ئەفلاتوون: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

ئەفلاتوون
Πλάτων
Plato
ئەفلاتوون; Πλάτων; Plato
	پەیکەری سەری پلاتۆن لەلایەن سیلانیۆن.
لەدایکبوون	٤٢٧–٤٢٨ پ. ز; یۆنان
مردن	٣٤٧–٣٤٨ پ. ز (نزیکەی ٨٠ ساڵ); یۆنان
نەتەوە	یۆنانی
سەردەم	فەلسەفەی کۆن
قوتابخانە	پلاتۆنیزم
بایەخی داوە بە	فەلسەفە، ڕەوانبێژی، ھونەر، وێژە، دادپەروەری، فەزیلەت، تیۆریی زانین، پەروەردە، خێزان، سیاسەت و سیاسەتی سەربازی
بیرۆکە گرنگەکان	ڕیالیزمی پلاتۆنی
	کاریگەر بووە بە سوقرات، ھۆمیرۆس، Hesiod, Aristophanes, Aesop, Protagoras, پارمێنیدس، پیتاگۆرس، Heraclitus, Orphism;
	کاریگەری بووە لەسەر Most of subsequent فەلسەفەی ڕۆژاوا، including ئەرستۆ, Augustine, پلاتۆنیزمی نوێ, Cicero, Plutarch, ستۆیسیزم، Anselm, Machiavelli, Descartes, Hobbes, Leibniz, Mill, Schopenhauer, Kierkegaard, Nietzsche, Heidegger, Arendt, Gadamer, Imam Khomeini, Russell and countless other philosophers and theologians;

گەڕان بە مێژوودا

→ گۆڕانکاریی کۆنتر گۆڕانکاریی نوێتر ←

ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو

دیداریویکیدەق

نێوھێڵ

وەک پێداچوونەوەی ‏١٦:٠٤، ٢٦ی تەممووزی ٢٠٢٤

ئەفلاتوون (بە Greek: Πλάτων پلاتۆن؛ ٤٢٨–٤٢٧ی پێش زایین – ٣٤٨–٣٤٧ی پێش زایین)یەکێکە لە ناودارترین فەیلەسوفان و بیرکارانی ھەموو سەردەمان. ئەو خەڵکی یۆنانی دێرین و لەدایکبووی ئەسینا بوو. ھەر لەو شارەدا بوو کە ئاکادیمیاکەی خۆی دامەزراند، واتە یەکەم دامەزراوەی خوێندنی باڵا لە جیھانی ڕۆژاوادا. ئەفلاتوون ھاوڕێ لەگەڵ سووکرات کە مامۆستای بوو و ئەرستۆ کە قوتابیی بوو، بناغەکانی فەلسەفەی ڕۆژاوایی و زانستیان دامەزراند. قوتابیی سوقرات بوو و بیرەکانی سوقرات ھەمان کاریگەرییان دانا لەسەری کە کوشتنە نادادپەروەرانەکەی دای نا.

لێھاتووییی ئەفلاتوون وەکوو نووسەر لە دیالۆگە سووکراتییەکانیدا دەردەکەوێت، سی و شەش دیالۆگ و سێزدە نامە ماون کە ھەموویان لەپاڵ ئەو دەدرێن.

ژیان

ئەفلاتوون لە ئەسینا لە دایک بووە و ساڵی لەدایکبوونی بە شێوەیە ورد دیاری کراو نییە و نەزانراوە، بەڵام بەپێی ئەو بەڵگانەی بە بەردەستمانایە لە نێوان ساڵی "٤٢٣–٤٢٩" (پ. ز) لە دای بوە، ئەفلاتوون زۆربەی زۆری ژیانی لە ئەسینا بەسەر بردووە، لەو سەردەمەی زانستە یۆنانییەکان لە ئەوپەڕی بەرزی دا بووە کە بە "سەردەمی بیرکلیس" ناسراوە، ئەفلاتوون لە خێزانێی بەناوبانگی خانەدانی ئەو سەردەمەی کۆمەڵگای یۆنانی بووە، و باوکی ناسراو بوە بە "أریستۆن".

