Kanariak

Kanariak
	Canarias
	Ereserkia: Himno de Canarias
; Kanarietako bandera	; Kanarietako armarria
Geografia
Hiriburua	Santa Cruz Tenerifekoa eta Las Palmas Kanaria Handikoa; 28°28′12″N 16°15′0″W
Hiririk handiena	Las Palmas Kanaria Handikoa
Azalera	7.447
Punturik altuena	Teide
Punturik sakonena	Ipar Ozeano Atlantikoa
Kontinentea	Afrika
Administrazioa
Presidentea	Ángel Víctor Torres (PSOE)
	Ángel Víctor Torres Pérez (en)
Legebiltzarra	Kanarietako Parlamentua
Demografia
Biztanleria	2.172.944
Dentsitatea	291,79 bizt/km²
Hizkuntza ofizialak	ikusi gaztelania ;
Ekonomia
Historia
	Sorrera data: 1982ko abuztuaren 10a
Bestelako informazioa
ISO 3166-1 alpha-2	IC
Ordu eremua	ikusi Atlantikoa/Kanariak ; Udako ordutegi: UTC+01:00 ; ordutegi estandarra: UTC±00:00 ;
Internet domeinua	.ic (en)
	gobcan.es

Kanariak edo Kanariar uharteak^[1]^[2] Afrikako uhartedi atlantiko bat da. Marokoren eta Mendebaldeko Sahararen arteko muga parean kokatuta dago, afrikar kontinentearen kostatik gertu, 100 km ingurura. Hala ere, Kanariek Espainiako autonomia erkidego bat osatzen dute: Kanarietako Autonomia Erkidegoa.

Historia

XV. mendean Espainiak konkistatu aurretik, guantxeak ziren bertako biztanleak.

Uhartediko konkista ia 100 urte luzatu zen, 1402tik 1496 arte hain zuzen ere. Jean de Bethencourt merkatari normandiarrak ekin zion konkistari, Gaztelaren zerbitzura. Portugal ere saiatu zen uharteak bereganatzen, baina Errege-erregina Katolikoen aurrean atzera egin zuen.

2014ko azaroaren 18an, petrolioa bilatzeko prospekzioak hasi zituen Repsolek Kanarietan. Zundaketak "segurtasun berme guztiekin eta ingurugiroa errespetatuz" egiten ari zirela esan zuen^[3].

Banaketa administratiboa

Uhartedia zortzi uhartek eta hainbat uhartetxok osatzen dute, bi probintziatan banaturik:

Santa Cruz Tenerifekoa:
- Tenerife: 2.034 km², 852.945 biztanle (2006).
- La Palma 706 km², 86.062 biztanle.
- Gomera: 369 km², 21.952 biztanle.
- Hierro: 268 km², 10.688 biztanle.

Las Palmas:
- Fuerteventura: 1.659 km². 89.680 bizt. Lobos irlatxoa barne hartzen du.
- Kanaria Handia: 1.560 km². 807.049 bizt.
- Lanzarote: 846 km². 127.457 bizt. Alegranza, Montaña Clara, Roque del Este eta Roque del Oeste irlatxoak barne hartzen ditu.
- Graciosa : 29 km². 650 bizt.

Inguru naturala

Uhartedia Ipar Ozeano Atlantikoan dago kokatuta, 100 bat kilometrotara Ipar Afrika eta Marokoko kostaldetik. Tenerifeko uhartean Espainiako mendirik altuena dago, Teide (3.718 m) alegia. Beste tontor nagusiak, Roque de los Muchachos (2.426 m, La Palma), Pozo de las Nieves (1.950 m, Gran Canaria), Malpaso (1.501 m, Hierro), Garajonay (1.487 m, Gomera), Pico de la Zarza (807 m, Fuerteventura) eta Peñas del Chache (670 m, Lanzarote) dira.

Sumendiek sortu zuten nagusiki uhartedia. La Palma izan da azken erupzioa izan duena, eta Lanzarote eta Hierro dira sumendi gehien dituztenak.

Bestela, lau natura parke dituzte: Timanfaya (Lanzarote), Teidekoa (Tenerife), La Caldera de Taburiente (La Palma) eta Garajonay (Gomera).

