman duena da, David Ben-Gurion^[12] estatuaren sortzailea ere gaindituz. Gehien hautatutako lehen ministroa ere bada; sei bider izan da gobernuburu (1996, 2009, 2013, 2015, 2020, 2022), eta hiru aldiz jarraian eratu du gobernua (2009, 2013 eta 2015)^[13].​ Karguan zegoela, Israelgo historiako lehen ministro bakarra ere bada ustelkeriagatik salatua^[14].

2023ko urriaren 7an, Hamas buru zuten talde militante palestinarrek bultzatutako eraso handia jasan zuten Israelen, eta horrek gerra piztu zuen Israel eta Hamasen artean. Israelgo gobernuak ez zuenez erasoa aurreikusi, gogor kritikatu dute Netanyahu, azken 50 urteotan^[15][16][17] Israelgo inteligentzia-porrotik handienaren buru baita, eta protesta jendetsuak egin dituzte kargua uzteko eskatuz^[18][19].​​ Netanyahuren gobernuak genozidio eta gerra-krimenen^[20][21][22] akusazioak ere jasan ditu, eta, azkenean, 2023ko abenduan Nazioarteko Justizia Auzitegian Hegoafrikak Israelen aurka aurkeztutako auzian amaitu du gaiak^[23][24].

Netanyahu 1949an jaio zen, Tel Aviven, Tzila Segalen (1912ko abuztuaren 28a -2000ko urtarrilaren 31a) eta Benzion Netanyahu irakaslearen (1910-2012) semea zen, hiru seme-alabatatik bigarrena. Hasieran, Jerusalemen hazi, eta hezi zuten, eta Henrietta Szold Lehen Hezkuntzako Eskolara joan zen. Ruth Rubenstein seigarren mailako irakaslearen ebaluazioaren kopia batek adierazten zuen Netanyahu adeitsu, ondo hezia eta lagunkoia zela, bere lana «arduratsua eta puntuala», eta atsegina, diziplinatua, alaia, ausarta, aktiboa eta esanekoa^[25]. 1956tik 1958ra bitartean eta, berriro, 1963tik 1967ra bitartean^[26], bere familia Estatu Batuetan bizi izan zen, Cheltenham Township-en (Pennsylvania), Filadelfiako auzo pobre batean. Han Cheltenham High Schoolera joan, eta graduatu zen, eta aktibo izan zen eztabaida-klub batean. Gaur egun, ingelesez erraz hitz egiten du, Filadelfiaren doinu nabarmenarekin^[27].

1967an, bigarren hezkuntzaz graduatu ondoren, Israelera itzuli zen Israelgo Defentsa Indarretan sartzeko. Borroka-soldadu gisa trebatu zen, eta bost urtez aritu zen eliteko indar berezien unitate batean, FDIren Sayeret Matkal. Higadura-gerran (1967-1970), mugaz haraindiko erasoetan parte hartu zuen, eta taldeburu bihurtu zen unitatean. Askotan zauritu zuten borrokan^[4].​ Beste hainbat misiotan hartu zuen parte, besteak beste, Infernua operazioan (1968) eta Sabenaren 571 hegaldi bahituaren erreskatean (1972ko maiatza), non sorbaldan tiro bat jasan zuen^[28].

1972an, soldadutza amaitu ondoren, Netanyahu Estatu Batuetara itzuli zen urtearen amaieran, Massachusetts Institute of Technology-n arkitektura ikastera. 1973ko urrian itzuli zen Israelera, Yom Kipurreko gerran zerbitzatzeko, Sayeret Matkal komando-unitatean^[3][29].​​ Han egon zen bitartean, indar berezietan borrokatu zen, Egiptoko indarren aurkako sarekadetan, Siriako lurralde barruko komando-eraso baten buru izan baino lehen. Misioa, gaur egun, sailkatuta dago^[30].

Ondoren, Estatu Batuetara itzuli zen, eta BS^[31] maila bat osatu zuen arkitekturan^[32] 1975eko otsailean, eta MS^[32] maila lortu zuen MIT Sloan School of Management eskolan 1977an. Aldi berean, zientzia politikoetako doktoretza baterako ikasten ari zen Harvard Unibertsitatean^[33][34], ikasketak eten zituen arte Entebbe operazioan bere anaia hil zelako^[29].

Une horretan, izenez aldatu, eta Benjamin Ben Nitai izena hartu zuen (Nitai, bai Nitai mendiari, bai izen bereko judu jakintsuari, Nittai de Arbela, egindako aipamena, aitak artikuluetarako maiz erabiltzen zuen izengoitia)^[27].​ Urte batzuk geroago, komunikabideekin egindako elkarrizketa batean, Netanyahuk argitu zuen hori erabaki zuela, estatubatuarrentzat errazagoa izan zedin bere izena esatea. Hori arerio politikoek erabili dute, zeharka, Israelen nortasun nazional eta leialtasun eza salatzeko^[35].

