Lingvistika
 | Ovaj članak ili neki od njegovih odlomaka nije dovoljno potkrijepljen izvorima (literatura, veb-sajtovi ili drugi izvori). |
 | Ovom članku potrebna je jezička standardizacija, preuređivanje ili reorganizacija. |
 | Ovaj članak obrađuje samo temu na lokalnom nivou i ne obrađuje globalno viđenje pojma Lingvistika. |
Lingvistika je društvena nauka koja se bavi proučavanjem jezika.
Historija
[uredi | uredi izvor]Počeci istraživanja jezika vidljivi su još u spisima drevnih kultura (klasični primjeri su indijski gramatičar Panini, Platonov dijalog "Kratil", kao i mnoštvo djela arapskih gramatika koji su usredotočili svoj interes na strukturu jezika, ponajviše na analizi i tumačenju Kur'ana). Iako u velikom broju starih kultura u većoj ili manjoj mjeri postoji izražen interes za organizaciju i porijeklo jezika, moderna lingvistika vuče korijen iz evropske tradicije koja se počela ozbiljnije oblikovati u srednjem vijeku. Razmišljanje o jeziku, kao i prve ozbiljnije gramatike i rječnici zapadne civilizacije, potiču iz doba prije 500-700 godina. Tada se i oblikovala filologija (doslovno ljubav prema riječi), disciplina koja se sada različito interpretira, ali koja je bila lingvistika tog doba, dok se u moderno vrijeme uglavnom bavi analizom tekstova (tj. negovornih izraza) i proučavanjem klasičnih tekstova. Najznačajnija imena u filologiji 18. i 19. vijeka su bili Alexander von Humboldt, Franz Boas, Max Muller, te niz drugih lingvista koji su postavili osnove komparativnom izučavanju jezika, pretežno indoevropskih, kao i zapadnim društvima "novootkrivenih" jezika sjevernoameričkih Indijanaca i drugih neevropskih civilizacijskih krugova. Krajem 19. vijeka dominirala je škola njemačkih filologa, u šali nazvana "mladogramatičari", koja je zanemarila historijsku dimenziju jezika i usredotočila pažnju na govor i govorno ostvarenje u sadašnjici. Neki među mladogramatičarima, naročito August Leskien, igrali su važnu ulogu u međunarodnoj afirmaciji pojma "srpskohrvatskog" jezika.
Moderna lingvistika počinje djelovanjem švicarskog lingvističara Ferdinanda de Saussurea. De Saussure je osnovao lingvistiku kao nauku, postavio osnovne ideje po kojim se razlikuje od starije filologije (npr. razlikovanje dijahronije od sinhronije, ili prijašnjeg, historijskog oblika jezika od modernog; jezik kao sistem i skup znakova) odnosno razvio je apstraktni metodološki aparat za proučavanje jezika kao fenomena ljudskog postojanja. Iako je djelovao prije Prvog svjetskog rata i za života objavio vrlo malo, njegovi učenici su skupili de Saussureove glavne spise s predavanja i izdali ih u knjizi naslova "Tečaj opće lingvistike", jednoj od najvažnijih lingvističkih knjiga uopće. Sa švicarskim lingvistom počinje i prevladavajuća struja u lingvistici 20. vijeka, strukturalizam ili strukturalna lingvistika. Strukturalizam su još više razvili "Pražani", tj. uglavnom ruski emigranti u Pragu poslije boljševičke revolucije, među kojim se ističu osnivač fonologije grof Trubeckoj i svestrani Roman Jakobson. U 1960tim se istaknuo američki lingvist Noam Chomsky, s radovima kojima je pokušao naći opće zakone sintakse i univerzalnu gramatiku koja bi bila, po njegovim spekulacijama, dio strukture mozga ljudskih bića.
Podjela lingvistike
[uredi | uredi izvor]Lingvistika se može podijeliti na tri načina. Po prvoj, uobičajenoj podjeli, lingvistika se dijeli na:
- fonetiku (nauku o glasovima)
- fonologiju (nauku o upisima glasova)
- morfologiju (nauku o oblicima jezičkih jedinica - morfova, koji grade imenice, glagole i sl.)