Geologia

Sakontzeko, irakurri: «Kanarietako geologia»

Kanarietako geologian arroka bolkanikoa da nagusi. Kanariar Uharteek eta bere ipar-ekialdean dauden itsaspeko mendi batzuek osatzen dute Kanariar Uharteetako Probintzia Bolkanikoa. Duela 70 milioi urte hasi zen haren historia bolkanikoa.^[5] Kanariar Uharteak bolkanikoak dira oraindik ere. Lurreko erupzio bolkanikorik berriena 2021ean gertatu zen, La Palman, eta urpeko erupziorik berriena 2011-12an izan zen, Hierron.^[6]^[5]

Kanariar Uharteak 450 km-ko zabalera duten uharte bolkanikoen artxipelago bat dira, ekialde-mendebalde norabidean Ipar Ozeano Atlantikoan, Afrikako ipar-mendebaldeko kostatik 100 eta 500 kilometro artean.^[7] Uharteak Afrikako plaka tektonikoan daude. Kanariar Uharteak Plaka Afrikarraren ertzetatik urrun daudelako (600 km.) plaka-barneko sumendien adibide dira.^[8]

Ekialdetik mendebaldera, irla nagusiak Lanzarote, Fuerteventura, Kanaria Handia, Tenerife, Gomera, Palma eta Hierro dira. Uharte txiki eta uhartetxo batzuk ere badaude, esaterako,Lanzaroteren aurrean dagoen Graciosa. Kanariar Uharteak itsaspeko sumendi gisa sortu ziren, Ozeano Atlantikoaren lurzorutik bananduta. Ozeano Atlantikoak 1.000 eta 4.000 m arteko sakonera du Kanariar Uharteen inguruan.

Lanzarote eta Fuerteventura Kanariar Gailurra izeneko gailur bolkaniko bakar baten zatiak dira. Gaur egungo bi uharte horiek uharte bakarra ziren iraganean. Gailurraren zati bat urpean geratu zen, eta orain Lanzarote eta Fuerteventura uharte bananduak dira, 11 km-ko zabalerako eta 40 metroko sakonerako itsasarte batek banatuak.^[9]

Jarduera bolkanikoa azken 11.700 urteetan gertatu da uharte nagusi guztietan, Gomeran izan ezik.^[10]

Kultura

Guantxera izan da uharteetako biztanleen jatorrizko hizkuntza XVIII. mendea arte, mintzaira bizia moduan desagertu zenean. Gomerako txistua eta Artzainaren jauzia ere antzinako kulturaren adierazpenak dira. Kultura alorreko hainbat pertsonaia ditugu bertakoak. Operan, mundu mailan oso ezaguna da Alfredo Kraus tenorra. Musika garaikidean, Pedro Guerra, Rosana eta Rogelio Botanz abeslariak nabarmendu dira. Literaturan, Tomás de Iriarte antzerkigile eta alegialaria eta Benito Pérez Galdós eleberrigile idazle ospetsuen artean ditugu. César Manrique margolari eta eskultore garaikidea ere oso ezaguna da artearen munduan.

Kirolak

Club Deportivo Tenerife eta Union Deportiva Las Palmas dira uharteetako futbol talde nagusiak. 2019-20ko denboraldia arte, Las Palmas 34 denboralditan ibili da lehen mailan, eta 4 aldiz irabazi dute bigarren mailako txapelketa. Tenerifek, ordea, 13 aldiz jokatu du lehen mailan eta behin txapelduna izan da bigarren mailan. Saskibaloian, Club Baloncesto Gran Canaria talderik onena da, ACB Ligan 1995etik gaur egun arte jokatzen duena. Iberostar Tenerife, bestalde, 2012an lehen mailara igo zen. Eskubaloian, Balonmano Remudas emakumezkoen taldea indartsua da Ohorezko Mailan.

Joko eta kirol tradizionalen artean, kanariar borroka nabarmentzen da. Ezaugarri nagusiak hauek dira: borrokalariak borrokan kontrarioaren indarra aprobetxatzeko duen trebetasuna, eta arerioa zauritu gabe desorekatzeko asmoa, bere gorputzeko edozein atalekin lurra ukitzeraino (oin-solairuak izan ezik).^[11]

Ekonomia

Turismoa da uhartediko jarduera nagusia, klimari esker. Gainera, bananak eta mahastiak dira laborantza mota garrantzitsuenak.

