Kultura

Kultura^[1] (latinezko cultūratik)^[2] gizarte edo gizatalde baten ezaugarri diren berezitasun espiritual, material, intelektual eta afektiboak dira. Arteaz gain, honen barnean dira bizimodua, oinarrizko eskubideak, balio sistemak, ohiturak eta sinesmenak. Elkarri lotutako adiera asko ditu, hau da, termino polisemikoa da. Esaterako, 1952an, Alfred Kroeber eta Clyde Kluckhohn-ek kulturaren 164 definizioz osatutako zerrenda bat osatu zuten Culture: A Critical Review of Concepts and Definitions, eta 250 baino gehiago sailkatu dituzte^[3].

Eguneroko erabileran, kultura hitza bi kontzeptu ezberdin izendatzeko erabiltzen da:

• bikaintasuna arte ederretarako eta humanitateetarako gustuan, goi-kultura izenez ere ezaguna;
• gizarte-talde baten ezagutza, sinesmen eta portaera-ereduen multzoak, bere kideek elkarrekin komunikatzeko eta mota guztietako beharrak asetzeko erabiltzen dituzten bitarteko materialak barne.

Ezagutza zientifikoan, lehen bereizketa naturaren eta kulturaren artean ezarritakoa da. Bereizketa horrek esan nahi du naturaren mundua gizakiak sortu ez duena dela, bere jatorrian behintzat; kultura, berriz, gizakiak sortutako mundua da The Man-Made World^[4] liburuan luze azaltzen den moduan.

Europan kultura terminoa sortu zenean, XVIII. eta XIX. mendeen artean, teknologia edo hobekuntza prozesu bati egiten zion erreferentzia, nekazaritza edo baratzezaintza gisakoak. XIX. mendean, lehenik eta behin, gizabanakoaren hobekuntza edo fintasuna aipatzera pasatu zen, batez ere hezkuntzaren bitartez, eta, gero, nazio-nahiak edo idealak, lortzeari buruz. XIX. mendearen erdialdean, zientzialari batzuek kultura terminoa giza gaitasun unibertsala izendatzeko erabili zuten. Georg Simmel antipositibista eta soziologo alemaniarrarentzat, kulturak «historiaren joan-etorrian gauzatu diren kanpoko formen interferentziaren bidez gizabanakoen laborantza» aipatzen zuen^[5].

XX. mendean, kultura antropologiaren kontzeptu zentral gisa sortu zen, genetikaren erabateko emaitza ez diren giza fenomeno guztiak barne hartuta. Zehazki, Amerikako antropologian kultura terminoak bi esanahi ditu:

1. Esperientziak ikurrekin sailkatu eta irudikatzeko eta irudimenez eta sormenez jarduteko gizakiaren gaitasun eboluzionatua.
2. Pertsonak munduko leku ezberdinetan bizi diren modu desberdinak, beren esperientziak sailkatuz eta irudikatuz eta sormenez jokatuz. Bigarren Mundu Gerraren ostean, terminoak garrantzia hartu zuen, esanahi ezberdinekin bada ere, beste diziplina batzuetan, hala nola kultur ikasketetan, antolakuntza-psikologian, kulturaren soziologian eta kudeaketa-ikasketetan.

Zenbait etologok kulturaz hitz egin dute jokabide horien imitazio kontzientean animalia taldeetan belaunaldi batetik bestera transmititzen diren ohitura, jarduera edo jokabideei erreferentzia egiteko. Kultura jakin bateko sinesmenak eta praktikak portaera soziala mugatzen duten kontrol-mekanismo gisa erabil daitezke. Kultura, hala, askatasunarekin lotzen da, hegemonia ezegonkortzea ahalbidetzen duten ezagutzaren eta kontzientzia forma berrien arteko ibilgailua baita. Horrez gain, garai edo gizarte talde bateko multzo edo bizimodu eta ohitura gisa aitor daiteke. Kultura terminoa hedadura eta erabilera anitzak lor ditzake, hala nola kultura aniztasuna, ezagutza enpirikoaren objektua eta kultura-desberdintasuna^[6].

• Kultura hitza zerbait lantzeko edo praktikatzeko ekintzarekin lotzen da. Euskaltzaindiak honela definitzen du: Gogo ahalmenak lantzea; gogo ahalmenen garapena dakarten ezagutza eskuratuen multzoa^[1].
• Kultura modernitate proiektuen barruan ikusi da.
• Giza bizitzaren dimentsio eta adierazpena ikur eta artefaktuen erabileraren bitartez, bertan zeinuen ekoizpen, zirkulazio eta kontsumo eremu bat baitago eta teoria batean artikulatzen den praxi gisa gauzatzen da.
• Hiztegian, kultura mota desberdinak izendatzen dira, eta, horien artean, bi enblematikoenak herri kultura eta masa kultura dira^[6].

Kultura kontzeptu modernoaren etimologiak antzinako jatorria du. Europako hainbat hizkuntzatan, kultura hitza Zizeronek, bere Tusculanae Disputationesen, arimaren laborantza edo animi kultura bati buruz idatzi zuen latinezko terminoan oinarritzen da, horrela nekazaritzako metafora bat erabiliz, arima filosofiko baten garapena deskribatzeko, zeina, teleologikoki, giza garapenerako ideal gorenetako bat gisa ulertu baitzen. Samuel Pufendorf-ek kontzeptu moderno batera eraman zuen metafora hori antzeko esanahiarekin, baina filosofia jadanik ez dela gizakiaren perfekzio naturala suposatuz. Autore horrentzat (geroko idazle askok berentzat hartzen duten kulturaren esanahiek) «gizakiak jatorrizko basakeria gainditzen hasteko eta, artifizioaren bidez, guztiz gizaki bihurtzen diren modu guztiei egiten die erreferentzia»^[7].

