Cez

Cez
	– ← cez → bar
	Wygląd
	srebrzystozłoty
	; Widmo emisyjne cezu
	Ogólne informacje
Nazwa, symbol, l.a.	cez, Cs, 55; (łac. caesium)
Grupa, okres, blok	1 (IA), 6, s
Stopień utlenienia	I
Właściwości metaliczne	metal alkaliczny
Właściwości tlenków	silnie zasadowe
Masa atomowa	132,91 ± 0,01
Stan skupienia	stały
Gęstość	1879 kg/m³
Temperatura topnienia	28,44 °C
Temperatura wrzenia	671 °C
Numer CAS	7440-46-2
PubChem	5354618
Właściwości atomowe
Promień; • atomowy; • walencyjny	; 260 (obl. 298) pm; 225
Konfiguracja elektronowa	[Xe]6s1
Zapełnienie powłok	2, 8, 18, 18, 8, 1; (wizualizacja powłok)
Elektroujemność; • w skali Paulinga; • w skali Allreda	; 0,79; 0,86
Potencjały jonizacyjne	I 375,7 kJ/mol; II 2234,3 kJ/mol; III 3400 kJ/mol
Właściwości fizyczne
Ciepło parowania	67,74 kJ/mol
Ciepło topnienia	2,092 kJ/mol
Ciśnienie pary nasyconej	2500 Pa (371 K)
Konduktywność	4,89×106 S/m
Ciepło właściwe	240 J/(kg·K)
Przewodność cieplna	35,9 W/(m·K)
Układ krystalograficzny	regularny przestrzennie centrowany
Twardość; • w skali Mohsa	; 0,2
Objętość molowa	70,94×10−6 m³/mol
Najbardziej stabilne izotopy
Niebezpieczeństwa
	Globalnie zharmonizowany system; klasyfikacji i oznakowania chemikaliów
	Na podstawie podanego źródła
Zwroty H	H260, H314, EUH014
Zwroty P	P223, P231+P232, P280, P305+P351+P338, P370+P378, P422
	NFPA 704
Na podstawie; podanego źródła	3 3 2 W
Numer RTECS	FK9225000
	Jeżeli nie podano inaczej, dane dotyczą; warunków normalnych (0 °C, 1013,25 hPa)
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Cez (Cs, łac. caesium) – pierwiastek chemiczny, metal alkaliczny. Nazwa łacińska caesium (błękitny^[5]) pochodzi od silnych niebieskich linii spektralnych w widmie cezu^[6].

Charakterystyka

Jest jednym z najbardziej reaktywnych pierwiastków, na powietrzu bardzo szybko pokrywa się ciemnym nalotem (tlenku cezu), z wodą i kwasami reaguje wybuchowo. Fluorek cezu (CsF) jest jednym ze związków o najwyższym udziale wiązania jonowego (92%). Cez w reakcji ze złotem daje jonowy złotek cezu (CsAu), który rozkłada się w kontakcie z wodą na złoto i wodorotlenek cezu^[7].

Odkrycie

Cez został odkryty w 1860 roku przez Roberta Bunsena i Gustava Kirchhoffa podczas spektroskopowego badania wody mineralnej pochodzącej z Dürkheim w Niemczech. Metaliczny cez po raz pierwszy otrzymał w 1882 roku szwedzki chemik Carl Theodor Setterberg poprzez elektrolizę suchego, stopionego cyjanku cezu^[8].

Występowanie

Minerałem o relatywnie wysokiej zawartości cezu jest pollucyt (polluksie), uwodnionym krzemianie cezu glinu, 2Cs
2O·2Al
2O
3·9SiO
2·H
2O. Cez występuje w skorupie ziemskiej w ilości 0,3 ppm (liczba atomów), tj. 1,9 ppm wagowo^[9].

Izotopy

W przyrodzie w sposób naturalny występuje w postaci jedynego (spośród 40 znanych w roku 2003^[10]) trwałego izotopu ¹³³Cs. Ponadto sztuczne, radioaktywne izotopy cezu, stanowiące produkty rozszczepienia występują w wypalonym paliwie jądrowym. Izotopy ¹³⁴Cs i ¹³⁷Cs ulegały deponowaniu w różnych osadach w wyniku opadów promieniotwórczych o zasięgu globalnym, będących skutkiem próbnych wybuchów jądrowych przeprowadzanych w atmosferze w połowie XX wieku oraz awarii nuklearnych, przede wszystkim tej w Czarnobylu^[11].

