Toriom

	Aktiniom – Toriom – Protaktiniom
; Ce; Th	Taolenn beriodek
Perzhioù hollek
Niver atomek	90
Rummad kimiek	Aktinidoù
Strollad	Aktinidoù
Trovezh	7
Bloc'h	f
Tolz atomek	232,0377
Aozadur elektronek
	Aozadur elektronek an atomo; [Rn] 6d2 7s2
	Dasparzh an elektronoù : 2, 8, 18, 32, 18, 10, 2
Perzhioù atomek
Niver oksidadur	+4; Oksidenn vazennek skañv)
Tredanleiegezh	1,30 (Skeul Linus Pauling)
Gremmoù ionadur	1 : 608.50 kJ/mol; 2 : 1 167 kJ/mol; 3 : 1 768 kJ/mol
Skin atomek	180 pm
Skin kenamsav	175 pm
Skin Van der Vaals	305 pm
Perzhioù fizikel
Arvez	Kaled
Douester (≈20 °C)	11,724 g/cm3
Teuzverk	1 750 °C
Bervverk	4 820 °C
Tredanharzusted	(stlenn ebet)
Neuz an elfenn
	Toriom

Un elfenn gimiek skinoberiek eo an toriom ; Th eo e arouez kimiek, 90 e niver atomek ha 232,038 e dolz atomek. An eil aktinid eo e taolenn drovezhiek an elfennoù kimiek.

Arabat eo droukveskañ gant Talliom ₈₁Tl pe gant Tuliom ₆₉Tm !

Abaoe tremen 4,5 milmilion a vloavezhioù ez eus eus an toriom, da lavaret eo ez eo koshoc'h eget an Douar. Ganet e voe dre argerzh prim an degerc'had neutronoù gant stered a oa o vervel, ha skignet dre ar galaksi gant supernovæ^[1]. Ul lodenn eus tommder diabarzh an Douar a zeu eus skinoberiegezh an toriom^[2].

Istor

E 1829, ar c'himiour svedat Jöns Jakob Berzelius a dennas un elfenn nevez eus un tamm kailh dianav bet kaset dezhañ gant ar maenoniour dan Jens Esmark. Thorium eo an anv a roas d'an elfenn, en enor da Dhor, doue ar c'hurun e Lec'hlenn. Silikat toriom (Th,U)Si O₄e oa ar c'hailh-se, a voe anvet Torit diwezhatoc'h.
Dont a reas J. J. Berzelius a-benn da genderc'hañ toriom metalek dre dommañ fluorid toriom ThF₄ kevret gant kaliom ₁₉K.

E 1898 e voe anataet skinoberiegezh an toriom gant ar c'himiour alaman Gerhard Karl Schmidt, ha kadarnaet en hevelep bloavezh gant Marie Curie hep na vije eskemmoù etrezo.
Etre 1900 ha 1903 e voe studiet-pizh an toriom gant Ernest Rutherford hag ar c'himiour saoz Frederick Soddy ; diskouez a rejont digevanadur an elfenn en elfennoù all, arselliñ a rejont ar skinoù α ha termeniñ meizad an hanter-vuhez. Damkaniezh ar skinoberiegezh e voe disoc'h o labour^[3].

Kenderc'hadur

Eus ar c'hailh monazit e tenner toriom, eus ar monazit-Ce (Ce, La, Pr, Nd, Th, Y)P O₄ hag ar monazit-Sm (Sm, Gd, Ce, Th)P O₄ ent-spesadel.^[4] E 1925 e voe ijinet un doare da c'hlanaat metaloù^[5] dre o zommañ gant un halogen bennak. Argerzh Van Arkel-De Boer a reer eus an doare-se, goude ar gimiourien izelvroat Anton Eduard van Arkel ha Jan Hendrik de Boer^[6].
En Aostralia, Brazil, Kanada, Danmark (Groenland), India, Stadoù-Unanet Amerika ha Suafrika emañ ar mengleuzioù monazit. E 1994 e paouezas ar Stadoù-Unanet da genderc'hañ toriom dre ar monazit, abalamour da skinoberiegezh an elfenn, d'un digresk er goulenn dre ar bed hag er Stadoù-Unanet o-unan. Ouzhpenn-se, elfennoù nann-skinoberiek a vez arveret en eskemm ouzh ₉₀Th : lantanidoù, itriom ha zirkoniom da skouer. Da 1 400 000 t e save ar c'hementad a doriom bet miret (n'eo ket kenderc'het) e 2012 dre ar bed.^[4]

Perzhioù

Ur metal blot liv an arc'hant eo an toriom glan ; orjalennus-kenañ eo (tu zo d'e astenn hep na dorrfe), aes eo e ogediñ^[7], hag e lavnenniñ^[8].
Aes e peg an tan en toriom pa vez bruzhunet, en ur reiñ gouloù gwenn kreñv.
Kewarellek eo an toriom, da lavaret eo e tro da warell pa vez lakaet en ur gwarellvaez diavaez.
Diouzh e c'hlander eo perzhioù fizikel ₉₀Th.