Velkleyk deskribatzen duen moduan^[7]:

«

Kultura terminoak, jatorriz arimaren edo gogoaren lantzea esan nahi zuena, XVIII. mendeko pentsalari alemaniarren idazkietan hartzen du bere azken esanahirik handiena, maila ezberdinetan Rousseauk liberalismo modernoaren eta Ilustrazioaren kritika garatu zutenak. Gainera, kultura eta zibilizazio arteko kontrastea inplikatu ohi dute egile horiek hala adierazten ez dutenean ere. Garai horretatik, kulturaren bi adiera nagusi sortzen dira: kultura nortasun berezia duen herri izpiritu gisa, eta kultura espiritualtasunaren edo indibidualtasun askearen lanketa gisa. Lehen esanahia da nagusi kultura terminoaren gaur egungo erabileran, baina bigarrenak, oraindik ere, zeresan handia du, gure ustez, kulturak lortu behar duen horretan, izaki bakarraren eta benetakoaren dierazpen osoa bezala.

»

Kultura terminoa latinezko cultusetik dator, zeina colere hitzetik datorren, soroa edo ganadua zaintzea esan nahi duena. XIII. mendearen inguruan, terminoa lursail landua izendatzeko erabiltzen zen, eta hiru mende geroago bere esanahia aldatu zuen: gauza baten egoeratik egoera horretara daraman ekintzara (lurra lantzea edo abereak zaintzea) (Cuche, 1999. 10), gutxi gorabehera, gaur egun, euskaraz nekazaritza, erlezaintza, arrain hazkuntza eta bestelako hitzak erabiltzen den zentzuan. XVI. mendearen erdialderako, terminoak konnotazio metaforiko bat bereganatu zuen edozein gai lantzerako. Nolanahi ere, kulturaren esanahi figuratiboa ez zen XVII. mendera arte zabalduko, zenbait idatzi akademikoetan agertu arte.

Esparru akademiko zabaletan, Argien Garaia (XVIII. mendea) da terminoaren zentzu figuratiboa (espirituaren laborantza gisa) nagusi den garaia, esaterako, 1718ko Dictionnaire de l'Académie Françaisen. Eta Entziklopediak lurra lantzeko zentzu mugatuan bakarrik jasotzen badu ere, ez du alde batera uzten zentzu figuratiboa literaturari, margolaritzari, filosofiari eta zientziei eskainitako artikuluetan agertzen dena. Denboraren poderioz, kultura gisa, adimenaren eraketa ulertuko da. Hau da, berriro, egoera bat izendatzen duen hitza bihurtzen da, nahiz eta oraingoan giza adimenaren egoera izan eta ez lur-partzelaren egoera.

Kultura eta naturaren arteko oposizio klasikoak ere aro horretan ditu sustraiak. 1798an, Dictionnaire k kulturaren esanahi bat jasotzen du, non espiritu naturala estigmatizatzen den. Garai hartako pentsalari askorentzat, Jean Jacques Rousseau kasu, kultura gizakiaren fenomeno bereizgarria da, eta horrek, beste animaliengandik, posizio ezberdin batean kokatzen ditu. Kultura gizadiak bere milurteko historian pilatutako ezagutza eta jakinduria multzoa da. Ezaugarri unibertsal gisa (hitza) singularrean bakarrik erabiltzen da, gizarte guztietan baitago (inolako bereizketarik gabe) etnia, kokapen geografikoa edo momentu historikoa.

Ilustrazioaren testuinguruan ere, kulturak parte hartzen duen oposizio klasikoetako beste bat sortzen da, oraingoan, zibilizazioaren sinonimo gisa. XVIII. mendean, frantses hizkuntzan agertzen da lehen aldiz hitz hori, eta, horrekin, ohiturak fintzea esan nahi zen. Zibilizazioa aurrerapenaren ideiarekin lotutako terminoa da. Horren arabera, zibilizazioa gizateriaren egoera bat da, zeinetan ezjakintasuna garaitu den eta ohiturak eta harreman sozialak bere adierazpen gorenean dauden. Zibilizazioa ez da prozesu amaitu bat; etengabekoa da, eta legeak, gobernu formak eta ezagutzak progresiboki hobetzea dakar. Kultura moduan, herri guztiak barne hartzen dituen prozesu unibertsala ere bada, baita bilakaera sozialaren ildoan atzeratuen direnak ere. Jakina, gizarte bat zibilizatuagoa edo basatiagoa zen neurtzeko erabiltzen ziren parametroak norberaren gizartekoak ziren. XIX. mendearen hasieran, bi terminoak, kultura eta zibilizazioa, ia modu berean erabiltzen ziren, batez ere frantsesez eta ingelesez (Thompson, 2002: 186).

Nabarmendu beharra dago frantses intelektual guztiek ez zutela termino hori erabili. Rousseauk eta Voltairek uko egiten zioten historiaren kontzepzio aurrerakoi horri. Historiaren bertsio erlatibistago bat proposatzen saiatu ziren arrakastarik izan ez arren, korronte nagusiena aurrerakoiena baitzen. Ez zen Frantzian izan baizik eta Alemanian, non posizio erlatibistek ospe handiagoa lortu baitzuten. Kultur terminoa, zentzu figuratuan, XVII. mendean agertzen da Alemanian, gutxi gorabehera frantsesean zuen zentzu berarekin. XVIII. menderako ospe handia izan zuen Alemaniako pentsalari burgesen artean. Hori aristokratak iraintzeko erabiltzen zelako izan zen, Frantziako gortearen era zibilizatuak imitatzen saiatzea leporatzen baitzieten. Esaterako, Immanuel Kantek adierazi zuen: «Artearen eta zientziaren bidez lantzen gara, eta zibilizatzen gara, ohitura onak eta fintasun sozialak (eskuratuz)» (Thompson, 2002: 187). Hori dela eta, Alemanian, zibilizazio terminoa gortearentzako balioekin parekatu zen, azaleko eta itxurakeriazkotzat deskribatuta. Aitzitik, kultura burgesiaren balio sakon eta jatorrizkoekin identifikatzen zen (Cuche, 1999:13).

