Endokrini sistem

Endokrini sistem^[1] je kontrolni sistem žlijezda sa unutrašnjim lučenjem. U endokrinim žlijezdama se pod uticajem informacija iz spoljašnje ili unutrašnje sredine sintetišu hormoni koji su u stvari odgovor na te informacije. Putem njih regulišu se mnoge aktivnosti kao što su: metabolizam, seksualne aktivnosti, rast, metamorfoza, količina vode i minerala u organizmu i dr. Pored endokrinih organa hormone luče i neke nervne ćelije – neurosekretorne ćelije. Hormoni se oslobađaju direktno u krv, limfu ili cerebrospinalnu tečnost , pošto ove žlijezde nemaju izvodne kanale,i na taj način dospevaju do ciljnih organa na koje dijeluju.

Žlijezde koje signaliziraju jedna drugoj u nizu često se nazivaju osovinom, kao što je osovina hipotalamus-hipofiza-nadbubrežna žlijezda. Pored navedenih specijaliziranih endokrinih organa, mnogi drugi organi koji su dio drugih tjelesnih sistema imaju sekundarne endokrine funkcije, uključujući kosti, bubrege, jetru, srce i gonade. Na primjer, bubrezi luče endokrini hormon eritropoetin. Hormoni mogu biti kompleksi aminokiselina, steroidi, eikozanoidi, leukotrieni ili prostaglandini.^[2]

Endokrini sistem se može suprotstaviti i egzokrinim žlijezdama, koje luče hormone van tijela, i parakrinom signaliziranju između stanica na relativno maloj udaljenosti. Endokrine žlijezde nemaju kanale, vaskularne su i obično imaju intracelularne vakuole ili granule koje čuvaju njihove hormone. Nasuprot tome, egzokrine žlijezde, kao što su pljuvačne žlijezde, žlijezde znojnice i žlijezde unutar gastrointestinalnog trakta, imaju tendenciju da budu mnogo manje vaskularne i imaju kanale ili šuplji lumen.

Endokrine žlijezde kičmenjaka nastaju od ždrijelnog epitela (štitna žlijezda, grudna žlijezda), druge su u bliskoj vezi sa mozgom (hipofiza, epifiza), dok se treće razvijaju u oblasti bubrega (nadbubrežne žlijezde).

I neki drugi organi kao što su: jetra, gušterača, pojedini dijelovi crijeva, bubrezi, srce, polne žlijezde mogu također imati kao sporednu funkciju unutrašnje lučenje.

Proučavanje endokrinog sistema i njegovih poremećaja poznato je kao endokrinologija.^[2]

Ljudski endokrini sistem sastoji se od nekoliko sistema koji rade putem povratnih petlji. Nekoliko važnih povratnih sistema posredovano je preko hipotalamusa i hipofize.^[3]

• TRH – TSH – T3/T4
• GnRH – LH/FSH – polni hormoni
• CRH – ACTH – kortizol
• Renin – angiotenzin – aldosteron
• leptin protiv grelina

Endokrine žlijezde su žlijezde endokrinog sistema koje luče svoje proizvode, hormone, direktno u intersticijske prostore gdje se apsorbiraju u krv, a ne kroz kanal. Glavne žlijezde endokrinog sistema uključuju epifizu, hipofizu, pankreas, jajnike, testise, štitnu žlijezdu, paratireoidnu žlijezdu, hipotalamus i nadbubrežne žlijezde. Hipotalamus i hipofiza su neuroendokrini organi.

Hipotalamus i prednja hipofiza su dvije od tri endokrine žlijezde koje su važne u ćelijskoj signalizaciji. Oboje su dio HPA ose za koju je poznato da igra ulogu u ćelijskoj signalizaciji u nervnom sistemu.

Hipotalamus je ključni regulator autonomnog nervnog sistema. Hipotalamus luči hormone koji kontrolišu lučenje hormona hipofize.

Endokrini sistem ima tri seta endokrinih izlaza^[4] koji uključuju magnocelularni sistem, parvocelularni sistem i autonomnu intervenciju. Magnocelular je uključen u ekspresiju oksitocina ili vazopresina. Parvocelularna je uključena u kontrolu lučenja hormona iz prednje hipofize.

Mala endokrina žlijezda u mozgu koja luči melatonin. Glavna uloga prednje hipofize je da proizvodi i luči tropske hormone.^[5]

Hipofiza je endokrina žlijezda veličine graška smještena u udubljenju, turskom sedlu (Sella turcica), klinaste kosti na bazi lobanje. Spojena je pomoću infundibuluma sa hipotalamusom. Kod čovjeka se sastoji iz dva režnja:

• prednjeg (adenohipofiza)
• zadnjeg (neurohipofiza)

Kod nekih životinja se nalazi i srednji režanj (pars intermedia) koji izlučuje melanocit stimulirajući hormon (MSH).

