Filarete

Filarete
Irudi gehiago
Bizitza
Jaiotzako izen-deiturak	Antonio di Pietro Averlino
Jaiotza	Florentzia, 1400 (egutegi gregorianoa)
Heriotza	Erroma, 1469 (egutegi gregorianoa) (68/69 urte)
Hezkuntza
Hizkuntzak	italiera
Jarduerak
Jarduerak	arkitektoa, eskultorea, domina-egilea eta arte-historialaria
Lan nabarmenak	ikusi Bergamo Cathedral (en) Filarete Door (en) Il Trattato di Architettura (en)

Antonio di Pietro Aver(u)lino, ezizenez il Filarete (Florentzia, c. 1400 - Erroma?, 1469), Pizkundeko arkitektoa, eskultorea, dominalaria eta arkitektura teorikoa izan zen. Batez ere ezaguna da Sforzinda hiri idealaren diseinuagatik, Pizkundeko lehen hiri-plano ideala. Trattato di architettura idatzi zuen 1461 inguruan.

Filarete Florentzian jaio zen ziurrenik eta bertan hasi zuen bere ibilbide artistikoa, ziurrenik Lorenzo Ghiberti eskultore eta arkitektoaren lantegian. Eugenio IV.a aita santuak bere lehen lana eskaini zion eskultore bezala: San Petri basilikako brontzezko erdiko ateak. Hamabi urte behar izan zituen amaitzeko, 1433 eta 1445 artean. Lan honetan, Filaretek gainditu nahi izan zuen bere maisu Ghibertiren maisulanarekin, Florentziako katedraleko bataiategiko brontzezko ateekin. Mende bat geroago, Filareteren ateak kontserbatu ahal izan ziren San Petri basilika zaharra eraitsi eta berrian berriz jarri zirenean.

Lan honen ondoren, bai Florentzian (1448) eta bai Venezian, Piero di Cosimo de' Medici bezalako jauntxo ospetsuen lan-eskaera ugari jaso zituen.

Erroma utzi eta Milanera joan zen Francesco Sforza dukearentzat lan egitera. Han eraiki zuen Ospedale Maggiore delakoa 1456 inguruan, zeina arrazionalki diseinatua izan zen gurutze bat karratu baten barruan inskribatuz, erdigunean eliza zuela, berau ere oinplano zentralekoa. Mantendu diren jatorrizko egitura zatiak, oso eraldatuak, milandar Quattrocentoko artisau tradizioen xehetasun gotikoak erakusten dituzte, Filareteren all 'antica diseinuarekin zerikusi gutxi dutenak. Milanen ere Castello Sforzesco gazteluan eta katedralean lan egin zuen.

Vasari bere biografoaren arabera, Filarete Erroman hil zen 1469 inguruan^[1].

Filareteren Sforzinda Pizkundeko lehen hiri-plan ideala izan zen, eta haren trazaduraren antolaketa zehatzak beste inork baino hiri-plangintza kontziente handiagoa irudikatzen zuen. Tratatuak buruzagi garrantzitsu askoren interesa piztu zuen, Giangaleazzo Sforza eta Piero de 'Medici kasu, eta geroago, Francesco di Giorgio eta Leonardo da Vinci hiri idealak irudikatzen hasi zirenean, Filareteren ideia ugari erabili zituzten^[1].

Sforzinda inoiz eraiki ez zen arren, etorkizuneko hiri-plano askoren inspirazio izan zen. Adibidez, XVI. mendean, Pizkundeko ingeniari eta arkitekto militarrek Filareteren hiri-eskema idealak eta defentsa-gotorlekuak konbinatu zituzten. Hiri ideala eta hiri gotortua uztartzeko ideia hori Europa osora eta haratago zabaldu zen^[2].