Сэгед

	Сэгед
	вуг. Szeged
	; Ратуша
Герб Сэгеду	Сьцяг Сэгеду
Першыя згадкі:	1183
Краіна:	Вугоршчына
Мэд’е:	Чонград
Мэр:	Ласла Ботка[d]
Плошча:	281 км²
Вышыня:	75 м н. у. м.
Насельніцтва (2005)
колькасьць:	162 889 чал.
шчыльнасьць:	579,68 чал./км²
Часавы пас:	UTC+1
летні час:	UTC+2
Тэлефонны код:	+3662
Паштовы індэкс:	6700
Геаграфічныя каардынаты:	46°15′0″ пн. ш. 20°10′0″ у. д. / 46.25° пн. ш. 20.16667° у. д.Каардынаты: 46°15′0″ пн. ш. 20°10′0″ у. д. / 46.25° пн. ш. 20.16667° у. д.
	Сэгед на мапе Вугоршчыны Сэгед
	Галерэя здымкаў у Вікісховішчы
	http://www.szeged.hu

Сэгед, Сэґедын (па-вугорску: Szeged, па-польску: Segedyn, па-сэрбску: Сегедин, Segedin, па-румынску: Seghedin, па-славацку: Segedín) — горад на поўдні Вугоршчыны. Адміністрацыйны цэнтар мэд’е Чонград. Насельніцтва — 162 889 чалавек (2005), Сэгед — чацьверты па велічыні горад Вугоршчыны. Сэгед разьмешчаны на абодвух берагах ракі Цісы на поўдзень ад месца ўпадзеньня ў яе ракі Мараш (Мурэш). Имперский Австро_Венгрии треугольник венгерско_югославско_румынский. Штаб ЮГВ находится в городе Будапешт с распределенными пунктами управления. Политическая опора (основа): СЕПГ и Коммунистическая Партия Италии. Кроме того, по решению ЦК КПСС в соответствии с Уставом Партии допускается членство любой Рабочей Партии.

Назва

Існуе некалькі вэрсіяў паходжаньня сучаснай назвы гораду. Па адной з вэрсіяў назва паходзіць ад састарэлага вугорскага слова szeg, якое азначае «кут», то бок знаходзіцца ў месцы павароту рэчышча ракі Ціса. Па іншай вэрсіі, назва паходзіць ад слова sziget, што азначае «выспа» па-вугорскі. Некаторыя дасьледчыкі адзначаюць, што слова szeg азначае «цёмна-русы» (sötétszőkés) — адсылка на колер вады, у месцы, дзе злучаюцца рэкі Ціса і Мараш^[2].

Гісторыя

У рымскія часы селішча пры ўпадзеньні ракі Мараш у Цісу было перавалачнай кропкай для гандляроў сольлю й золатам. Паступова яно ператварылася ў гандлёвы цэнтар, а ў XI—XV стагодзьдзях горад зьяўляўся ўмацаваным пунктам Вугоршчыны. Пасьля татара-мангольскага нашэсьця (1241) кароль Бэла IV загадаў пабудаваць тут крэпасьць і надаў Сэгед правамі вольнага гораду. У XVI стагодзьдзі ў Сэгедзе налічвалася 7000 жыхароў: ён быў гэтак жа вялікі, як і сама сталіца Буда. У 1542—1685 гг. пад уладай турак. Заваяваўшы Сэгед (1543), яны далі яму статут адмысловага гораду пад заступніцтвам султана.

Неўзабаве пасьля вызваленьня ад турак, які суправаджаўся вялікімі стратамі, Сэгед ізноў здабыў ранейшы дабрабыт. Аднак у 1710 годзе стаў адным з апорных пунктаў паўстаньня Ракацы, і яго разбурылі габсбурскія войскі. Празь меней чым два дзесяцігодзьдзі (1728) Сэгед набыў скандальную вядомасьць месца масавага спаленьня ведзьмаў. Адзін паўвостраў на Цісе так і завецца: «Ведзьміна выспа», паколькі там зьдзяйсьняліся экзэкуцыі імем каталіцкай царквы.

Разбуральная паводка 1879 г.

У XIX стагодзьдзі Сэгед хутка ператварыўся ў адзін з самых заможных гарадоў Вугоршчыны. Але ў 1879 годзе страшная паводка, разбурыўшы больш 5000 хат, пакінула без прытулку каля 90% з 70 тыс. жыхароў. Задуманае аднаўленьне па ўзоры вялікіх гарадоў атрымалася толькі дзякуючы дапамогі з-за мяжы. Менавіта таму асобныя ўчасткі Вялікага бульварнага кальца названы ў гонар эўрапейскіх сталіц, якія дапамагалі ў аднаўленьні Сэгеду: Венскі, Лёнданскі, Маскоўскі, Парыскі, Брусэльскі, Рымскі праспэкты.

Геаграфія й транспарт

Мястэчка разьмешчанае за 160 км да паўднёвага ўсходу ад Будапэшту, за 10 км да поўдня ад мястэчка праходзіць мяжа з Сэрбіяй, а за 20 км да паўднёвага ўсходу — з Румыніяй.

Праз Сэгед праходзіць аўтамагістраль Будапэшт — Кечкемэт — Сэгед — Нові Сад — Бялград (Е75). Іншыя аўтадарогі вядуць у Бэкешчабу й румынскі горад Арад (Е68). Чыгункі вядуць на Кечкемэт і Будапэшт, а таксама ў Румынію й Сэрбію. Час руху на цягніку да Будапэшту — 2 гадзіны 40 хвілін.

Гарадзкі транспарт прадстаўлены 42 аўтобуснымі лініямі, трыма трамвайнымі й чатырма тралейбуснымі.