1976an, Netanyahuk Yonatan Netanyahu anaia nagusia galdu zuen. Benjamin unitate zaharreko, Sayeret Matkal, komandantea zen Yonatan, eta terrorista-bahituak erreskatatze ekintzan hil zen, Entebbeko operazioan. Operazio horretan, terroristek bahitutako eta Ugandako Entebbeko aireportura eramandako Israelgo 100 pertsona baino gehiago erreskatatu zituen unitateak.

Urte horretan bertan, Netanyahu bere ikasgelako ikasle onenetakotzat graduatu zen MIT Sloan School of Management eskolan^[36], eta Boston Consulting Group-eko (Massachusetts) ekonomia-aholkulari^[37] izatera igaro zen, 1976 eta 1978 bitartean enpresan lan eginez. Boston Consulting Group-en, Mitt Romneyren laguna zen, eta harekin luzaroko adiskidetasuna osatu zuen. Romneyk garai hartako Netanyahu ekarri zuen gogora: «Nortasun indartsu bat, ikuspuntu desberdin batekin», eta honela dio: «(guk) ia takigrafian hitz egin dezakegu (...) (guk) esperientzia komunak partekatzen ditugu, eta antzeko ikuspegi eta iritziak ditugu»^[36].​ Netanyahuk esan zuen bere «komunikazio erraza» «BCGn hartutako entrenamendu-eremu intelektual zorrotzaren» emaitza zela^[36].

1978an, Netanyahu Bostongo telebista lokalean agertu zen «Ben Nitai» izenarekin, eta hauxe argudiatu zuen: «Gatazkaren benetako gunea da Israelgo egoera onartzeko arabiarren ezezko tamalgarria [...] 20 urtean, arabiarrek, bai Mendebaldeko Erribera, bai Gazako Zerrenda zituzten, eta, orain esaten duten gisa, gatazkaren muina autodeterminazioa bada, erraz ezar zezaketen Palestinako Estatu bat»^[38].

1978an, Netanyahu Israelera itzuli zen. 1978tik 1980ra bitartean, Yonathan Netanyahu Terrorismoaren Aurkako Institutua^[26] zuzendu zuen, terrorismoa aztertzen duen gobernuz kanpoko erakundea. Institutuak nazioarteko zenbait hitzaldi eman zituen, eta nazioarteko terrorismoari buruzko eztabaida izan zuen ardatz. 1980tik 1982ra, Industrias Rim enpresako marketin-zuzendaria izan zen Jerusalemen^[39].​ Denboraldi horretan, Netanyahuk lehen harremanak egin zituen Israelgo zenbait politikarirekin, besteak beste, Moshe Arens ministroarekin. Moshe Arens ministroak Washingtoneko Israelgo Enbaxadako Misioko ondoko buru izendatu zuen, eta 1982tik 1984ra arte kargu hori bete zuen^[40]. 1984tik 1988ra, Netanyahu izan zen Israelgo enbaxadorea Nazio Batuen aurrean^[40]. Menachem Mendel Schneerson errabinoak eragina izan zuen Netanyahurengan, eta 1980ko hamarkadan harreman estua sortu zuen harekin. Schneerson «gure garaiko gizon eraginkorrena» zela esan zuen^[41][42][43].

Aurrekoa Yitzhak Shamir

Israelgo oposizioburu 1993-1996

Ondorengoa Shimon Peres

Aurrekoa Yitzhak Shamir

Likudeko buru 1996–1999

Ondorengoa Ariel Sharon

Aurrekoa Shimon Peres

Israelgo Lehen ministro 1996–1999

Ondorengoa Ehud Barak

Aurrekoa Shimon Peres

Israelgo Atzerri ministro 2002–2003

Ondorengoa Silvan Shalom

Aurrekoa Silvan Shalom

Israelgo Finantza ministro 2003–2005

Ondorengoa Ehud Olmert

Aurrekoa Ariel Sharon

Likudeko buru 2005–gaur egun

Ondorengoa agintean

Aurrekoa Amir Peretz

Israelgo oposizioburu 2006-2009

Ondorengoa Tzipi Livni

Aurrekoa Ehud Olmert

Israelgo Lehen ministro 2009–2021

Ondorengoa Naftali Bennett

Aurrekoa Yair Lapid

Israelgo oposizioburu 2021-2022

Ondorengoa Yair Lapid

Aurrekoa Yair Lapid

Israelgo Lehen ministro 2022-gaur egun

Ondorengoa Agintean