Ze względu na dłuższy czas połowicznego rozpadu, obecnie wykrywany jest przede wszystkim ¹³⁷Cs, najczęściej w osadach powodziowych^[12]. Co więcej, ¹³⁷Cs, zwany radiocezem (ang. radiocesium), należy wraz z ¹³¹I oraz izotopami gazów szlachetnych do grupy radioizotopów najliczniej uwalnianych w wypadku awarii reaktorów jądrowych. Jednak w odróżnieniu od radioizotopów gazów szlachetnych, skażenie promieniotwórczymi izotopami cezu stanowi poważniejsze zagrożenie dla zdrowia, ponieważ cez wykazuje chemiczne podobieństwo do potasu, przez co wbudowuje się w cały organizm człowieka, szczególnie do śledziony, wątroby i mięśni^[13] (natomiast ¹³¹I jest niebezpieczny głównie ze względu na wchłanianie przez tarczycę). Dopuszczalne roczne doustne wchłonięcie radiocezu ¹³⁷Cs zostało określone przez EPA na 3,7 MBq^[14].

Radiocez ¹³⁷Cs występuje w równowadze promieniotwórczej ze swoim produktem rozpadu, ¹³⁷Ba. Generują one promieniowanie beta o energii 512 keV i gamma, o energii 662 keV^[13].

Nuklidy ¹³⁷Cs i ¹³⁷Ba są często wykorzystywane w przemyśle (radiografia) oraz w badaniach geofizycznych (sonda γ – γ), gdyż dają jedną silną linię promieniowania γ o energii 662 keV^[13].

Uwagi

↑ Podana wartość stanowi przybliżoną standardową względną masę atomową (ang. abridged standard atomic weight) publikowaną wraz ze standardową względną masą atomową, która wynosi 132,90545196 ± 0,00000006. Zob. Prohaska i in. 2021 ↓, s. 584.

Przypisy

↑ ^a ^b David R.D.R. Lide David R.D.R. (red.), CRC Handbook of Chemistry and Physics, wyd. 90, Boca Raton: CRC Press, 2009, s. 4-9, ISBN 978-1-4200-9084-0 (ang.).
↑ Cez [online], karta charakterystyki produktu Sigma-Aldrich, 18 września 2021, numer katalogowy: 239240 [dostęp 2022-08-15] . (przeczytaj, jeśli nie wyświetla się prawidłowa wersja karty charakterystyki)
↑ Material safety data sheet. Cesium [online], Sigma-Aldrich [zarchiwizowane z adresu 2012-01-14] (ang.).
↑ ThomasT. Prohaska ThomasT. i inni, Standard atomic weights of the elements 2021 (IUPAC Technical Report), „Pure and Applied Chemistry”, 94 (5), 2021, s. 573–600, DOI: 10.1515/pac-2019-0603 (ang.).
↑ cez, [w:] WitoldW. Doroszewski WitoldW. (red.), Słownik języka polskiego, PWN [dostęp 2021-03-30] .
↑ Caesium. Historical information [online], WebElements, Periodic Table of the Elements [dostęp 2021-03-30] .
↑ WitoldW. Mizerski WitoldW., PiotrP. Bernatowicz PiotrP., Tablice chemiczne, Warszawa: Adamantan, 2004, ISBN 83-7350-041-3, ISBN 83-7350-040-5, OCLC 749870176 .
↑ IgnacyI. Eichstaedt IgnacyI., Księga pierwiastków, Warszawa: Wiedza Powszechna, 1973, s. 259–260, OCLC 839118859 .
↑ Caesium. Geological information [online], WebElements, Periodic Table of the Elements [dostęp 2021-03-30] .
↑ G.G. Audi G.G. i inni, The Nubase evaluation of nuclear and decay properties, „Nuclear Physics A”, 729 (1), 2003, s. 3–128, DOI: 10.1016/j.nuclphysa.2003.11.001 [zarchiwizowane z adresu 2013-07-24] (ang.).
↑ Hubert LucjanH.L. Oczkowski Hubert LucjanH.L. i inni, Chernobyl fall out in salt from Ciechocinek, Poland, „Radiation Measurements”, 26 (5), 1996, s. 743–745, DOI: 10.1016/S1350-4487(97)82890-9 [dostęp 2021-03-30] (ang.).
↑ Jacek B.J.B. Szmańda Jacek B.J.B. i inni, Sedymentacja mad wiślanych w Tyńcu, „Prace Geograficzne”, 155, 2018, s. 157–172, DOI: 10.4467/20833113PG.18.019.9542 [dostęp 2021-03-29] .
↑ ^a ^b ^c RyszardR. Szepke RyszardR., 1000 słów o atomie i technice jądrowej, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1982, ISBN 83-11-06723-6 .
↑ Radiation Procedures and Records 10 – radionuclide data [online], Radiological Health Department at University of Utah, wrzesień 2013 [zarchiwizowane z adresu 2016-08-18] (ang.).