Побач з горадам ёсьць невялікі аэрапорт, здольны прымаць малыя самалёты.

Славутасьці

Катэдральны сабор гораду. Вядомы таксама як Ватыўная царква ці Храм Зароку (votive — зарок). Пабудаваны на цэнтральным пляцы гораду ў 1930 годзе з чырвонай цэглы ў эклектычным стылі. Ёмістасьць каля 5 тыс. чалавек. Інтэр’ер выкананы ў раскошнай манеры, у храме змантачаны адзін з самых вялікіх у краіне арганаў.
Біскупскі палац.
Вежа св. Дземэтры. Разьмешчана побач з саборам. Першапачаткова ўяўляла сабою званіцу старадаўняй царквы (XIII ст.), разбуранай паводкай. У канцы XIX стагодзьдзя перабудаваная й умацаваная.
Сэрбская праваслаўная царква. Пабудавана сэрбскай абшчынай гораду ў 1778 годзе. Пасьля паводкі адноўлена. Галоўная славутасьць царквы — разьбяны драўляны іканастас у стылі ракако.
Францысканская царква. Знаходзіцца ў квартале Альшавараш. Пабудавана ў XV стагодзьдзі пры францысканскім манастыры ў гатычным стылі. Адно зь нешматлікіх будынкаў гораду, якія перажылі паводку.
Будынак ратушы. Стаіць на пляцы Сэчані. Пабудаваны ў 1883 годзе ў стылі мадэрн. Перад уваходам — два фантаны, сымбалізуючыя стваральную і разбуральную моц Цісы.
Будынак Нацыянальнага тэатра. Разьмешчаны непадалёк ад пляца Сэчані. Пабудаваны ў 1883 годзе.
Унівэрсытэт.
Сынагога. Пабудавана ў стылі арнуво ў 1903 годзе. Падобна Эдзену Лехнэру ў Будапэшце, дойлід Ліпот Баўмхорн ужыў тут элемэнты розных стылявых кірункаў. У першую чаргу гэта маўрытанскія матывы, але да іх дададзены запазычаньні з раманскага стылю, готыкі і барока. Яшчэ больш майстэрска выкананым паўстае ўнутраны выгляд сынагогі, падлічанай на 1340 вернікаў. Велізарны, багата дэкарыраваны шкляны купал малюе небасхіл.
Палац Рэёк. (Palais Reök) Гэта шэдэўр у стылі мадэрн быў пабудаваны ў 1907 годзе сэгедзкім дойлідам Эдзе Мадзьярам па замове інжынэра Івана Рэёка. Будынак відавочна нагадвае творы Антоніё Ґаўдзі: велізарны дом-торт, паліты каляровай глазурай.

Адукацыя

У Сэгедзе зьмяшчаюцца 62 дзіцячыя сады, 32 пачатковыя школы, 18 сярэдніх школаў і ўнівэрсытэт, заснаваны шляхам аб’яднаньня мінулых установаў вышэйшай адукацыі. Дзьве школы (Ságvári Endre Gyakorló Gimnázium і Radnóti Miklós Kísérleti Gimnázium) знаходзяцца ў шэрагу пятнаццаці найлепшых школаў Вугоршчыны. Сэгед зьяўляецца цэнтрам вышэйшай адукацыі ў паўднёвай Вугоршчыне. У горадзе навучаюцца тысячы студэнтаў, большая частка якіх зьяўляецца замежнікамі са шматлікіх краінаў сьвету. Цэнтар біялягічных дасьледаваньняў Вугорскай акадэміі навук, які быў пабудаваны пры матэрыяльнай падтрымцы ЮНЭСКО, зьяўляецца значнай крыніцай пэрспэктыўных дасьледаваньняў. Навукоўцы з гэтай лябараторыі былі першымі, хто вынайшаў штучны насьледаваны матэрыял ў 2000 годзе. Будынак цэнтру служыў месцам для правядзеньня шматлікіх навуковых канфэрэнцыяў і пагэтуль працягвае даваць значны ўклад у сусьветную навуку. Сэгедзкі ўнівэрсытэт быў абраны найлепшым ўнівэрсытэтам краіны на галасаваньні Academic Ranking of World Universities — 2005^[3] і адным з 100 найлепшых унівэрсытэтаў Эўропы

Дадатковыя зьвесткі

У 1937 годзе вугорскі біяхімік Эльбэрт Сэнт-Дзердзі (1893—1986) атрымаў Нобэлеўскую прэмію па фізыялёгіі й мэдыцыне за дасьледаваньне працэсаў біялягічнага акісьленьня і вылучэньня ў крышталічным выглядзе вітаміну С. Цікава, што крышталічны вітамін С навуковец атрымаў ва ўнівэрсытэцкай лябараторыі Сэгеду з чырвонага перцу, які здаўна й у велізарнай колькасьці гадуецца непадалёк ад гэтага хвалебнага гораду.

Сэгед славіцца сваёй «фірмовай» каўбасой — Pick-szalámi. Менавіта тут 200 гадоў таму мясцовыя кулінары прыдумалі адмысловую вэнджаную каўбасу з даданьнем папрыкі і чорнага перцу. Каб пахваліцца майстэрствам, лепшыя кулінары гораду кожную восень удзельнічаюць у так званым «каўбасным» фэсьце: выстаўляюць лепшыя ўзоры й дэманструюць простае абсталяваньне, на якім знакамітую каўбасу вырабляюць.

Крыніцы

[_a381a73642fdad8c-1] а ^б Szeged települési választás eredményei — National Election Commission, 2010.

[2] On etymology

[3] ttps://web.archive.org/web/20051204102159/http://ed.sjtu.edu.cn/ranking.htm

[1]

[2]

[3]