Слуцк

Горад Слуцк На вуліцы горада Герб Сцяг Краіна Беларусь Вобласць Мінская Раён Слуцкі Каардынаты 53°01′ пн. ш. 27°33′ у. д.HGЯO Першая згадка 1116 Ранейшыя назвы Случаск Плошча 40.2 км² Вышыня цэнтра 250 ± 1 м і 149 м[1] Афіцыйная мова беларуская, руская Насельніцтва ▼60 056 чал. (1 студзеня 2024)[2] Часавы пояс UTC+3 Тэлефонны код +375 1795 Паштовы індэкс 223610 Аўтамабільны код 5 СААТА 6246501000 Афіцыйны сайт slutsk.gov.by/ru/ (руск.) Рэкі Случ, Бычок Слуцк на карце Беларусі ±

Слуцк на Вікісховішчы

Слуцк^[3] (трансліт.: Sluck), часам Слу́часк, або Слу́цак — горад у Мінскай вобласці Беларусі, адміністрацыйны цэнтр Слуцкага раёна, на рацэ Случ пры ўпадзенні ў яе ручая Бычок. За 105 км на поўдзень ад Мінска. Вузел чыгунак на Асіповічы, Баранавічы, Салігорск. Аўтадарогі на Мінск, Бабруйск, Салігорск. Насельніцтва 62 147 чал. (2017)^[4].

Тапонім «Слуцк» утварыўся ад ракі Случ па самай старажытнай мадэлі — уласная назва ракі + -ск^[5]. У сваю чаргу, назва ракі з’яўляецца вытворным ад слова «лука» — выгін ракі, лукавіна (злуч, злучына)^[6]. У старабеларускіх пісьмовых помніках назва горада зафіксавана ў форме Случескъ^[5].

У айканіміі беларускіх зямель суфікс -ск (-цк) з’яўляецца глыбока традыцыйнай рэліктавай з’явай, якая падкрэслівае самабытнасць беларускага народа і старажытнасць тэрыторыі яго рассялення. Такі суфікс адзначаецца з IX—X стст., у тым ліку ў назвах двух старажытнейшых гарадоў Полацк і Смаленск, засведчаных летапісамі пад 862 і 863 гг. Звыш паловы гарадоў з назвамі на -ск, згаданых у летапісах XI ст., прыпадае менавіта на зону фармавання беларусаў, дзе гэты суфікс выяўляе прадуктыўнасць і ў наступныя стагоддзі. Кожны трэці беларускі горад з ліку тых, што занесены ў «Спіс рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх» канца XIV ст., заканчваецца на -ск (-цк)^[5].

Варыянт Слуцак не вытлумачваецца фанетычнымі законамі беларускай мовы і на працягу многіх стагоддзяў практычна не выходзіў за межы вуснага ўжытку. Пачатак яго пісьмовага выкарыстання адносіцца да канца XIX ст., але ўсё ж перавага аддавалася варыянту Слуцк. Напрыклад, у беларускамоўнай газеце «Наша Ніва» (1906—1915) форма Слуцак ужыта толькі 5 разоў, у той час як Слуцк — 54 разы. Форма Слуцак даволі актыўна выкарыстоўвалася пазней, у 1920-х гадах, у БССР (гл., напрыклад, Кайгарадаў А. І. Кліматычны атляс Беларусі. Менск, 1927), а таксама ў Заходняй Беларусі да часу яе ўваходжання ў склад БССР^[5].

У наш час па-ранейшаму дамінуе форма на -цк, хоць у асобных выданнях і цяпер ужываецца варыянт Слуцак^[5].

На тэрыторыі сучаснай Случчыны вядомы стаянкі першабытнага чалавека, якія адносяцца да перыяду канца V — канца III тысячагоддзяў да н.э. Пасяленні людзей на тэрыторыі сучаснага Слуцка існавалі з VII стагоддзя да н.э па VIII стагоддзе н.э.