Kanariar ezagunak

Jose de Anchieta (1534–1597), jesuita eta misiolaria Brasilen.
Leopoldo O'Donnell (1809-1867), militarra eta politikaria.
Benito Perez Galdos (1843-1920), idazlea.
Juan Negrin (1892-1956), mediku eta politikaria.
Cesar Manrique (1919-1992), artista.
Rogelio Botanz (1956-), kantautorea.
Pedro Guerra (1966-), kantautorea.
Juan Carlos Valeron (1975 - ), futbolaria.
David Jiménez Silva (1986 - ), futbolaria.
Pedro Rodriguez (1987 - ), futbolaria.
Xavier Fernández Annunziata (1987 - ), futbolaria.

Erreferentziak

↑ Euskaltzaindia. 70. araua: Mundu zabaleko uharte nagusiak. (Noiz kontsultatua: 2012-5-21).
↑ Euskaltzaindia. Europako toponimia fisikoa. .
↑ «Petrolioa bilatzeko prospekzioak abiatu ditu Repsolek Kanarietan»^{[Betiko hautsitako esteka]}, EiTB, 2014-11-18
↑ Instituto Nacional de Estadística - Cifras oficiales de población. 2016.01.01
↑ ^a ^b Carracedo, J.C.; Troll, V.R.; Zaczek, K.; Rodríguez-González, A.; Soler, V.; Deegan, F.M. (2015) The 2011–2012 submarine eruption off El Hierro, Canary Islands: New lessons in oceanic island growth and volcanic crisis management, Earth-Science Reviews, volume 150, pages 168–200, doi:10.1016/j.earscirev.2015.06.007
↑ Lava shoots up from volcano on La Palma in Spanish Canary Islands. .
↑ Schmincke, H.U. and Sumita, M. (1998) Volcanic Evolution of Gran Canaria reconstructed from Apron Sediments: Synthesis of VICAP Project Drilling in Weaver, P.P.E., Schmincke, H.U., Firth, J.V., and Duffield, W. (editors) (1998) Proceedings of the Ocean Drilling Program, Scientific Results, volume 157
↑ Carracedo, Juan Carlos. Alderton ed. North-East Atlantic Islands: The Macaronesian Archipelagos. doi:10.1016/b978-0-08-102908-4.00027-8. ISBN 978-0-08-102909-1..
↑ Carracedo, J.C. and Troll, V.R. (2016) The Geology of the Canary Islands, Amsterdam, Elsevier, ISBN 978-0-12-809663-5, page 532
↑ Tanguy, J-C. and Scarth, A. (2001) “Volcanoes of Europe”, Harpenden, Terra Publishing, ISBN 1-903544-03-3, page 101
↑ (Gaztelaniaz) Lucha. in: Diccionario de la Academia Canaria de la Lengua..

Kanpo estekak

(Gaztelaniaz) Gobernuaren webgune ofiziala

Datuak: Q5813
Multimedia: Canary Islands / Q5813

[1] Euskaltzaindia. 70. araua: Mundu zabaleko uharte nagusiak. (Noiz kontsultatua: 2012-5-21).

[2] Euskaltzaindia. Europako toponimia fisikoa. .

[3] «Petrolioa bilatzeko prospekzioak abiatu ditu Repsolek Kanarietan»^{[Betiko hautsitako esteka]}, EiTB, 2014-11-18

[4] Instituto Nacional de Estadística - Cifras oficiales de población. 2016.01.01

[#1-5] Carracedo, J.C.; Troll, V.R.; Zaczek, K.; Rodríguez-González, A.; Soler, V.; Deegan, F.M. (2015) The 2011–2012 submarine eruption off El Hierro, Canary Islands: New lessons in oceanic island growth and volcanic crisis management, Earth-Science Reviews, volume 150, pages 168–200, doi:10.1016/j.earscirev.2015.06.007

[6] Lava shoots up from volcano on La Palma in Spanish Canary Islands. .

[7] Schmincke, H.U. and Sumita, M. (1998) Volcanic Evolution of Gran Canaria reconstructed from Apron Sediments: Synthesis of VICAP Project Drilling in Weaver, P.P.E., Schmincke, H.U., Firth, J.V., and Duffield, W. (editors) (1998) Proceedings of the Ocean Drilling Program, Scientific Results, volume 157

[8] Carracedo, Juan Carlos. Alderton ed. North-East Atlantic Islands: The Macaronesian Archipelagos. doi:10.1016/b978-0-08-102908-4.00027-8. ISBN 978-0-08-102909-1..