Između žlijezdanih mješkova egzokrinog pankreasa raspoređena su Langerhansova ostrvca koja se sastoje od 3 tipa ćelija α, β i γ, od kojih β ćelije luče inzulin (insula = ostrvo), a α luče glukagon. Ova dva hormona deluju antagonistički na metabolizam glikoze – insulin smanjuje, a glukagon povećava koncentraciju glikoze u krvi. Pri nedostatku insulina dolazi do hiperglikemije (povišen nivo šećera u krvi) što izaziva šećernu bolest Dijabetes.

Nalazi se priljubljena uz prednju i bočne strane grkljana i dušnika. Na rad štitne žlijezde utiče adenohipofiza preko TSH. Tiroidea luči tiroksin, trijodotironin i tirokalcitonin, hormone za čiju je sintezu neophodan jod. Tiroksin i trijodotironin utiču na fizički i psihički rast i razvoj. Tireokalcitonin snižava nivo kalcijuma u krvi i zajedno sa parathormonom i vitaminom D reguliše okoštavanje kostiju.

Parna žlijezda – dve gornje i dve donje su priljubljene uz zadnju stranu štitne žlijezde. Luči parathormon koji reguliše količinu kalcijuma i fosfora u krvi i kostima.

Grudna žljezda je organ smješten u prednjem, gornjem dijelu grudnog koša odnosno medijastinuma.

Nalaze se na gornjim polovima bubrega. Sastoje se iz dva dijela: kore i srži, koji se međusobno razlikuju i po porijeklu i po funkciji.

Kora luči sljedeće grupe hormona:

• mineralokortikoide: aldosteron, kortikosteron, koji regulišu promet minerala (posebno natrijuma i kalijuma) i vode, čime održavaju homeostazu; nazivaju se hormoni koji čuvaju život;
• glikokortikoide: među njima je najaktivniji kortizol; regulišu promet ugljenih hidrata, proteina i lipida;
• androgene i estrogene hormone koji utiču na razvoj polnih organa u dječijem uzrastu.

Srž nadbubrežne žlijezde luči adrenalin i noradrenalin. Njihovo dejstvo je slično dejstvu simpatičkog nervnog sistema – ubrzavaju rad srca, povećavaju krvni pritisak itd.

Rad polnih žlijezda je pod uticajem adenohipofize.

Endokrina uloga testisa ogleda se u aktivnosti Lejdigovih ćelija koje luče testosteron i androstedion (manje količine). Testosteron u pubertetu dovodi do rasta polnih organa (primarne polne odlike) i razvića sekundarnih polnih odlika.

Jajnici luče estrogene i progesteron. Estrogeni u pubertetu utiču na razvoj polnih organa i sekundarnih polnih odlika. Oba hormona regulišu menstrualni ciklus. Progesteron ima ulogu i u trudnoći koju održava dok se na obrazuje placenta. Tada placenta preuzima ulogu održavanja trudnoće lučenjem ovih hormona.

U ove organe spadaju srce (ANP i BNP), mišići (trombopoetin), koža (kalcidiol), masno tkivo (leptin), želudac (gastrin, sekretin, somatostatin i dr.), duodenum (holecistokinin), jetra (angiotenzin, somatomedin), bubrezi (renin), posteljica (progesteron, estrogen i dr.), materica (relaksin, prolaktin).

• Nervni sistem
• Endokrinologija

1. ^ "Anatomy of the Endocrine System". www.hopkinsmedicine.org (jezik: engleski). 19. 11. 2019. Pristupljeno 14. 6. 2022.
2. ^ ^{a b} Marieb E (2014). Anatomy & physiology. Glenview, IL: Pearson Education, Inc. ISBN 978-0-321-86158-0.
3. ^ Sherwood, L. (1997). Human Physiology: From Cells to Systems. Wadsworth Pub Co. ISBN 978-0-495-39184-5.
4. ^ Clifford B. Saper; Bradford B. Lowell (1. 12. 2014). "The Hypothalamus". Current Biology. 24 (23): R1111-6. doi:10.1016/j.cub.2014.10.023. PMID 25465326. S2CID 18782796.
5. ^ "Chapter 3. Anterior Pituitary Gland". Endocrine Physiology (4 izd.). McGraw Hill. 2013.