Protaktiniom

Da lavar Dmitriy Mendeleyev e 1871 e oa un elfenn gimiek etre ₉₀Th ha ₉₂U, hogen n'en devoa ket he c'havet.
E 1900 e teuas ar c'himiour saoz Sir William Crookes a-benn da hiniennekaat un elfenn skinoberiek a-douez ur standilhon nitrat uraniom UO₂(NO₃)₂, hep he hennadiñ avat ; Uranium-X a reas dioutañ da c'hortoz^[1].
E 1913 e voe prouet gant ar c'himiour amerikan Kazimierz Fajans hag an alaman Oswald Helmuth Göring e tigevane an elfenn-se dre skinoù β hep padout. Hiziv an deiz e ouzer e oa an izotop Pa-234 eus an elfenn-se, a zo ur bazenn en argerzh digevanidigezh an uraniom : U-238 → Th-234 → Pa-234 → U-234. Brevium eo an anv a rojont d'an elfenn nevez, diwar al latin brevis "berr", abalamour ma ne bade nemet 6,75 eurvezh.
E 1918 e voe hiniennekaet Pa-231 a-douez un tamm kailh pitchblende U₃O₈ (oksidenn uraniom) gant ar fizikourez aostrian Lise Meitner hag ar c'himiour alaman Otto Hahn e Berlin ; en hevelep bloavezh e voe graet heñvel en Aberdeen gant ar gimiourien saoz Frederick Soddy ha John Cranston. Dre m'eo tremen 32 000 bloavezh hanter-vuhez ²³¹Pa e voe kemmet an anv brevium e protoactinium, diwar an henc'hresianeg πρῶτος protos, "a-raok", abalamour ma teu Pa kent Ac en argerzh digevanidigezh an uraniom. E 1949 e voe berraet e protactinium gant an International Union of Pure and Applied Chemistry (IUPAC).
E 1934 e voe kenderc'het protaktiniom en e stumm metalek gant ar c'himiour alaman Aristid von Grosse dre zigenaozañ iodenn protaktiniom PaI₅ gant Argerzh Van Arkel-De Boer : 2 PaI₅ → 2 Pa + 5 I₂.

Eus ar c'hailh pitchblende, anvet ivez uraninit, e tenner protaktiniom-231, a-gementadoù bihan pa ne vez nemet 0,3 g anezhañ en un donennad kailh^[2].
Er c'hreizennoù derc'hanel e teu Pa-231 ha Pa-233 dre an toriom ; ret eo tennañ an izotopoù-se eus an dazgwerederioù, rak en abeg d'o hanter-vuhez hir e lakaont an treloskoù derc'hanel da vezañ skioberiek pell goude bezañ bet arveret.

Ur metal blot liv an arc'hant eo ar protaktiniom glan. Abalamour m'emañ etre an toriom hag an uraniom e taolenn drovezhiek an elfennoù ez eo e berzhioù etre re ₉₀Th ha re ₉₂U — sellit ouzh an daolenn amañ a-zehou.
Kewarellek eo ar protakniniom e 20°C, da lavaret eo e tro da warell pa vez lakaet en ur gwarellvaez diavaez ; disheñvel un tamm eo PaCl₄, a dro da ferromagnetek pa vez yenaet betek -91,15 °C.
Dreistreüs eo Pa e gwrezverkoù yenoc'h eget -271,75 °C.

Ar protaktiniom glan ne vez ket oksidet en aer, hogen buan e tazgwered gant an oksigen, gant burezh an dour ha gant an trenkennoù. Ne zagwered ket gant ar metaloù alkaliek (₃Li, ₁₁Na, ₁₉K, ₃₇Rb, ₅₅Cs ha ₈₇Fr).

Nav izotop war 'n ugent eus ar protaktiniom zo anavezet, ar re stabilañ o vezañ Pa-231, Pa-233 ha Pa-230.

En enklaskoù skiantel hepken ez arverer ar protaktiniom, abalamour d'e skinoberiegezh ha d'e arvarusted evit yec'hed mab-den.