Kimiek

An toriom glan ne vez ket oksidet en aer. Pa ne vez ket glan e vez oksidet goustadik, e liv o treiñ da c'hriz kent dont da vezañ du.
Oksidet goustadik ivez e vez an toriom gant dour. Diaes eo e zileizhañ en trenkennoù, war-bouez an drenkenn gloridrek H Cl, hag en drenkenn nitrek HN O₃ trelusket gant ionoù fluor.

Oksidadur

ThO₂ eo oksidenn an toriom ; a-douez an holl oksidennoù ez eo ThO₂ an hini ziaesañ da deuziñ, gant ur bevverk a 3 300°C.
Dre m'eo +4 niver oksidadur an toriom ez eo stabil e stummoù oksidet e (IV) evel ThF₄.
Ur stad oksidet +3 zo d'an toriom ivez, evel ThI₃.

Izotopoù

Pemp izotop war 'n ugent eus an toriom zo anavezet, eus Th-210 betek Th-236. Pevar anezho hepken o deus un hanter-vuhez hiroc'h eget ur mizvezh, an darn vuiañ eus ar re all o chom dindan bevenn an dek munutenn.

Izotopoù stabilañ an toriom
Izotop	% en natur	Hanter-vuhez	Digevanidigezh
²²⁸Th	louc'h	1,9116 bloavezh	α → ²²⁴Ra
²²⁹Th	louc'h	7 340 bloavezh	α → ²²⁵Ra
²³⁰Th	louc'h	75 380 bloavezh	α → ²²⁶Ra
²³¹Th	louc'h	25,5 eurvezh	β^- → ²³¹Pa
²³²Th	100	1,405x10¹⁰ bloavezh	α → ²²⁸Ra
²³⁴Th	louc'h	24,1 devezh	β^- → ²³⁴Pa

Arver

Kendeuzadoù magneziom-toriom a vez implijet e kefluskerioù an aerlistri (kirri-nij, fuzeennoù, fuc'helloù) daoust d'o skinoberiegezh, dre ma rankont labourat e gwrezvekoù uhel.
Gant toriom e kreñvaer an elektrodoù wolfram a implijer evit soudañ e gwrezverkoù uhel-tre.
Efedusoc'h eget ar skrammoù plom pe uraniom marv eo ar skrammoù toriom evit sparlañ ar skinoù.
Envezioù-kannded (anvet "envezioù Welsbach" ivez) a implijer c'hoazh, a ro gouloù gwenn ha kreñv hep skinoberiegezh a-drugarez d'an dioksidenn toriom ThO₂ ha d'an nitrat toriom Th(NO₃)₄ a lakaer en o mantell. Gant ThO₂ ivez e farder kroc'hanoù a rank gouzañv gwrezverkoù uhel. An hevelep oksidenn a implijer da gwellaat ar gwer a-benn fardañ ferennoù evit ar binvioù-luc'hskeudenniñ.
Toriom a lakaer er wolfram abalamour ma c'hall skignañ elektronoù, ar pezh a implijer er fornioù dre gorrskinoù.

Nebeutoc'h-nebeutañ a doriom a vez implijet er bed, e skinoberiegezh o vezañ ar pennabeg. Hep mar e kendalc'ho arver an toriom da vont war zigresk, nemet e vije kavet doareoù marc'hadmatoc'h ha dinoasoc'h d'e genderc'hañ pe deknologiezhioù nevez evel treloskoù evit ar c'hreizennoù derc'hanel en eskemm ouzh an uraniom.

Notennoù

↑ GSI Helmholtzzentrum für Schwerionenforschung GmbH (en) Liamm oberiant 02 MEU 13
↑ Partial radiogenic heat model for Earth revealed by geoneutrino measurements (labour etrebroadel a-stroll), en Nature Geoscience 4, 647-651 (2011) (en) Liamm oberiant 02 MEU 13
↑ SIMMONS John Galbraith, The Scientific 100 — A Ranking of the Most Influential Scientists, Past and Present, Citadel, 2000 ISBN 978-0-8065-2139-8 (en)
↑ ^4,0 ha^4,1 United States Geological Survey (USGS)
↑ Er strollad 3 : toriom ha protaktiniom ; er strollad 4 : titaniom, zirkoniom, hafniom ; er strollad 5 : vanadiom.
↑ VAN ARKEL Anton Eduard & DE BOER Jan Hendrik, Darstellung von reinem Titanium-, Zirkonium-, Hafnium- und Thoriummetall, Zeitschrift für anorganische und allgemeine Chemie, 1925, 148: 345–350. doi: 10.1002/zaac.19251480133 Wiley Online Library (de) (en) Liamm oberiant 02 MEU 13
↑ Ogediñ : er vetalouriezh, reiñ ur stumm d'un tamm metal dre e waskañ ouzh ur stumm-mamm.
↑ Lavnenniñ : er vetalouriezh, fadañ follennoù, lavnennoù pe varrennoù gant un tamm metal dre e waskañ etre div granenn-dro.