Упершыню горад Слуцк згадваецца пад 1116 годам у «Аповесці мінулых часоў» як горад дрыгавічоў, які быў спалены Глебам Менскім («Глѣбъ бо бѧше воевалъ Дрѣговичи и Случескъ пожегъ»). Уваходзіў у склад Тураўскай воласці і належаў разам з ёй кіеўскаму князю Уладзіміру Усеваладавічу.

У 1149 годзе Юрый Далгарукі перадаў Слуцк («и Случеск, и Клеческ, и вси Дрегвиче») чарнігаўскаму князю Святаславу Ольгавічу.

З 1160 года горад з’яўляўся цэнтрам княжацкага ўладання — Слуцкага княства, дзе першым вядомым князем быў унук Уладзіміра Усеваладавіча — Уладзімір Мсціславіч^[7]. У 1162 годзе ён быў выгнаны са Слуцка кааліцыяй князёў: «Рюрик и Святополк Гюргевичь Туровьским и Святослав Всеволодович с братомъ Ярославом и съ Олгомъ Святославичем и с Володимиричемъ и съ Кривьскими князьми идоша къ Случьску».

У 90-я гады XII стагоддзя адбылося канчатковае вылучэнне Слуцка з Тураўскай зямлі. Пасля каля двухсот гадоў княствам кіравалі нашчадкі тураўскага князя Юрыя Яраславіча^[8][9].

Напачатку XIII стагоддзя слуцкія землі трапілі ў залежнасць ад Галіцка-Валынскага княства^[10]. У 1205 годзе адбыўся напад на Слуцк польскіх войскаў. Прыкладна ў гэты час з’яўляюцца першыя звесткі пра слуцкі Троіцкі (Трайчанскі) праваслаўны манастыр.

У 1320—1330-я гады горад увайшоў у склад Вялікага Княства Літоўскага і на працягу двух стагоддзяў Слуцк з’яўляўся адным з палітычных і культурных цэнтраў гэтай дзяржавы. У грамаце 1387 года згадваецца слуцкі князь Юрый, апошні з дынастыі нашчадкаў Юрыя Яраславіча Тураўскага^[11].

У 1395 годзе горад перайшоў з уладання князёў Ізяславічаў Тураўскіх да князёў Гедзімінавічаў. У 1398—1454 гадах у Слуцку княжыў Аляксандр (Алелька) Уладзіміравіч.

У пачатку XV стагоддзя каля ўпадзення ручая Бычок у раку Случ былі пабудаваны Верхні і Ніжні замкі.

15 ліпеня 1410 года слуцкае апалчэнне прымала ўдзел у Грунвальдскай бітве.

У 1419 годзе ў горадзе быў узведзены каталіцкі фарны касцёл, які праіснаваў да 1852 года.

У 1433 годзе горад быў цэнтрам выступлення супраць вялікага князя Жыгімонта Кейстутавіча.

У 1441 годзе атрымаў абмежаванае самакіраванне на аснове магдэбургскага права і герб. У 1443—1454 гадах горадам правіў князь Сямён Алелькавіч.

У 1446—1447 гадах слуцкая дружына дапамагала маскоўскаму князю Васілю II у яго барацьбе супраць Дзмітрыя Шамякі, які захапіў маскоўскі трон.

У 1454—1481 гадах у Слуцку княжыў Міхаіл Аляксандравіч. Пасля пакарання Міхаіла Алелькавіча смерцю за змову супраць Казіміра IV горад перайшоў да яго ўдавы Ганны і малалетняга сына Сямёна  (руск.) (бел.. Ён княжыў да 1505 года.

1494 годам датуюцца першыя звесткі пра бібліятэку рукапісных кніг слуцкага Трайчанскага манастыра. З канца XV стагоддзя пры ім існавала школа перапісчыкаў царкоўных кніг. Да XVI стагоддзя Слуцк заставаўся адным з палітычных і культурных цэнтраў ВКЛ. Пры княжацкім двары вёўся Слуцкі летапіс — помнік беларуска-літоўскага летапісання XVI стагоддзя, існавала бібліятэка.