- sintaksu (nauku o organizaciji rečenice)
- semantiku (nauku o značenju jezika)
- pragmatiku (semantiku u konkretnim okruženjima) i
- jezičko prihvaćanje (nauku o procesu učenja jezika, bilo prvog, bilo drugih)
Druga podjela navodi različite lingvističke škole i osnivače, te pristupe koji dominiraju u tim školama. Najuticajnije škole su strukturalizam, transformacijska gramatika, te funkcionalizam Andre Martineta. Taj pristup često se stavlja pod treći, dominantniji način opisa raznih polja lingvistike, kako po područjima interesa, tako i po načinu pristupa. Različita područja imaju i promjenljiv status u akademskim zajednicama: neke škole i područja su ugledne i utemeljene, dok su druge optuživane za pseudonaučnost i efemernost. Neki od dominantnih pravaca su: sociolingvistika (proučava položaj jezika u društvu, bavi se jezikom kao društvenom pojavom, važna kao grana koja proučava proces nastanka standardnih jezika), kognitivna lingvistika (spoznajni pravac u lingvistici, kombinira znanja iz psihologije i lingvistike), psiholingvistika, arealna lingvistika (proširenje dijalektologije iz prošlosti, bavi se narječjima), tekstologija (moderno proučavanje tekstualne baštine i zapisa), neurolingvistika (traži vezu jezika i spoznaja o strukturi mozga i nervnog sistema), leksikologija i leksikografija (bavi se izradom rječnika), historijsko-komparativna lingvistika (klasificira jezike po kriterijima genetske ili rodne bliskosti i udaljenosti, te daje historijski prikaz jezičkih promjena), pojedine discipline kao slavistika, romanistika i druge, a koje se bave jezičkim porodicama, matematička lingvistika, algebarska i numerička (primjenjuje matematičke metode na jezik; tu je i korpusna lingvistika koja kompjuterski analizira pojavnost pojedinih riječi i oblika u korpusu pisanih tekstova), te još neke.
Za bivše Jugoslavije, tj. za bivši srpskohrvatski jezik, moglo bi se zaključiti sljedeće: do kraja 19. vijeka stvorena su mnoga važna djela na području leksikografije (rječnici) i gramatike. Najbrojnija djela hrvatskih lingvista su od Vrančića i Kašića (1595 i 1604, respektivno), pa sve do Zagrebačke škole 1870tih. U tom periodu objavljeno je mnoštvo rječnika i gramatika. Bošnjaci su počeli svoj leksikografski rad s Uskufijom (1631). Prvu srpsku gramatiku i rječnik objavio je 1818. Vuk Karadžić, iako mu prethode neka djela iz ortografije ili pravopisa autora Save Mrkalja. Ta važna djela ne ulaze u repertoar naučnih škola filologije i lingvistike modernog doba, iako su izuzetno važna, pa čak i važnija od kasnijih opisa navedenih djela koja su dovršila ili dovršavaju modernu jezičku standardizaciju. Od kraja 19. vijeka do Drugog svjetskog rata u području proučavanja srpskohrvatskog, bila je dominantna mladogramatičarska škola, a njen najistaknutiji predstavnik je bio lingvist Tomo Maretić. U svojim gramatikama, kao i leksikografskom radu, te brojnim opsežnim studijama, zasnovao je klasični oblik tog jezika, u dobrom dijelu ugledajući se na stavove Vuka Karadžića. Srpski filolog Aleksandar Belić, najistaknutiji srpski lingvističar prve polovine 20. vijeka, dao je mnoge istaknute radove iz dijalektologije, opće lingvistike i slavistike, a njegov uticaj se protegao i na područje pravopisa, gdje je pokušao nametnuti srpsku jezičku normu na cijelom području srpskohrvatskog jezika (čak u neko vrijeme srpskohrvatskoslovenski, jer se slovenski jezik namjeravalo "utrpati u isti koš" s drugim južnoslavenskim jezicima). Uoči Drugog svjetskog rata, a najviše u 1950-im i 1960-im godinama, među hrvatskim lingvistima (Katičić, Brozović) jača utjecaj strukturalizma i sociolingvistike, koji postaju dominantni i istiskuju mladogramatičarska shvatanja. Po svojoj prirodi, strukturalizam zasnovan na djelima de Saussurea i Jakobsona, bio je moderniji i bolje pojmovno organiziran od mladogramatičarske škole da se nosi s dilemama u odnosima hrvatskog i srpskog, a kasnije i bosanskog jezika. Srpski, bošnjački i hrvatski lingvisti su posvetili svoj interes i područjima koja nemaju veze s nacionalno-jezičkim pitanjima (npr. neurolingvistici, kognitivnoj lingvistici i sl.), ali polja koja zahvataju status i stanje hrvatskog, bosanskog i srpskog jezika su, najčešće: leksikografija i historijska leksikografija, arealna lingvistika i dijalektologija, korpusna lingvistika i sociolingvistika, kao i opis standardnih jezika u svim klasičnim lingvističkim područjima, od fonetike do pragmatike.
Također pogledajte
[uredi | uredi izvor]