بەرھەمەکان

بەرھەمەکانی ئەفلاتوون ئەبوایە بە شێوەیەکی زنجیرەکی بنوسرایە، بەڵام لە بەرھەمەانیدا تێکەڵییەک دەبینرێت و لە بەرھەمەکانیدا دەبینین کە چارەسەری جیاوازی بۆ کێشەکان دۆزیوەتەوە، ھەر بۆیە نووسەرەکانی سەدەی حەوتەم ھاتون بەرھەمەکانی ئەفلاتوونیان ڕیز کردوە بە ٣ بەش:

بەرھەمە سەرەتایییەکان (السقراطیة) بەرھەمە ناوەندییەکان (الأنشائیة) بەرھەمە دوایینەکان (الدیالیتیکیة) و گرنگترین بەرھەمەکانی ئەمانەن:

بەرگریکردن لە سوقرات
لاخیس (گفتوگۆیەک لەسەر ئازایەتی)
خارمنیدس (گفتوگۆیەک لەسەر بەردەوام بوون)
أیتیرفیون (لەسەر دینداری)
بروتاجوراس (لەسەر ئەخلاق)
جورجیاس (ڕەخنەگرتنە لە کەلەڕەقی)
کراتیل (سەبارەت بە زمانەوانی و ناولێنان)
مینون (لەسەر چۆنییەتی فێربونی ئەخلاقی)
فایدرۆس (ڕونکردنەوەی پەیوەندی لە نێوان بیرۆی و ڕۆحدا)
تیاتیت (لەسەر زانین و زانیاری)
بارمنیدس (لەسەر چۆنییەتی حوار کردن)
سفسطائی (لەسەر بوون)
فیلیب (لەسەر چاکە، و پەیوەندی نێوان تام و چێژ و ژیری)
تیمایوس (فەلسەفەی سروشت)
یاسا (ڕونکردنەوە دەدات لەسەر وڵاتێکی پێشکەوتوو)
فیدیون (لەسەر چەسپینی ڕۆح)

مردن

ئەفلاتوون بە مردنێکی بێدەنگ مرد لە کەشێکی ئارامدا لە ساڵی (٣٤٧ پ. ز) ھەر لە ھەمان ڕۆژ و ڕێکەوتی لەدایکبوونی، و لە ھەمان ڕۆژ کە "ئەپۆلۆ" خودای یۆنانییەکان (خواوەندی خۆرە) دەرکەوت، ھەر بۆیە کەسانی ئەفساناوی پەیوەندییەکیان دروست کرد لە نێوان ئەفلاتوون و ئەپۆلۆ (خواوەندی خۆر)، و ھەندێکیش وتیان ئەو خۆی ئەپۆلۆیە، و مردنکی ڕێزدارانە مرد و قوتابییەکانی ھەموو ساڵێک یادیان دەکردەوە لە ڕۆژی مردنیدا و ئەو ڕۆژەیان بە پیرۆز دەزانی، چونە وایان دەزانی ئەم ئەفلاتوونە بەخششێکە و خودا داوییەتی بە مرۆڤایەتی.

سەرچاوەکان

^ St-Andrews.ac.uk, St. Andrews University

ویکیپیدیای ئینگلیزی - ئەفلاتوون

[1] St-Andrews.ac.uk, St. Andrews University

[١]