З 1505 па 1542 год спачатку пад рэгенцтвам маці  (руск.) (бел., а потым самастойна, у Слуцку княжыў Юрый Алелькавіч. У 1508 Слуцк спалены мяцежнымі войскамі Міхаіла Глінскага. 8 верасня 1514 случчане прымаюць удзел у бітве пад Оршай супраць войскаў маскоўскага князя Васіля III.

У 1517 годзе пачаліся запісы ў «Слуцкім памянніку», які запаўняўся да XVIII стагоддзя.

У 1527 годзе дружына слуцкага князя Юрыя Слуцкага разбіла татараў пад Кіевам падчас Альшаніцкай бітвы^[12].

З 1542 па 1560 год Слуцкам правіў Сямён Юр’евіч  (укр.) (бел..

У 1582 годзе быў падзелены паміж трыма братамі Алелькавічамі на Стары горад, Новы горад і Востраў. У 16 стагоддзі слуцкія землі неаднаразова спусташалі, а сам горад абложвалі крымскія татары, аднак замак узяты не быў.

У 1592 годзе княжна Соф’я Юр’еўна, апошняя прадстаўніца роду Алелькавічаў, аб’яднала землі княства, у 1612 годзе пасля яе смерці горад перайшоў да яе мужа Януша Радзівіла.

У 1617 годзе князем Янушам Радзівілам заснавана Слуцкая кальвінісцкая гімназія. У 1630—1640-я гг. Багуслаў Радзівіл умацаваў Слуцк, які лічыўся адной з асноўных крэпасцяў ВКЛ. Пры Праабражэнскім брацтве працавалі школы для гараджан з выкладаннем на беларускай мове. У 1672—1705 гг. дзейнічала друкарня, у 1689—1773 гг. — езуіцкі калегіум. Падчас вайны Расіі з Рэччу Паспалітай (1654—1667) Слуцк быў адзіным з буйных гарадоў Беларусі, які не здолелі захапіць рускія войскі. У 1655 г. вытрымаў аблогу рускіх і казацкіх войск. 7 мая 1656 года Багдан Хмяльніцкі выдаў універсал з гарантыяй недатыкальнасці Слуцка з боку казацкіх атрадаў, а слуцкім купцам — вольнага гандлю на Украіне. У 1700 годзе гораду дадзена поўнае магдэбургскае права і герб. У Паўночную вайну (1700—1721) у горадзе неаднаразова квартэравалі шведскія войскі.

У 1751—1760 гадах у горадзе дзейнічала прыдворная тэатральная трупа ўласніка горада і слуцкай ардынацыі — князя Гераніма Фларыяна Радзівіла. У тэатры ставіліся оперы, балеты і драматычныя спектаклі. Балетная трупа падрыхтавана ў Слуцкай балетнай школе (заснавана ў 1756 годзе). Спектаклі суправаджала капэла музыкантаў высокай кваліфікацыі.

У 1740 годзе князь Міхал Казімір Радзівіл «Рыбанька» заснаваў мануфактуру «слуцкіх паясоў» з шоўку (Слуцкая персіярня), якая дзейнічала да 1844 г.

У 1767 годзе ў горадзе была ўтворана Слуцкая канфедэрацыя — саюз пратэстанцкай і праваслаўнай шляхты ВКЛ, арганізаваная для ўраўнавання яе ў правах з каталіцкай шляхтай.

У 1793 годзе ў выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай горад Слуцк увайшоў у склад Расійскай імперыі, стаў цэнтрам Слуцкага павета Мінскай губерні (да 1924 года).

У 1823 годзе быў складзены план забудовы горада, які прадугледжваў упарадкаванне вулічнай сеткі, будаўніцтва новых дамоў, зліццё цэнтра з ускраінамі. У 1831 годзе скончана будаўніцтва ўчастка Маскоўска-Варшаўскай шашы, што праходзіла праз Слуцк і павет. У 1896 годзе распачата будаўніцтва чыгуначнай лініі Асіповічы — Слуцк (скончана ў 1915 годзе).