Kritika sozialaren prozesuan, kultura/zibilizazioa dikotomiaren azentua estratu sozialen arteko desberdintasunetatik nazio desberdintasunetara aldatzen da. Frantzia historiako iraultza burges garrantzitsuenetako baten eszenatokia izan zen; Alemania, berriz, hainbat estatutan zatituta zegoen. Hori dela eta, pentsalari alemaniarrek, beren buruari ezarri zioten zereginetako bat, bateratze politikoa izan zen. Batasun nazionalak nazio berezitasunen aldarrikapena ere bazekarren, pentsalari frantsesen unibertsalismoak zibilizazioaren izenean ezabatu nahi zuena. Jada 1774an, Johann Gottfried Herder-ek herri bakoitzaren jenioa (Volksgeist) beti kultura-aniztasunera, giza aberastasunera eta unibertsalismoaren aurkako joera zuela aldarrikatu zuen. Horregatik, harrotasun nazionala kulturan zegoen, zeinaren bidez herri bakoitzak patu zehatz bat bete behar zuen. Kultura, Herderrek ulertzen zuen moduan, gizateriaren aniztasunaren adierazpena zen, eta ez zuen baztertzen herrien arteko komunikazio aukera.

XIX. mendean, Alemanian, kultura terminoak nazionalismoaren eraginez eboluzionatu zuen^[8]. Bien bitartean, Frantzian, kontzeptua zabaldu egin zen, gizabanakoaren garapen intelektuala ez ezik gizateria osoarena barne. Hortik aurrera, hitzaren frantsesezko esanahiak zibilizazioarenarekin jarraitutasuna ematen du: Alemaniaren eragina izan arren, ideiak irauten du: «Kultura alemana» eta «Kultura frantsesa» (adibide bat jartzearren) arteko desberdintasunetatik harago, badago zerbait guztiak bateratzen dituena: giza kultura^[9].

Gizarte zientzien helburuetarako, kulturaren lehen esanahiak XIX. mendean ezarri ziren. Garai horretan, soziologia eta antropologia diziplinak nahiko berriak ziren, eta hemen ardura zaigun gaiaren inguruko eztabaidaren eredua filosofiak gidatu zuen. Lehen soziologoek (Émile Durkheim, adibidez) terminoaren erabilera baztertu zuten. Gogoratu behar da, haren ikuspuntutik, gizartearen zientziak gizarte-egiturarekin lotutako arazoei aurre egin behar ziela^[10]. Karl Marxek kultura alde batera utzi zuela iritzi orokorra den arren, hori gezurtatu egiten dute egilearen beraren lanek, produkzio-harremanak (gizakiak lanerako hartutako antolamendua eta bere fruituen gizarte banaketa) gainegitura juridiko-politiko eta ideologikoaren oinarria direla baitio, baina inondik ere ez gizartearen bigarren mailako alderdia. Ekoizpen-harreman sozial bat pentsaezina da jokabide-araurik gabe, diskurtso legitimaturik gabe, botere-praktikarik gabe, ohiturarik eta portaera-ohitura iraunkorrik gabe, klase menperatzaileak zein klase menderatuak balioetsitako objekturik gabe. Marxen gaztetako lanen aurkezpenak, bai Alemaniar Ideologia (1845-1846) SESBeko Marx-Engels Institutuaren edizio ospetsuaren eskutik, 1932an David Riazanov-en zuzendaritzapean, bai Ekonomia eta Filosofiako Eskuizkribuak (1844) posible egin zuten bere proposamen teorikoen aldeko hainbatek kulturaren teoria marxista bat garatzea.

Oro har, kulturaren esanahia antropologiarekin lotuta dago, hain zuzen ere kulturaren azterketa konparatiboaz arduratzen den gizarte-diziplinaren adar garrantzitsuenetako bat. Agian, hitzak antropologiaren teorian duen zentraltasuna dela eta, terminoa hainbat modutan garatu da, eta, batzuetan, elkarrengandik urrun dauden premisetan, oinarritutako metodologia analitikoa erabiltzea dakar. Antropologian aldaketa epistemologiko handia eragin zuen konpainia etnozentriko honen aurka Franz Boas izan zen^[11]. Boasetik hasita (erlatibismo kulturalaren aita), antropologoa itzultzaile bilakatzen da, ikaslearen mundu ikuskeran sartu eta bere esanahien mundua ulertu ahal izateko. Esanahiaren mundu horrek^[12], poliki-poliki, antropologikoa ez den kontzeptu batera eramango du, hau da, esanahiaren eraikuntza sozialera. Hizkuntz arazoei loturiko sentsibilitate areagotu horren aurrean, diziplina berriak garatuko dira, giza esanahiaren eta hizkuntzaren munduari lotuak, esanahiaren mundutik ulertutako kulturaren ideia osatuko dutenak^[13].​

UNESCOren Kultura Aniztasunari buruzko Adierazpen Unibertsalaren arabera, «kultura gizarte edo talde sozial bat ezaugarritzen duten ezaugarri espiritual eta material, intelektual eta afektibo bereizgarrien multzotzat hartu behar da, eta, arteez eta letrez gain, bizimoduak, elkarrekin bizitzeko moduak, balio-sistemak, tradizioak eta sinesmenak barne hartzen dituena»^[14]

XIX. mendearen amaierako etnologo eta antropologo britainiar eta amerikarrek hartu zuten kulturaren edukiari buruzko eztabaida. Autore horiek, ia beti, zuzenbideko prestakuntza profesionala izan zuten, baina bereziki interesatuta zeuden gizarte exotikoen funtzionamenduan, garai hartan Mendebaldea topatzen zirenekin^[15].15 Etnologia eta antropologia sozialaren aitzindari horien iritziz (Bachoffen, McLennan, Maine eta Morgan, esaterako), kultura gizartearen bilakaera historikoaren emaitza da. Baina idazle horien gizateriaren historia zorpetuta zegoen zibilizazioaren teoria ilustratuekin, eta, batez ere, Spencerren darwinismo sozialarekin.

