Ffatri

Mae ffatri (o'r Lladin fabricare "i addasu", "to customise") yn weithdy gweithgynhyrchu ar raddfa ddiwydiannol, lle caiff nifer fawr o wahanol weithrediadau eu cyfuno â llawer mwy gyda chymorth peiriannau, gweithwyr cynhyrchu a chynhyrchion rheoli sy'n cynhyrchu. Defnyddir perchennog neu weithredwr ffatri fel gwneuthurwr, yn bennaf fel entrepreneur heddiw. Gelwir yr adeilad lle mae'r cyfleuster hwn wedi'i leoli yn ffatri.

Cafwyd enghreifftiau o'r hyn gellid ei hystyried yn ffatri yn yr cyfnod clasurol.^[1] a nodir erbyn 400OC yn yr Ymerodraeth Rufeinig bod ffatrioedd neu melinau o fath yn gallu malu 3 tunnell o ŷd mewn awr, sef digon o flawd i fwydo 80,000 o bobl.^[2] Mae'r ffatri yn cael ei wahaniaethu ddulliau cynharach o waithgynhyrchu, lle roedd cyfarpar mecanyddol fel arfer yn fach ac fe'i gweithredwyd â llaw gyda rhaniad llafur dilyniannol mawr. Felly mae'n aml yn bosibl i'r gweithwyr gynhyrchu yn y cartref. Ar y llaw arall, mae offer deunydd ffatri yn cynnwys graddfa fawr o beiriannau, sy'n galluogi cynyddu cynhyrchedd.

Gyda biwrocratiaeth gynyddol a rhannu llafur, mae'r ffatri neu'r busnes wedi disodli'r term "ffatri".

Yn ystod dyddiau cynnar gweithgynhyrchu nwyddau (hyd yn oed yn ystod system yr Urdd masnachol yn yr Oesoedd Canol), cafodd y rhain eu hyrwyddo gan y wladwriaeth, gan eu bod yn gweld y posibilrwydd o gynyddu allforio cynhyrchion gwerthfawr ac i gymryd arian parod ar frys. Mae gweddill y diwydiant ffatri, ac felly'r newid o wwaithgynhyrchu bychain i ffatrïoedd pwrpasol, yn dechrau gyda dyfeisiau mecanyddol pwerus ar ddiwedd y 18g, a dechrau'r Chwyldro Diwydiannol. Dechreuodd y datblygiad hwn tua 1770 yn y Cromford, Lloegr gyda dyfeisio'r Ffram Ddŵr gan Richard Arkwright. Yn 1783, sefydlwyd busnes Elberfeld gan Johann Gottfried Brügelmann gyda Ffatri Tecstilau Cromford yn Ratingen y ffatri gyntaf ar y cyfandir. Fe'i sefydlwyd yn 1801 ger Wülflingen (ardal heddiw Winterthur) melin nyddu Hard oedd y ffatri gyntaf yn y Swistir.

Yn y degawdau dilynol, gyda mecanwaith pellach o brosesau gwaith ac yn enwedig dyfeisio'r injan stêm cyflymodd ac amlhaodd diwydiannu a lledaenu'r ffatri fodern.

Dim ond gyda buddsoddiad cyfalaf mawr y gellid sefydlu a defnyddio'r peiriannau hyn, na ellid ei wneud gan lawer o berchnogion busnesau bach bach gweithgynhyrchu. Dyma ddatblygiad mentrau ar raddfa fawr, sy'n cael eu disodli ar y pryd ac fel arfer mentrau busnes bach. Ymunodd sefyllfa frys y crefftwyr i fyny i'r 19g, hyd yn oed codi amheuon ynghylch anghenraid ffatrïoedd.

Ar y naill law, gwelodd datblygiad y ffatri ddiwedd neu leihau sawl crefft neu grefftwr unigol ond gwelwyd hefyd, yn sgîl dyfodiad ffatrioedd swydd a sgiliau newydd megis technegwyr, broceri swyddi, goruchwylwyr a gweision sifil. Roedd y newid o waithgynhyrchu tyddyn ac amaethyddol i gynhyrchu ar raddfa ffatri yn golygu newid cymdeithasol mawr. Achosodd newidiadau megis:

• Lleoliad y gwaith a llety y gweithiwr arwahân. Doedd y gweithiwr ddim yn byw yn yr un adeilad â'i swydd. Byddai'r gweithwyr yn cerdded neu gymudo'n ddyddiol i'w gweithle
• Mae'r gofod gwaith yn cael ei ddefnyddio'n unig at ddibenion gwaith
• Esblygiad llif gwaith ac i'w ymarfer ei wneud i'w berffeithio fel uned

Gyda rhesymoli, globaleiddio ac awtomeiddio, mae llai a llai o bobl yn gweithio yn y ffatri yng Ngorllewin Ewrop bellach, ac maent yn gallu gynhyrchu mwy o gynhyrchion mewn cyfnodau byrrach.

Gellir dod o hyd i wybodaeth am ddeddfwriaeth sy'n ymwneud â ffatrïoedd ymhlith eraill, cyfraith ffatri, iechyd a diogelwch ac amddiffyn yr amgylchedd.

Ceir y cofnod cynharaf o'r gair ffatri yn y Gymraeg yn 1833, lle caiff ei ddefnyddio hefyd fel ystyr "stŵr, cynnwrf" yn ogystal â'r ystyr i gyfeirio at le gwaith.^[3]

Gwneir defnydd o'r gair yn y Gymraeg mewn ffordd nad sydd i'w weld mewn iaith arall fel Saesneg - dyweid ffatri wlân a ffatri laeth am yr hyn a elwir yn Saesneg yn "wollen mill" a "dairy".

Roedd Ffatri Rwber Brynmawr yn enghraifft nodedig mewn pensaernïaeth ffatrioedd. Cafwyd ymdrechion i'w harbed ar ddiwedd y 20g fel adeilad o bwys hanesyddol a phensaernïol.^[4]

Ymysg un o ffatrioedd pwysicaf Cymru yw Ffatri Airbus UK, Brychdyn sy'n enghraifft o ffatri sy'n cyflogi niferoedd mawr o bobl ar draws sawl gwahanol gallu, sgil a maes. Bu Ffatri Arfau'r Goron Caerdydd ar yn adeg yn cyflogi 20,000 o bobl.

Ceir cân enwog Merch y Ffatri Wlân ^[5] gan Meic Stevens wedi ei pherfformio gan sawl gwahanol artist.

Yn nghân adnabyddus Alun 'Sbardun' Huws, Strydoedd Aberstalwm ^[6] cyfeirir at ffatri gyda'r geiriau "a gorn y ffatri'n galw pawb i'w gwaith" - sŵn cyffredin yn yr 19g a'r 20g mewn sawl tref a phentref ddiwydiannol Gymreig.

• The Factory Worker in the Industrial Revolution
• llyfr 'Cymru Ddiwydiannol' gan Peter Lord yn trafod celf a diwydiant