У часе выбараў да самакіравання ў 1909 годзе ў гарадскую раду было абрана 10 рускіх, 4 палякі і 1 яўрэй^[13].

З 1919 года — у БССР, але яшчэ ў тым годзе заняты польскімі войскамі. У 1919—1920 гадах — пад часовай польскай адміністрацыяй, у складзе Менскай акругі Грамадскай управы Усходніх земляў. 15 ліпеня 1920 года войскі Мазырскай групы авалодалі горадам. З 1920 года зноў у складзе БССР.

У 1921 г. працавала этнаграфічная экспедыцыя па Беларусі, арганізаваная Беларускім Дзяржаўным музеем, у складзе якой былі мінскія мастакі Д. Полазаў (кіраўнік), П. Гуткоўскі, Я. Кругер, К. Елісееў, фалькларыст і кампазітар Уладзімір Тэраўскі і інш. За шэсць тыдняў у Слуцку і навакольных вёсках было сабрана і часткова сфатаграфавана мноства помнікаў старажытнасці, знойдзена значная колькасць цудоўных узораў слуцкіх паясоў і тканін. Пра вынікі працы Д. Полазаў зрабіў даклад на пасяджэнні мінскага таварыства гісторыі і старажытнасці^[14].

З 27 верасня 1938 года — горад абласнога падпарадкавання. У чэрвені 1941 года акупіраваны нямецкімі войскамі, якія арганізавалі тут лагер смерці, яўрэйскае гета, турму. У горадзе існавала савецкае падполле. 30 чэрвеня 1944 года ў ходзе Мінскай аперацыі Слуцк быў вызвалены ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў^[15].

12 кастрычніка 1967 года ў Слуцку адбыліся масавыя беспарадкі, быў падпалены будынак суда, загінулі суддзя і афіцэр МУС.

Горад развіваўся паводле генеральных планаў 1947, 1962, 1977 і 1987 гадоў.

• XIX стагоддзе: канец стагоддзя — 14 тыс. чал.; 1897 год — 14 349 чал.^[16]
• XX стагоддзе: 1939 год — 21 947 чал.^[16]; 1941 год — 22 тыс. чал.; 1944 год — 7 тыс. чал.; 1959 год — 22,7 тыс. чал.^[17]; 1970 год — 35,6 тыс. чал.^[17]; 1995 год — 62,8 тыс. чал.^[17]
• XXI стагоддзе: 2001 год — 63,4 тыс. чал.^[16]; 2004 год — 62,3 тыс. чал. (43 нацыянальнасці); 2006 год — 61,4 тыс. чал.; 2009 год — 61 724 чал.^[18]; 2010 год — 61 382 чал.^[18]; 2011 год — 61 446 чал.^[18]; 2012 год — 61 436 чал.^[19]; 2013 год — 61 847 чал.^[20]; 2014 год — 62 046 чал.^[21]; 2015 год — 62 192 чал.^[22]; 2016 год — 62 226 чал.^[23]; 2017 год — 62 147 чал.^[4]

Прадпрыемствы харчовай, лёгкай, дрэваапрацоўчай, металаапрацоўчай прамысловасці. Гасцініца «Слуцк». У 2004 у горадзе 21 прамысловае прадпрыемства, зарэгістравана 126 прадпрыемстваў недзяржаўнай формы ўласнасці. Харчовая і перапрацоўчая прамысловасць прадстаўлена 8 прадпрыемствамі. Тавары лёгкай прамысловасці вырабляюцца на прамыслова-гандлёвым прадпрыемстве «Ландыш», тэкстыльнай фабрыцы і рэспубліканскім унітарным прадпрыемстве мастацкіх вырабаў «Слуцкія паясы». Шырока прадстаўлена дрэва- і металаапрацоўчая галіны («Слуцкмэбля», «Слуцк-Модуль», «Ямполь»).