Gizakiak animaliak baino maila gorago batera eraman du bere bizimodua. Gizarteak populazioaren ezaugarriak berregin ditu, baita espezializazio, eskuzabal eta jarraitutasun ezaugarriak ere. Soziologia ez da soziobiologiara mugatu behar, baina kontutan hartu behar du. Kultura gizakiarena da natura biologikoaren gainetik. Hala ere, kultura izateak ez du esan nahi izakia bere oinarri zoologikotik bereizi behar denik, kultura gai biologikoak asetzeko modu gizatiarra baita. Soziologiaren atalik ez da osorik biosoziala edota soziokulturala: bi faktoreak daude beti bertan. Momentuko gertakizunek erabakitzen dute zein aldetara jo gehien. Soziologiak, orduan, gertakizun sozialak aztertzen dituen diziplina da, gertakizun guztiz gizatiarrak.

Thompson-ek (2002:190) dioen bezala, kulturaren definizio deskribatzailea presente zegoen XIX. mendeko antropologiako lehen egile haietan. Autore horien lanaren interes nagusia izan zen (familiaren eta matriarkatuaren jatorria eta antzinako kulturek beren garaiko mendebaldeko zibilizazioan biziraupena moduko arazo askotarikoak jorratu zituzten) herriak jokatzera eraman zituzten motiboen bilaketa, era honetan edo hartan.

Garai hartako etnograforik garrantzitsuenetako bat Gustav Klemm izan zen. Allgemeine Kulturgeschichte der Menschheit (1843-1852)^[16] lanaren hamar liburukietan, gizateriaren pixkanakako garapena erakusten saiatu zen teknologiaren, ohituren, artearen, tresnen, erlijio-praktiken analisiaren bidez, obra monumentalak, mundu osoko herrien adibide etnografikoak biltzen baitzituen. Klemmen lanak oihartzuna izan zuen bere garaikideen artean, jaiotzen ari zen diziplina zientifiko baten eremua zehaztu nahi baitzuten. Hogei bat urte geroago, 1871n, Edward B. Tylor-ek Primitive Culture aldizkarian kulturaren definiziorik onartuenetako bat argitaratu zuen. Tylorren arabera, kultura hau da^[17]:

«	... ezagutzak, sinesmenak, artea, morala, legea, ohiturak eta gizakiak bereganatutako beste edozein ohitura eta gaitasun biltzen dituen osotasun konplexu hori. Kulturaren egoera giza espeziearen hainbat gizartetan, printzipio orokorren arabera iker daitekeen heinean, objektu egokia da gizakiaren pentsamenduaren eta ekintzaren legeak aztertzeko.	»
(Tylor, 1995: 29)

Hortaz, Tylorren ekarpen nagusietako bat izan zen kulturaren jasotzea azterketa sistematikoko gai gisa. Aurrerapen kontzeptual nabarmen hori gorabehera, Tylorren proposamenak bi ahulgune nagusi zituen: alde batetik, bere enfasi humanista kontzeptutik atera zuen kultura zientziaren objektu bihurtuz; bestetik, bere prozedura analitikoa deskriptiboegia zen. Gorago aipatu dugun testuan, Tylorrek dioenez: «zibilizazioaren azterketaren lehen urratsa^[18], zehatz-mehatz, disekzionatzean eta horiek egoki diren taldeetan sailkatzean datza» (Tylor, 1995:33). Premisa horren arabera, xehetasunak biltze hutsak kultura baten ezagutza ahalbidetuko luke. Behin ezagututa, zibilizatuagotik gutxiagora sailkatu ahal izango litzateke, darwinista sozialengandik jasotako premisa.

Tylorren proposamen teorikoa gerora berrartua eta berraztertua izan zen, bai Britainia Handian, bai Estatu Batuetan ere. Azken herrialde horretan, antropologiak posizio erlatibistarantz eboluzionatu zuen, lehenik eta behin Franz Boasek irudikatua. Jarrera horrek eboluzio kulturalari buruzko aurreko ideiekiko haustura suposatu zuen, bereziki egile britainiarrek eta Lewis Henry Morgan estatubatuarrak proposatutakoekin. Azken horrentzat, zeinaren aurka Boasek bere testu teoriko bakanetako batean zuzentzen zituen kritikak, gizakiaren eboluzio sozialaren prozesua (teknologia, harreman sozialak eta kultura) espeziearen banako baten hazkuntza-prozesuarekin pareka liteke. Horregatik, basakeria «giza espeziearen haurtzaroarekin» alderatu zuen Morganek, eta zibilizazioa, heldutasunarekin^[19]. Boas bereziki gogorra izan zen Morganen eta eboluzio-antropologo garaikideen proposamenekin. Beren egileek, gizartearen bilakaerari buruzko teoriak deitu zituztenak, Boasek «ordena historikoari buruz aldez aurretik onartutako printzipioen arabera behatutako fenomenoen» adierazpen hutsak gisa deskribatu zituen (1964:184).

Boasek eboluzionistei egiten dien kritikak Herder eta Wilhelm Dilthey gisako filosofo alemaniarren ikuspuntua jasotzen du. Proposamenaren muina kultura fenomeno pluraltzat hartzeko joeran datza. Alegia, kulturaz hitz egin baino gehiago, kulturei buruz hitz egin zuen Boasek. Amerikako eskola kulturalari atxikitako antropologo eta etnologo gehienentzat, XX. mendearen hasierako arte etnografikoaren egoerak ez zuen onartzen kulturen bilakaerari buruzko teoria orokor bat sortzea. Beraz, fenomenoaren jakintsuen zeregin garrantzitsuena dokumentazio etnografikoa izan beharko luke^[20]. Izan ere, Boasek oso testu teoriko gutxi idatzi zituen, Txantiloi:Ipar Amerika Txantiloi:Ozeano Barea herri indigenei buruzko monografiekin alderatuta.