@@ ھێڵی ١: / ھێڵی ١: @@
+{{یەک سەرچاوە}}
-''ئەفلاتوون کێیە؟...خێزانی ئەفلاتون کێن؟...چ کارێکی کردوە لەسەردەمی خۆیدا؟...لەسەردەمی ئەفلاتون پارێزەر چۆن بوە؟....ئەفلاتون رای چیە لەسەری شارەستانیەتی مسڕ ..وڵامی ئەمانە لێرە بەدەس ئەکەوێ سەرەتا با بزانین ئەفلاتون کێیە:ئەفلاتون فەیلەسوفێکی یۆنانیە کەچەندین کاری کردوە بۆ سەردەمی خۆی ئەفلاتوون لە ئەسینا لە دایک بووە و ساڵی لەدایکبوونی بە شێوەیە ورد دیاری کراو نییە و نەزانراوە، بەڵام بەپێی ئەو بەڵگانەی بە بەردەستمانایە لە نێوان ساڵی "٤٢٣–٤٢٩" (پ. ز) لە دایک بوە، ئەفلاتوون زۆربەی زۆری ژیانی لە ئەسینا بەسەر بردووە، لەو سەردەمەی زانستە یۆنانییەکان لە ئەوپەڕی بەرزی دا بووە کە بە "سەردەمی بیرکلیس" ناسراوە، ئەفلاتوون لە خێزانێی بەناوبانگی خانەدانی ئەو سەردەمەی کۆمەڵگای یۆنانی بووە، و باوکی ناسراو بوە بە "أریستۆن".وەهەوەها دایکشی لەخێزانە شاهانەکان بونە وەهەوەها ئەفلاتون دوو برای هەیە لەگەڵ برایەکی زرش(واتا لەباوکێکی تر یان دایکێکی تر) چونکە  کاتێک باوکی ئەفلاتون مرد دایکی هەستایەوە بەدوبارە کردنەوەی پرۆسەی هاوسەرگیری وەلەوکاتەدا بارەیەکی زری بۆ دڕوست بوو..ئەفلاتون  زۆر کاری کردوە بۆ سەردەمی خۆی بەناوبانگ ترینیان دروست کردنی قوتابخانەیەک بوو کە تێیدا دەتوانی زانیاری زۆر باش وەرگری کەیەکێک لە قوتابیەکانی ئەفلاتون کە توانویەتی   زانیاری باش وەرگرێ بیرتیبوە لە"ئەرستۆ"کە یەکێکە لە فەیلەسوفە گەورەکان...لەسەردەمی ئەفلاتون پارێزەری چۆن بوە؟:لەسەردەمی ئەفلاتون پارێزەری جیاواز بوە وەکو سەردەمی ئێستانەبوە لەوسەردەمە لەجیاتی پارێزەر(تێرۆنوس)هەبوە کاری ئەوەبوو کە بەشێوازیکی جوان تاوانەکان بونوسێتەوا کەتێک خەڵکی ئەرۆشتن بۆلای تێرۆنوس باسی تاوانەکانیان ئەکرد  کە بەرامبەریان کراوە وەلەوسەردەمە ئەبوایە لەناودادگاکان خۆت پارێزگاری لەخۆت بکەی....ئەفلاتون رای چیە لەسەر شارستانیەتی مسر:ئەفلاتون پێی وایە کە میسریەکان زۆر بەتوانان وەهەوەها کاتێک ئەفلاتون سەردانی مسری کرد بەتەواوی بۆی دەرکەوت کە میسریەکان زۆر زۆر بەتوانان
+{{زانیاریدانی فەیلەسووف
+| ناو                  = ئەفلاتوون{{ھن}}Πλάτων{{ھن}}Plato
+| وێنە                 = Plato Silanion Musei Capitolini MC1377.jpg
+| قەبارەی وێنە         =
+| لێدوان               =
+| سەردێڕ               = پەیکەری سەری پلاتۆن لەلایەن سیلانیۆن.
+| ناوەکانی تر          =
+| ناوی کاتی لەدایکبوون =
+| ڕێکەوتی لەدایکبوون   = ٤٢٧–٤٢٨ پ. ز<ref>[http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/Biographies/Plato.html St-Andrews.ac.uk], [[St. Andrews University]]</ref>