• Слуцкая жаночая гімназія (1912—1918)
• Слуцкі дзяржаўны медыцынскі каледж
• Слуцкі краязнаўчы музей
• Школа № 10 імя С. Ф. Рубанава
• Дом культуры

• Футбольны клуб «Слуцк», заснаваны ў 1998 годзе, хатнія матчы праводзіць на Гарадскім стадыёне (умяшчальнасць — 1896 месцаў).^[24] З сезона 2014 выступае ў Вышэйшай лізе чэмпіянату Беларусі, найлепшае дасягненне — 7-е месца ў сезоне 2017.

• Газета «Інфа-Кур’ер». Недзяржаўнае выданне. Уваходзіць у склад «Асацыяцыі выдаўцоў рэгіянальнай прэсы „Аб’яднаныя Масмедыі“».
• Газета «Слуцкі край». Орган мясцовых улад.

• Касцёл Святога Антонія
• Слуцкая Свята-Міхайлаўская царква (2-я пал. XVIII ст.)
• Свята-Казьма-Дзям’янаўская царква і жаночы манастыр у гонар святой праведнай Сафіі, княгіні Слуцкай
• Свята-Аляксандра-Неўская царква
• Слуцкі будынак паштовай станцыі (XIX ст.)
• Слуцкі будынак мужчынскай гімназіі (1852)
• Слуцкі будынак духоўнага вучылішча (1767)
• Слуцкі будынак дваранскага сходу (XVIII ст.)
• Помнікі: Соф’і Слуцкай; Г. К. Жукаву.
• Касцёл Святога Антонія Падуанскага і кляштар бернардзінцаў
• Свята-Варварынская капліца

• Слуцкія замкі
• Харальная сінагога
• Слуцкая халодная сінагога
• Свята-Варварынская царква
• Свята-Мікалаеўскі сабор
• Свята-Васкрасенская царква
• Слуцкая ратуша
• Царква Нараджэння Хрыстовага
• Надбрамная царква Іаана Багаслова
• Свята-Іаана-Прадцечанская царква
• Царква Сімяона-Стоўпніка
• Свята-Стэфанаўская царква
• Свята-Георгіеўская царква ці Юр’еўская царква

• Альгерд Абуховіч (1840—1898) — беларускі пісьменнік
• Сямён Алелькавіч — апошні князь кіеўскі.
• Сцяпан Андрэевіч Баркоўскі — беларускі крытык, літаратуразнавец.
• Галіна Аляксандраўна Барташэвіч — беларускі фалькларыст.
• Уладзімір Самойлавіч Басалыга — народны мастак Беларусі.
• Міхаіл Самуілавіч Басалыга — беларускі графік.
• Леанід Генадзевіч Барабанаў — беларускі дэрматавенеролаг.
• Алег Паўлавіч Белавусаў — беларускі аніматар, кінарэжысёр.
• Юрка Гаўрук — беларускі паэт.
• Віктар Уладзіміравіч Грузінскі (1933—1997) — фізік, доктар фізіка-матэматычных навук^[25].
• Вячаслаў Дубінка (1942—2010) — фотамастак, пісьменнік і майстар выцінанкі^[26].
• Язэп Дыла — беларускі пісьменнік.
• Анатоль Мікалаевіч Карташэвіч — беларускі вучоны ў галіне аўтатрактарабудавання.
• Сямён Арыевіч Косберг — канструктар авіяцыйных і ракетных рухавікоў.
• Эдуард-Антон Якаўлевіч Красоўскі — акадэмік, лейб-акушэр, заснавальнік акушэрства ў Расіі.
• Настасся Сяргееўна Мірончык-Іванова — беларуская лёгкаатлетка.
• Павел Андрэевіч Місько — скульптар, народны мастак Беларусі.
• Арсен Паўлюкевіч — беларускі палітычны дзеяч.
• Расціслаў Пятровіч Платонаў — доктар гістарычных навук, прафесар.
• Ян Пятроўскі — беларускі грамадска-палітычны дзеяч, перакладчык.
• Валянціна Вітальеўна Ражанец (нар. 1964) — беларускі палітык.
• Аляксандр Сяргеевіч Рубанаў — беларускі фізік, акадэмік НАН Беларусі.
• Ян Скрыган — беларускі пісьменнік
• Аляксандр Іванавіч Слупскі — гісторык, археолаг.
• Вітольд Карлавіч Цэраскі — астраном, член-карэспандэнт Пецярбургскай АН.
• Уладзімір Якаўлевіч Цэслер — беларускі дызайнер.
• Фабіян Шантыр — беларускі пісьменнік.
• Пінхас Хаімавіч Яброў (1902—1978) — беларускі інжынер-будаўнік.
• Міхаіл Іванавіч Якімовіч — беларускі спартсмен, гандбаліст.
• Лідзія Міхайлаўна Ярмошына — беларускі дзяржаўны дзеяч.