Robin Reidek trebatutako antropologoek beren irakaslearen premisa asko oinordetzan jaso behar izan zituzten. Beste kasu aipagarri batzuen artean, Ruth Benedictena dago. Patterns of culture (1939) lanean, Benedictek adierazten du kultura bakoitza bere terminoetan soilik uler daitekeen osotasun bat dela^[21] eta gizarte bateko gizabanakoen ekintzei zentzua ematen dien matrize moduko bat osatzen duela. Alfred Kroeberrek, kulturaren eta naturaren arteko oposizioa hartuz, kulturak fenomeno sui generis direla ere adierazi zuen, baina, hertsiki, naturatik kanpoko kategoriakoak zirela. Hori dela eta, Kroeberren ustez, kulturen azterketak natur zientzien eremutik atera eta lehengoari aurre egin beharko liokete, zer ziren moduan: fenomeno superorganikoak^[22]. Melville Herskovitsek eta Clyde Kluckhohnek Tylorrengandik hartu zuten kulturaren azterketaren definizio zientifikoa. Lehenengoarentzat, kulturen definizio-ezaugarrien bildumak ere haien sailkapena ahalbidetuko luke. Nahiz eta, kasu horretan, sailkapena zentzu diakronikoan egin ez, baizik eta kultur eremu batean finkaturiko herri ezberdinen arteko harremanak ezagutzea ahalbidetuko lukeen zentzu espazial-geografikoan. Kluckhonnek, bere aldetik, Antropologia testuan atal honetan ikusten diren postulatu gehienak laburbiltzen ditu, eta kultura-eremua aldarrikatzen du jarduera antropologikoaren eremu espezifikotzat.

Javier Rosendok, bere aldetik, gainerakoekiko, kultura eskualde edo pertsona talde baten ezaugarrien multzoa dela deskribatzen du, bizi den garaiaren arabera alda daitezkeenak. Ezaugarri horiek dantza, tradizioak, artea, jantziak eta erlijioa izan daitezke.

Kulturaren kontzeptu funtzionalistaren ezaugarri bereziena bere funtzio sozialari dagokio hain zuzen. Oinarrizko suposizioa da gizarte baten elementu guztiak (kultura horien artean bat gehiago) existitzen direla beharrezkoak direlako. Ikuspegi hori antropologian zein soziologian garatu da, nahiz eta bere lehen ezaugarriak, zalantzarik gabe, Émile Durkheimek azaldu zituen nahi gabe. Soziologo frantses horrek oso gutxitan erabili zuen terminoa bere diziplinaren unitate analitiko nagusi gisa. Metodo soziologikoaren arauak (1895) liburuan dio gizartea funtzio zehatz bat duten entitateek osatzen dutela, izaki bizidunen antzeko sistema batean integratuta, non organo bakoitza bizi-funtzio bat betetzen espezializatuta dagoen. Gorputzeko organoak gaixotasunak jasaten dituen era berean, erakundeak eta ohiturak, sinesmenak eta harreman sozialak ere anomia-egoeran eror daitezke. Durkheim eta bere jarraitzaileak, ordea, ez dira soilik edo nagusiki kulturaz aztergai gisa arduratzen, gertakari sozialez baizik. Hala ere, beren proposamen analitikoak Britainia Handiko antropologia sozialaren eta AEBko kulturaren soziologiaren egile nabarmenek hartu zituzten.

Geroago, Bronislaw Malinowski poloniarrak hartu zituen, bai Tylorren kulturaren deskribapena, bai Durkheim-en funtzio sozialaren inguruko zenbait ikuspegi ere. Malinowskiren ustez, kultura errealitate sui generis gisa uler liteke, horrela aztertu beharrekoa (bere terminoetan). Kulturaren kategorian, artefaktuak, ondasunak, prozesu teknikoak, ideiak, ohiturak eta herentziazko balioak barne hartzen zituen (Thompson, 2002: 193). Era berean, gizarte-egitura izaki bizidunen antzera uler zitekeela uste zuen, baina, Durkheimek ez bezala, Malinowskik joera holistikoagoa zuen. Malinowskik uste zuen kulturako elementu guztiek zentzua ematen zien eta haien existentzia posible egiten zuen funtzioa zutela. Baina funtzio hori ez zuen gizarteak bakarrik ematen, baizik eta taldearen historiak eta ingurune geografikoak, beste hainbat elementuren artean. Analisi teorikoari aplikatutako pentsamendu horren islarik argiena The Argonauts of the Western Pacific (1922) liburua izan zen, Trobriand uharteetako kultura-esparru ezberdinei buruzko monografia zabala eta zehatza, Trobriand uharteetan bizi zen herria, Ginea Berriaren ekialdean.

Urte batzuk geroago, Alfred Reginald Radcliffe-Brown antropologo britainiarrak ere Malinowskiren proposamen batzuk hartuko zituen, eta bereziki funtzio sozialari erreferentzia egiten ziotenak. Radcliffe-Brownek antropologiaren analisiaren eremua kultura zela baztertu zuen; aitzitik, gizarte egituraren azterketaz arduratzen zen, talde bateko pertsonen arteko harreman sare bat. Hala ere, aurretik, Malinowskik eta Tylorrek deskribatutako kategoria horiek ere aztertu zituen, beti ere gizartearen azterketa zientifikoaren printzipioari jarraituz. Structure and Function in Primitive Society liburuan (1975), Radcliffe-Brown-ek gizarte-sinesmen eta praktiken funtziorik garrantzitsuena ordena soziala, harremanen oreka eta denboran zehar taldearen transzendentzia mantentzea dela ezartzen du. Gerora, bere proposamenak bere ikasle askok hartu zituzten, batez ere Edward Evan Evans-Pritchard, Erdialdeko Afrika nuer eta azande herrien etnografoak. Bi lan etnografikoetan, gizarte-sinesmen eta praktiken funtzio erregulatzailea ageri da gizarte horien analisian, eta, lehenengoari, Evans-Pritchard-ek anarkia ordenatua deitu zion.