[4] Podana wartość stanowi przybliżoną standardową względną masę atomową (ang. abridged standard atomic weight) publikowaną wraz ze standardową względną masą atomową, która wynosi 132,90545196 ± 0,00000006. Zob. Prohaska i in. 2021 ↓, s. 584.

[CRC-1] David R.D.R. Lide David R.D.R. (red.), CRC Handbook of Chemistry and Physics, wyd. 90, Boca Raton: CRC Press, 2009, s. 4-9, ISBN 978-1-4200-9084-0 (ang.).

[2] Cez [online], karta charakterystyki produktu Sigma-Aldrich, 18 września 2021, numer katalogowy: 239240 [dostęp 2022-08-15] . (przeczytaj, jeśli nie wyświetla się prawidłowa wersja karty charakterystyki)

[Sial-US-3] Material safety data sheet. Cesium [online], Sigma-Aldrich [zarchiwizowane z adresu 2012-01-14] (ang.).

[CIAAW-5] ThomasT. Prohaska ThomasT. i inni, Standard atomic weights of the elements 2021 (IUPAC Technical Report), „Pure and Applied Chemistry”, 94 (5), 2021, s. 573–600, DOI: 10.1515/pac-2019-0603 (ang.).

[Doroszewski-6] cez, [w:] WitoldW. Doroszewski WitoldW. (red.), Słownik języka polskiego, PWN [dostęp 2021-03-30] .

[WE2-7] Caesium. Historical information [online], WebElements, Periodic Table of the Elements [dostęp 2021-03-30] .

[Mizerski-8] WitoldW. Mizerski WitoldW., PiotrP. Bernatowicz PiotrP., Tablice chemiczne, Warszawa: Adamantan, 2004, ISBN 83-7350-041-3, ISBN 83-7350-040-5, OCLC 749870176 .

[Eichstaedt-9] IgnacyI. Eichstaedt IgnacyI., Księga pierwiastków, Warszawa: Wiedza Powszechna, 1973, s. 259–260, OCLC 839118859 .

[WE-10] Caesium. Geological information [online], WebElements, Periodic Table of the Elements [dostęp 2021-03-30] .

[Audi-11] G.G. Audi G.G. i inni, The Nubase evaluation of nuclear and decay properties, „Nuclear Physics A”, 729 (1), 2003, s. 3–128, DOI: 10.1016/j.nuclphysa.2003.11.001 [zarchiwizowane z adresu 2013-07-24] (ang.).

[Oczkowski-12] Hubert LucjanH.L. Oczkowski Hubert LucjanH.L. i inni, Chernobyl fall out in salt from Ciechocinek, Poland, „Radiation Measurements”, 26 (5), 1996, s. 743–745, DOI: 10.1016/S1350-4487(97)82890-9 [dostęp 2021-03-30] (ang.).

[JBS-13] Jacek B.J.B. Szmańda Jacek B.J.B. i inni, Sedymentacja mad wiślanych w Tyńcu, „Prace Geograficzne”, 155, 2018, s. 157–172, DOI: 10.4467/20833113PG.18.019.9542 [dostęp 2021-03-29] .

[Szepke-14] RyszardR. Szepke RyszardR., 1000 słów o atomie i technice jądrowej, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1982, ISBN 83-11-06723-6 .

[rhd-15] Radiation Procedures and Records 10 – radionuclide data [online], Radiological Health Department at University of Utah, wrzesień 2013 [zarchiwizowane z adresu 2016-08-18] (ang.).

[16] Alternatywnie do skandowców zalicza się często nie lutet i lorens, lecz lantan, aktyn oraz hipotetyczny unbiun.

[17] Budowa 8. okresu jest przedmiotem badań teoretycznych i dokładne umiejscowienie pierwiastków tego okresu w ramach układu okresowego jest niepewne.

[a]

[4]

[1]

[2]

[3]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[i]

[ii]