• Масавыя хваляванні ў Слуцку 12 кастрычніка 1967 года
• Гарады Мінскай вобласці
• Гарады Беларусі
• Спіс вуліц Слуцка
• Харальная сінагога

• Слуцк // Туристская энциклопедия Беларуси / редкол. Г. П. Пашков [и др.]; под общ. ред. И. И. Пирожника. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2007. — 648 с. — ISBN 978-985-11-0384-9.;
• Слуцк // Рэспубліка Беларусь. Вобласці і раёны: энцыкл. давед. — Мн.: 2004. — С. 518—521.
• Слуцк // Беларусь: энцыклапедычны даведнік / Рэдкал. Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. М. В. Драко, А. М. Хількевіч. — Мн.: БелЭн, 1995. — С. 670. — 800 с. — 5 000 экз. — ISBN 985-11-0026-9.
• Грыцкевіч А. П., Кукуня В. Р., Самбук С. Ф. Слуцк // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. — С. 25—27. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0251-2 (т. 15).
• Слуцк // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 6. Кн. 1: Пузыны — Усая / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 2001. — С. 345—347. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0214-8.
• Памяць: Слуцкі раён. Слуцк: у 2 кн. / уклад. В. С. Відлога; рэдкал.: Г. К. Кісялёў (гал. рэд.) і інш.; маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БЕЛТА, 2000—2001.
• Цітоў А. К. Слуцак / Анатоль Цітоў // Геральдыка беларускіх местаў (XVI — пачатак XX ст.) / Анатоль Цітоў. — Мінск, 1998. — С. 234.
• Ткачёв М. А. Укрепления средневекового Слуцка / М. А. Ткачев // Замки Беларуси / М. А. Ткачев. Минск, 2002. — С. 156—162.
• Ціткоўскі І. А. Помнікі архітэктуры Слуцка / І. Ціткоўскі. — Слуцк : [б.в.], 1997. — 111 с. : іл.
• Dariusz Tarasiuk: Między nadzieją a niepokojem. Działalność społeczno-kulturalna i polityczna Polaków na wschodniej Białorusi w latach 1905—1918. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2007, s. 211. — ISBN 978-83-227-2629-7.

	Слуцк у Вікіцытатніку
	Слуцк на Вікісховішчы

• Інфармацыя на афіцыйнай старонцы Мінскага аблвыканкаму Архівавана 5 сакавіка 2006.
• Фота на «Глобус Беларусі»
• Форум горада Слуцка
• Сайт Слуцкай газеты, ўсе навіны з жыцця, гісторыя, шмат фотаздымкаў Архівавана 22 чэрвеня 2015.
• Галина Улитенок. Слуцкие бренды // Беларусь сегодня, 2019, 13 красавіка
• Наследие Слуцкого края
• Геаграфічныя звесткі па тэме Слуцк на OpenStreetMap