Kulturaren kontzepzio sinbolikoen jatorria Leslie White, Boasen tradizio kulturalistan trebatutako antropologo estatubatuarrarena da. Kulturaren zientzia liburuan, hasiera batean, «fenomeno mota edo klase zehatz baten izena, hau da, adimen-gaitasunaren ariketaren menpe dauden gauza eta gertakarien izena» dela dio, giza espeziearena eta «sinbolizatzaile» deitu duguna»; bere testuan, Whitek, pixkanaka, kulturaren ideia sinbolo gisa alde batera utziko du ikuspegi ekologiko batean zentratzeko^[23].

Estrukturalismoa gizarte zientzietan gehiago edo gutxiago zabaldua den korronte bat da. Bere jatorria Ferdinand de Saussure hizkuntzalariarengandik dator, zeinak, gutxi gorabehera, hizkuntza zeinu sistema bat dela proposatu zuen. Antropologiara bihurtu ondoren (Tristes trópicosen deitzen duen bezala), Claude Lévi-Strauss –Roman Jakobsonen eraginez– kontzeptu horretara itzuliko zen interes antropologikoko gertakariak aztertzeko, eta, horien artean, kultura bat gehiago zen. Lévi-Straussen ustez, kultura, funtsean, giza adimenaren jarduera sinbolikoak sortutako zeinu sistema da^[24] (Whiterekin partekatzen duen tesia).

Structural Anthropologyn (1958) Lévi-Straussek sistemaren zeinu eta sinboloen artean dauden harremanak eta gizartean duten funtzioa definituko ditu, azken puntu horri gehiegi erreparatu gabe. Laburbilduz, teoria estrukturalistan, kultura, bere edukietan zein bere arauetan, deskodetu daitekeen mezua dela esan daiteke. Kulturaren mezuak berorrek sortzen duen talde sozialaren kontzepzioaz hitz egiten du; bere barne eta kanpo harremanez hitz egiten du. The Wild Thought (1962) lanean, Lévi-Straussek adierazten du kultura osatzen duten ikur eta zeinu guztiak giza adimen guztiek duten gaitasun sinboliko bereko produktuak direla. Gaitasun hori, funtsean, munduko gauzak taldetan sailkatzean datza, eta, horiei, zenbait karga semantiko egozten zaizkie. Ez dago ikur edo zeinu multzorik (eremu semantiko) osagarririk ez duenik. Zeinuak eta haien esanahiak metaforaren bidez (hitzen kasuan bezala) edo metonimiaren bidez (erreginen ikurren kasuan bezala) lotu daitezke, kultur sistemaren talde sortzailearentzat fenomeno esanguratsuekin. Elkarte sinbolikoak ez dira zertan berdinak izan behar kultura guztietan. Adibidez, Mendebaldeko kulturan, gorria maitasunaren kolorea da; Mesoamerikan, berriz, heriotzaren kolorea da.

Proposamen estrukturalistaren arabera, herri primitibo eta zibilizatuen kulturak gauza beraz eginak dira, eta, beraz, bakoitzean nagusi diren kanpoko munduaren ezagutza sistemak —magia lehenetan, zientzia bigarrenetan— ez dira guztiz desberdinak. Kultura primitiboen eta modernoaren artean hainbat bereizketa ezar daitezkeen arren, garrantzitsuenetako bat sistemako elementuak manipulatzeko duten modua da. Magiak inprobisatu egiten du; zientziak, berriz, metodo zientifikoaren arabera egiten du aurrera^[25]. Metodo zientifikoa erabiltzeak ez du esan nahi —Lévi-Straussen arabera— zientzia nagusi den kulturak goi mailakoak direnik edo magiak funtsezko eginkizuna betetzen duenik, baldin eta ez badira hain zorrotzak edo metodikoak mundua ezagutzeko moduan. Besterik gabe, bata bestearen izaera desberdina dute, baina bi kultura moten arteko ulermen aukera, funtsean, giza arrazaren ahalmen unibertsal batean dago.

Ikuspegi estrukturalistaren arabera, historiak gizartearen kultura eratzeko duen eginkizuna ez da hain garrantzitsua. Funtsezkoa da kultura batean sinboloen artikulazioaren oinarrian dauden arauak argitzera iristea eta horiek gizarte baten jardunari zentzua nola ematen dioten behatzea. Hainbat testutan, badirudi Lévi-Strauss eta bere jarraitzaileak (Edmund Leach, esaterako), Ruth Benedicten antzera, kultura gizarte-talde osoari dagokion baina inorengan bereziki aurkitzen ez den eredu moduko bat dela. Ideia hori Saussurek proposatutako hizkuntza kontzeptutik ere hartu zuen.

Antropologia sinbolikoa gizarte zientzien adar bat da, zeinaren garapena Levi-Straussen estrukturalismoaren kritikarekin lotuta dagoen. Korronte horren erakusle nagusietako bat Clifford Geertz da. Estrukturalismo frantsesarekin partekatzen du kultura sinboloen sistema gisa duen tesia, baina, Lévi-Strauss ez bezala, Geertzek adierazi du ikertzaileek ezin dutela haren edukia ezagutu:

«	Levi-Straussek, Max Weberrek uste zuen moduan, gizakia berak ehundutako zetzu-sareetan esekita dagoen animalia dela uste zuenez, kultura sare horiez osatuta dagoela uste zuen, eta horren analisia ez dela, beraz, legeen bila dabilen zientzia esperimentala, baizik eta zentzuaren bila dabilen zientzia interpretatiboa.	»
(Geertz, 1988:)

Aurreko premisaren arabera, Geertzek eta antropologo sinboliko gehienek zalantzan jartzen dute etnografiaren autoritatea. Adierazi dutenez, antropologoak, gertakari beraren inguruan ezagutu daitekeen ikuspuntu gehienen deskribapen trinkotik abiatuta, kultura den trama sinbolikoaren esanahiaren «interpretazio sinesgarriak» egitea da. Beste zentzu batean, sinbolikoek ez dute uste kultur ehunaren elementu guztiek esanahi bera dutenik gizarte bateko kide guztientzat. Aitzitik, modu ezberdinetan interpreta daitezkeela uste dute: bai gizarte-egituran hartzen duten posizioaren arabera, aldez aurretiko baldintzapen sozial eta psikikoen arabera edo testuinguruaren beraren arabera^[26].