+| شوێنی لەدایکبوون     = [[یۆنان]]
+| ڕێکەوتی مردن         = ٣٤٧–٣٤٨ پ. ز (نزیکەی ٨٠ ساڵ)
+| شوێنی مردن           = [[یۆنان]]
+| ھۆکاری مردن          =
+| نیشتەجێ              =
+| نەتەوە               = [[یۆنانی]]
+| سەردەم               = [[فەلسەفەی کۆن]]
+| ناوچە                =
+| ئایین                =
+| قوتابخانە            = [[پلاتۆنیزم]]
+| بایەخە سەرەکییەکان   = [[فەلسەفە]]، [[ڕەوانبێژی]]، [[ھونەر]]، [[وێژە]]، [[دادپەروەری]]، [[فەزیلەت]]، [[تیۆریی زانین]]، [[پەروەردە]]، [[خێزان]]، [[سیاسەت]] و [[سیاسەتی سەربازی]]
+| کتێبەکان             =
+| بیرۆکە گرنگەکان      = ڕیالیزمی پلاتۆنی
+| کاریگەر بووە بە      = [[سوقرات]]، [[ھۆمیرۆس]]، [[Hesiod]], [[Aristophanes]], [[Aesop]], [[Protagoras]], [[پارمێنیدس]]، [[پیتاگۆرس]]، [[Heraclitus]], [[Orphism (religion)|Orphism]]
+| کاریگەری بووە لەسەر  = Most of subsequent [[فەلسەفەی ڕۆژاوا]]، including [[ئەرەستوو|ئەرستۆ]], [[قەشە ئۆگەستین|Augustine]], [[پلاتۆنیزمی نوێ]], [[Cicero]], [[Plutarch]], [[ستۆیسیزم]]، [[Anselm of Canterbury|Anselm]], [[Machiavelli]], [[ڕێنێ دێکارت|Descartes]], [[تۆماس ھۆبز|Hobbes]], [[Gottfried Leibniz|Leibniz]], [[جۆن ستیوارت میلل|Mill]], [[ئارتەر شۆپنھاوەر|Schopenhauer]], [[Søren Kierkegaard|Kierkegaard]], [[فریدریش نیچە|Nietzsche]], [[مارتین ھایدگەر|Heidegger]], [[Hannah Arendt|Arendt]], [[Hans-Georg Gadamer|Gadamer]], [[Imam Khomeini]], [[بێرتراند ڕاسێل|Russell]] and countless other [[philosopher]]s and [[theologian]]s
+| واژوو                =
+| لێدوانی واژوو        =
+| ماڵپەڕ               =
+}}
+'''ئەفلاتوون''' ({{بە یۆنانی|Πλάτων}} پلاتۆن؛ ٤٢٨–٤٢٧ی [[پێش زایین]] – ٣٤٨–٣٤٧ی پێش زایین)یەکێکە لە ناودارترین [[فەیلەسووف|فەیلەسوفان]] و [[ماتماتیکزان|بیرکارانی]] ھەموو سەردەمان. ئەو خەڵکی [[یۆنانی کۆن|یۆنانی دێرین]] و لەدایکبووی [[ئەتینا|ئەسینا]] بوو. ھەر لەو شارەدا بوو کە [[ئاکادیمیای پلاتۆنی|ئاکادیمیاکەی خۆی]] دامەزراند، واتە یەکەم دامەزراوەی خوێندنی باڵا لە [[جیھانی ڕۆژاوایی|جیھانی ڕۆژاوادا]]. ئەفلاتوون ھاوڕێ لەگەڵ [[سووکرات]] کە مامۆستای بوو و [[ئەرەستوو|ئەرستۆ]] کە قوتابیی بوو، بناغەکانی [[فەلسەفەی ڕۆژاوایی]] و [[زانست]]یان دامەزراند. قوتابیی [[سوقرات]] بوو و بیرەکانی سوقرات ھەمان کاریگەرییان دانا لەسەری کە کوشتنە نادادپەروەرانەکەی دای نا.
+لێھاتووییی ئەفلاتوون وەکوو نووسەر لە [[وتووێژەکانی سوکرات|دیالۆگە سووکراتییەکان]]یدا دەردەکەوێت، سی و شەش دیالۆگ و سێزدە نامە ماون کە ھەموویان لەپاڵ ئەو دەدرێن.