[9] Carracedo, J.C. and Troll, V.R. (2016) The Geology of the Canary Islands, Amsterdam, Elsevier, ISBN 978-0-12-809663-5, page 532

[10] Tanguy, J-C. and Scarth, A. (2001) “Volcanoes of Europe”, Harpenden, Terra Publishing, ISBN 1-903544-03-3, page 101

[11] (Gaztelaniaz) Lucha. in: Diccionario de la Academia Canaria de la Lengua..

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

i e a Kanariak: biztanle gehien duten udalerriak Iturria: Instituto Nacional de Estadística (2016)^[4]
	Post.	Izena	Uhartea	Biztanleak	Post.	Izena	Uhartea	Biztanleak
Las Palmas Kanaria Handikoa Santa Cruz de Tenerife	1	Las Palmas Kanaria Handikoa	Kanaria Handia	378.998	11	Puerto del Rosario	Fuerteventura	38.126	San Cristóbal de La Laguna Telde
	2	Santa Cruz de Tenerife	Tenerife	203.585	12	Arucas	Kanaria Handia	37.299
	3	San Cristóbal de La Laguna	Tenerife	153.111	13	Los Realejos	Tenerife	36.149
	4	Telde	Kanaria Handia	102.164	14	Agüimes	Kanaria Handia	30.742
	5	Arona	Tenerife	79.172	15	Ingenio	Kanaria Handia	30.340
	6	Santa Lucía de Tirajana	Kanaria Handia	69.178	16	Puerto de la Cruz	Tenerife	29.497
	7	Arrecife	Lanzarote	58.537	17	Candelaria	Tenerife	26.746
	8	San Bartolomé de Tirajana	Kanaria Handia	53.829	18	La Oliva	Fuerteventura	24.508
	9	Granadilla de Abona	Tenerife	45.332	19	Gáldar	Kanaria Handia	24.296
	10	La Orotava	Tenerife	41.294	20	Tacoronte	Tenerife	23.772

i e a Espainiako autonomia erkidegoak
Autonomia erkidegoak	Andaluzia · Aragoi · Asturiasko Printzerria · Balear Uharteak · Errioxa · Euskal Autonomia Erkidegoa · Extremadura · Galizia · Gaztela eta Leon · Gaztela-Mantxa · Kanariak · Kantabria · Katalunia · Madrilgo Erkidegoa · Murtziako Eskualdea · Nafarroa · Valentziako Erkidegoa
Autonomia hiriak	Ceuta · Melilla
Bestelako lurrak	Afrika iparraldeko espainiar subiranotasuneko uharteak

i e a Afrikako herrialde eta lurraldeak (Nazio Batuen azpi-eskualdeka)
Mendebaldeko Afrika	Benin \| Burkina Faso \| Cabo Verde \| Boli Kosta \| Gambia \| Ghana \| Ginea \| Ginea Bissau \| Liberia \| Mali \| Mauritania \| Niger \| Nigeria \| Senegal \| Sierra Leona \| Togo
Iparraldeko Afrika	Aljeria \| Egipto \| Hego Sudan \| Libia \| Maroko \| Sudan \| Tunisia \| Mendebaldeko Sahara
Erdialdeko Afrika	Angola \| Burundi \| Kamerun \| Afrika Erdiko Errepublika \| Txad \| Kongoko Errepublika Demokratikoa \| Kongoko Errepublika \| Ekuatore Ginea \| Gabon \| Ruanda \| Sao Tome eta Principe
Ekialdeko Afrika	Burundi \| Komoreak \| Djibuti \| Eritrea \| Etiopia \| Kenya \| Madagaskar \| Malawi \| Maurizio \| Mozambike \| Ruanda \| Seychelleak \| Somalia \| Tanzania \| Uganda \| Zambia \| Zimbabwe
Hegoaldeko Afrika	Botswana \| Lesotho \| Namibia \| Hego Afrika \| Swazilandia
Menpeko lurraldeak	Indiako Ozeanoko uharte sakabanatuak \| Mayotte \| Réunion (Frantzia) \| Pantelleria (Italia) \| Madeira (Portugal) \| Kanariar Uharteak \| Ceuta \| Melilla \| Espainiar subiranotasuneko lurrak (Espainia) \| Santa Helena, Ascension eta Tristan da Cunha (Err. Bat.) \| Sokotra (Yemen)
Eztabaidatuak	Saharako Arabiar Errepublika Demokratikoa