Gorago esan dugun moduan, Karl Marxek, iritzi orokorra izan arren, kultur gaien azterketari erreparatu zion, zehazki, gainerako gizarte-egiturarekin zuen harremanean. Marxen proposamen teorikoaren arabera, kulturaren eremua ( batez ere ideologiak osatua) ekoizpen-harreman sozialen isla da, hau da, gizakiak jarduera ekonomikoaren aurrean hartzen duen antolaketarena. Marxismoak kulturaren analisian egin duen ekarpen handia da produkzio-harremanen produktu gisa ulertzen dela, gizarte baten ekoizpen-modutik aldentzen ez den fenomeno gisa. Era berean, ekoizpen-harreman sozialak berrekoizteko bideetako bat gisa hartzen du, klaseen arteko desberdintasun baldintzen denboran irautea ahalbidetzen dutenak.

Bere interpretazio sinplistenetan, Marxen ideologiaren definizioak sortu du sinesmenak eta portaera sozialak sistema ekonomikoan menperatzen dutenen eta haien menpekoen artean ezarritako harremanen arabera azaltzeko joera. Hala ere, posizio asko daude non oinarri ekonomikoaren eta gainegitura kulturalaren arteko harremana ikuspegi zabalagoetan aztertzen den. Esaterako, Antonio Gramscik hegemonian jartzen du arreta, zeinaren bidez talde nagusi batek menderatuen aurrean prozesua legitimatzen duen, dominazioa naturaltzat hartzen eta, azkenean, dominazioa desiragarritzat hartzen duten. Louis Althusserrek ideologiaren eremua (kulturaren osagai nagusia) elitearen interesen isla dela proposatu zuen, eta, Estatuaren aparatu ideologikoen bitartez, denboran erreproduzitzen direla.

Era berean, Michel Foucaultek —1971ko azaroan, Herbehereetan Noam Chomskyrekin izandako eztabaida ezagunean—, gizarte kapitalista demokratikoa ote zen galderari erantzunez, ezezkoa erantzuteaz gain (gizarte demokratikoa ariketa eraginkorrean eta klaseetan banatuta edo hierarkikoki ordenatuta ez dagoen biztanleriaren boterean oinarritzen dela argudiatuta) dio, oro har, hezkuntza-sistema guztiak (itxuraz ezagutza neutralaren igorle gisa agertzen direnak) gizarte-klase jakin bat boterean mantentzeko eta botere-tresnetatik beste gizarte-maila batzuk baztertzeko eginak daudela.

Denboran zehar, kulturaren azterketa gizarteen aldaketaren kezka gisa jaio bazen ere, antropologiaren lehen egileek jausitako prestigioaren galera, hala, lur emankorra izan zen kontzepzioak kulturari buruzko hausnarketan errotzeko. Marxistak izan ezik (sozialismorako prozesu iraultzailean interesatuta) gainontzeko diziplina sozialek ez zioten arreta handirik jarri kultur bilakaeraren arazoari.

Kulturaren definizio neoeboluzionarioak sartzeko, gogoratu beharra dago XIX. mendearen amaierako eboluzionista sozialek (beste batzuen artean Tylorrek ordezkatuta) uste zutela beren garaiko gizarte primitiboak antzinako kultur formen hondarrak zirela, Mendebaldeko zibilizazioak, nahitaez, garai hartan zena bihurtu baino lehen igaroko zituenak. Goian esan bezala, Boasek eta bere ikasleek argudio horiek baztertu zituzten ezerk ez zuela hipotesi horien egiazkotasuna frogatzen adieraziz. Ameriketako Estatu Batuetan, ordea, 1940ko hamarkadaren inguruan, antropologiaren denborazko ikuspegian beste aldaketa bat gertatu zen. Norabide berri hori neoevolucionista da, besteak beste, aldaketa soziokulturala eta kulturaren eta ingurumenaren arteko harremanetan interesatuta.

Neoeboluzionismoaren arabera, kultura giza talde baten eta bere ingurunearen arteko harreman historikoen produktua da. Modu horretan, Leslie Whitek (1992) eta Julian Stewardek (1992) proposatutako kulturaren definizioak, bere jaiotzan korronte neoeboluzionarioa gidatu zutenak, laburbil daitezke^[27]. Korronte antropologiko berriaren enfasia kulturaren funtzionamendutik igaro zen bere izaera dinamikoa. Paradigma-aldaketa horrek funtzionalismo estrukturalistaren aurkako oposizio argia adierazten du, gizartearen egungo funtzionamenduan interesatua, eta kulturismoak analisi historikoa atzeratu zuen datu etnografikoek ahalbidetzen zuten garai baterako.

Eliza Katolikoan, kulturaren definizio klasikoa Vatikanoko II. Kontzilioan aurkitzen da:

«	Kultura hitzak adierazten du, zentzu orokorrean, gizakiak bere ezin konta ahala izpiritu- eta gorputz-kualitateak fintzen eta garatzen dituen guztia; bere ezagutza eta lanarekin, lurreko orbe bera menderatzen saiatzen da; bizitza soziala gizatiarrago egiten du, bai familian, bai gizarte zibil osoan ohituren eta erakundeen aurrerapenaren bidez; Azkenik, denboraren poderioz, esperientzia eta asmo espiritual handiak adierazi, komunikatu eta gordetzen ditu bere lanetan, askorentzat, baita giza-izaera osoarentzat ere, onuragarriak izan daitezen.	»
(Gaudium et spes konstituzio dogmatikoa, 1965, 53. zk.)