Daveennoù

American Chemical Society (en) Liamm oberiant 25 DU 12
AN NOALLEG Yann-Baol, Geriadur ar Gimiezh, Preder, Plomelin, 2008 ISBN 978-2-901383-69-7 Preder
AN NOALLEG Yann-Baol, Geriadur ar Fizik, Preder, Plomelin, 2006 ISBN 978-2-901383-64-2
Annales de chimie et de physique, Gallica / Bibliothèque nationale de FranPr (fr) Liamm oberiant 26 HER 12
Atomic weights of the elements 2007 (IUPAC Technical Report) Pure an Applied Chemistry (en) Liamm oberiant 26 HER 12
Atomic Weights and Isotopic Compositions for All Elements National Institute of Standards and Technology (en) Liamm oberiant 18 HER 12
Bureau de Recherche Géologique et Minière (BRGM) (fr) Liamm oberiant 26 HER 12
CONSIDINE Glenn D., Van Nostrand's Encyclopedia of Chemistry, Wiley-InterscienPr, 2005 ISBN 978-0-471-61525-5 (en)
DEPOVERE Paul, La classification périodique des éléments — La merveille fondamentale de l'Univers, De Boeck, Brussels, Belgia, 2002 ISBN 978-2-8041-4107-3 (fr)
EMSLEY John, Nature's Building Blocks — An A-Z Guide to the Elements, Oxford University Press, 2001 ISBN 978-0-19-850341-5 (en)
Geriadur brezhoneg An Here, Plougastell-Daoulaz, 2001 ISBN 978-2-86843-236-0
ÉTIENNE Guy, Geriadur ar Stlenneg, Preder, 1996 ISBN 978-2-901383-14-7
HOLDEN Norman, History of the Origin of the Chemical elements and Their Discoverers, New York, 2001 Brookhaven National Laboratory (en) Liamm oberiant 26 HER 12
International Union of Pure and Applied Chemistry (IUPAC) (en) Liamm oberiant 26 HER 12
Jefferson Lab (en) Liamm oberiant 22 KZU 2012
Joint Institute for Nuclear Research (ОИЯИ e Dubna) (en) Liamm oberiant 25 DU 2012
Los Alamos National Laboratory (en) Liamm oberiant 14 C'HWE 2013
Les propriétés chimiques (fr) Liamm oberiant 07 GEN 13
LIDE David R., CRC Handbook of Chemistry and Physics - 88th Edition, CRC Press, 2007 ISBN 978-0-8493-0488-0 (en)
Royal Society of Chemistry (en) Liamm oberiant 03 KZU 2012
STWERTKA Albert, A Guide to the Elements, Oxford University Press, 1996 ISBN 978-0-19-508083-4 (en)
Webelements (en) Liamm oberiant 26 HER 2012

Kimiezh \| Elfennoù kimiek
Rolloù hervez an arouez ~ hervez an anv • Taolenn beriodek Taolennoù an izotopoù rannet ~ klok
Dmitriy Mendeleyev • Ernest Rutherford

[1] GSI Helmholtzzentrum für Schwerionenforschung GmbH (en) Liamm oberiant 02 MEU 13

[2] Partial radiogenic heat model for Earth revealed by geoneutrino measurements (labour etrebroadel a-stroll), en Nature Geoscience 4, 647-651 (2011) (en) Liamm oberiant 02 MEU 13

[3] SIMMONS John Galbraith, The Scientific 100 — A Ranking of the Most Influential Scientists, Past and Present, Citadel, 2000 ISBN 978-0-8065-2139-8 (en)

[USGS-4] 4,0 ha^4,1 United States Geological Survey (USGS)

[5] Er strollad 3 : toriom ha protaktiniom ; er strollad 4 : titaniom, zirkoniom, hafniom ; er strollad 5 : vanadiom.

[6] VAN ARKEL Anton Eduard & DE BOER Jan Hendrik, Darstellung von reinem Titanium-, Zirkonium-, Hafnium- und Thoriummetall, Zeitschrift für anorganische und allgemeine Chemie, 1925, 148: 345–350. doi: 10.1002/zaac.19251480133 Wiley Online Library (de) (en) Liamm oberiant 02 MEU 13

[7] Ogediñ : er vetalouriezh, reiñ ur stumm d'un tamm metal dre e waskañ ouzh ur stumm-mamm.

[8] Lavnenniñ : er vetalouriezh, fadañ follennoù, lavnennoù pe varrennoù gant un tamm metal dre e waskañ etre div granenn-dro.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]