-== بەرھەمەکان ==
-بەرھەمەکانی ئەفلاتوون ئەبوایە بە شێوەیەکی زنجیرەکی بنوسرایە، بەڵام لە بەرھەمەانیدا تێکەڵییەک دەبینرێت و لە بەرھەمەکانیدا دەبینین کە چارەسەری جیاوازی بۆ کێشەکان دۆزیوەتەوە، ھەر بۆیە نووسەرەکانی سەدەی حەوتەم ھاتون بەرھەمەکانی ئەفلاتوونیان ڕیز کردوەئەفلاتوون لە ئەسینا لە دایک بووە و ساڵی لەدایکبوونی بە شێوەیە ورد دیاری کراو نییە و نەزانراوە، بەڵام بەپێی ئەو بەڵگانەی بە بەردەستمانایە لە نێوان ساڵی "٤٢٣–٤٢٩" (پ. ز) لە دای بوە، ئەفلاتوون زۆربەی زۆری ژیانی لە ئەسینا بەسەر بردووە، لەو سەردەمەی زانستە یۆنانییەکان لە ئەوپەڕی بەرزی دا بووە کە بە "سەردەمی بیرکلیس" ناسراوە، ئەفلاتوون لە خێزانێی بەناوبانگی خانەدانی ئەو سەردەمەی کۆمەڵگای یۆنانی بووە، و باوکی ناسراو بوە بە "أریستۆن".
-== بەرھەمەکان ==
-بەرھەمەکانی ئەفلاتوون ئەبوایە بە شێوەیەکی زنجیرەکی بنوسرایە، بەڵام لە بەرھەمەانیدا تێکەڵییەک دەبینرێت و لە بەرھەمەکانیدا دەبینین کە چارەسەری جیاوازی بۆ کێشەکان دۆزیوەتەوە، ھەر بۆیە نووسەرەکانی سەدەی حەوتەم ھاتون بەرھەمەکانی ئەفلاتوونیان ڕیز کردوە وەهەرواها  ئەفلاتون هەرگیز خێزانی پێک نەهێناوا  چونکە ئەفلاتون لەراستیدا هەورەگازباز(گەی)بوا وە ئەو کارە لەسەردەمی ئەفلاتون کارێکی ئاسایی بوە وەهەرواها ئەفلاتون  کەسێکی زۆر رۆشەنبیر بوە....خێزانی ئەفلاتون کێن؟ خێزانی ئەفلاتون لە پێنج کەس پێک دێن کەبریتیە لە:باوکی بەناوی ئەرستۆن کەلەبنەماڵە کۆنەکانی یۆنانن وەهەرواها دایکی و 2برا بەڵام ئەفلاتون برایەکی زرشی هەیە(واتا لەباوکێکی تر/دایکێکی تر) کە لەدوای ئەوەی باوکی ئەفلاتون مرد دایکی پەفلاتون هەستا بە دوبارا پێکهێنانەوەی هاوسەرگیری کە برایەکی تری بوو....چکارێکی کردوە لەسەردەمی خۆیدا.:ئەفلاتون زۆر کاری کردوە لەسەردەمی خۆیدا کە باوترینیان دروست کردنی قوتابخانێک بوە کە تێیدا فەیلەسوفی گەورە( ئەرستۆ)تێیدا خوێندویەتی وە بۆتە قوتابی ئەفلاتون....لەسەردەمی  ئەفلاتون پارێزەری چۆن بوە:لەسەردەمی ئەفلاتون پارێزەری جیاواز بوە هیچ پارێزەرێک پسپۆر نەبوا لە بوارەکەی خۆیدا لەجیاتی پەرێزەر کەسێکی تر هەبوا بەناوی (تیرۆنوس)کە ئەرۆیشتیت و باسی روداوەکەی خۆتت بۆ دەکرد و ئەوش بەشێوەکی جوان دەینوسیەوا وەهەرواها لەو سەردەمەدا خۆت دەبوو بەرگری لەخۆت بکەی لەناو دادگاکان وەهەرواها دادگا لە (501)ئەندام پێکهاتبوو دەبوو دڵی هەموان بەدەس بهێنی.....ئەفلاتون رای چیە لەسەر شارستانیەتی میسر؟؛ئەفلاتون پێی وایە کە وڵاتی میسر زۆر لەیۆنانیەکان بەتواناترن چونکە توانیویانە چەندین کاری گرنگ بکەن'''
 == ژیان ==