Definizioan, bi alderdi nabarmentzen dira: bat, gizabanakoa erdigunean jartzea, kultura gizakiaren produktua eta gizakiaren zerbitzura egotea; eta bi, pertsona bakoitzaren eraketa kulturaren bidez uztartu komunitate batek gizateriaren aurrerapenerako berariazko ekarpenarekin. Kultura kontzeptu hori da Eliza Katolikoaren inkulturazio edo txertatzeko prozesua kristautasunaren kultura eta adierazpena modalitate eta kultura berri batean azaltzeko oinarria.

Azpikultura: Giza aurreiritziak, ideologi politikoak, hezkuntzak eta herriko folkloreak hartzen dituen hainbat forma. Kasu askotan, hainbat kultura batera bizi dira bata bestearen menpe geratu gabe. Hainbatetan, azpikulturak ez daude gustura gaineko kulturarekin; horretarako, oinarri asko egon daitezke (klaseen arteko gatazka, giza-arazoak).

Azpikulturen artean egoten dira kultura nagusiaren kontra, zuzenean^[28], egiten duten azpikultura batzuk, kontrakultura hitza, edo protesta-kultura terminoak erabili izan da horiek izendatzeko.

Kultura batek biziraun dadin bere zatiek intermenpekotasuna behar dute izan. Bertako jendeak hizkuntza bera erabili beharko du, arauak, sinesmenak eta ohitura jakin batzuk beharrezkoak dira elkar bizitzeko. Kultura guztiak moldatu beharreko osaketa dinamikoak dira. Ez dago kultura ibilgeturik. Zenbat eta gogorragoa izan kultura bat, orduan eta aukera gutxiago izango ditu bizirauteko isolamendutik kanpo. Kultura mugikorrenek aukera asko dituzte irauteko, nahiz eta askotan aise galtzen dituzten euren ezaugarriak.

Kultura baten unitate txikiena maska da^{[erreferentzia behar]}. Ikerketarako onak dira erraz isolatu eta definitu daitezkeelako, baina konfigurazio, patroi edo konplexu kulturaletatik kanpo ezaugarria galtzen dute. Konplexu kulturala zera da: denbora-espazioan dagoen maska-kulturalen osaketa. Fenomeno hauek area kulturaletan gertatzen dira.

Pitirim Sorokinek zioenez, fenomeno soziokulturalek hiru osagai dituzte:

• esanahiak, balioak, arauak
• horiek objetibatzeko bide biofisikoak
• horiek sortzen, erabiltzen dituzten gizaki konszientea

Mailak:

1. Maila sinboliko-ideala: giza-errealitatearen gaineko sinesmenak, nozioak, balioak eta arauak.
2. Ekintza sozialaren maila: aurrekoan oinarritutakoa baina guztiz azaldu gabe. Talde edo norbanako batek sinesmen jakin batzuk izan ditzake baina praktikan kontra egin.
3. Maila materiala: errealitate kulturalarena. Aurreko bi mailen solidifikazio materiala adierazten du. Adibidez, eraikuntzek informazioa ematen digute aurreko beste bi mailen inguruan.

Kultura ez da ibilgetua. Kulturaren alde mugikorrenak egiturarekiko aldatzen dira. aldaketaren arrazoiak ezagutzeko hainbat azterketa egin behar dira.

Hizkuntza taldeko balio eta adierazpenez josita dago, eta horrek jendearen jarreran du eragina. Zientzia eta teknologia ere, hizkuntzarekin lotuta daude.

Transmisio kulturaleko fenomenoak: kultura eboluzio orokorra; horrek hartzen ditu baitan iraultza kulturalak. Fenomeno hauek ez dira nahastu behar iraultza politikoekin. Iraultza kulturalen arrazoia da maska edo konpleju kulturalen sarrera aurretik dagoen kultura batean, horiek aldaketa azkarra eta muturrekoak eragiten dute, eta sistemaren berregituratzea, jakin ezineko ondorioekin. Sarritan, berrikuntza kulturalen sarrerak eragiten du desordena, tentsioa, akronimoak: mota askotako biktimak.

Kultura-eboluzioak ez du zertan sortu aurrerapen kulturala. Aurrerapen kulturala izateko hainbat aspektutan izan behar du aberastasuna (eta ez bakar batean): zientzian, komunikazio sinbolikoan, elkarbizitza moduan, eta etikan

Kultura bakar batez hitz egiteak etnozentrismoa eragin dezake. Hainbat kultura daude eta horregatik errespetatu behar dira guztiak; funtsezko elementu hau ulertzeak esan nahi du erlatibismo kulturala neurri batean onartzea. Kontzeptu honen esanahia da oinarri moralak, ideologiak, erlijio sinesmenak, legeak, aspektu batzuen menpe daudela: lekua, historia, populazioa, heredatutako ohiturak, eta beste horrenbeste kanpo-faktore naturarekiko. Nozio, teoria edo sinesmen baten egiazkotasuna edo faltsutasuna baldintza historiko eta sozialen menpeko azpiproduktuak baino ez dira. komunikatu gabeko urruneko lekuetan balio moral berak agertzeak erakusten digu badagoela natura gizatiarra.

Gizakiaren jarrera eta kontzientzia kulturaren eta giza-egituraren mende daude. Horrela, giza-egitura eta kultura moldatu egin beharko dira natura gizatiarraren maska eta oinarrizko ezaugarriei.

• Sozializazioa
• Kulturaren soziologia
• Kultura Ondasun