Tomas Peyn

Tomas Peyn
Doğum tarixi	29 yanvar (9 fevral) 1737[1][2]
Vəfat tarixi	8 iyun 1809(1809-06-08)[1][2][…] (72 yaşında)
Vəfat yeri	Qrinviç Villic[d], Manhetten, Nyu-York, Nyu-York ştatı, ABŞ[3]
Dəfn yeri	Nyu-Raşel[d]
Fəaliyyəti	filosof, siyasətçi, yazıçı, sahibkar, jurnalist, nasir, publisist
Üzvlüyü	Amerika Fəlsəfə Cəmiyyəti[d]
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Tomas Peyn (ing. Thomas Paine, 29 yanvar (9 fevral) 1737^[1][2] – 8 iyun 1809^[1][2][…], Qrinviç Villic^[d], Nyu-York ştatı^[3]) — məşhur ingilis publisisti, inqilabçısı və intellektualı.

Tomas Peyn təhsilini yerli məktəbdə almış, gənc yaşlarında gömrük məmuru kimi işləmiş, lakin müəyyən səbəblərdən işdən azad edilmişdi, 1774-cü ildə İngiltərədə tanış olduğu Bencamin Franklinin dəvəti ilə ABŞ-yə yollanmışdır. Bu Birləşmiş Ştatlar və İngiltərə arasındakı müharibə ərəfəsində baş tutur, ABŞ-də izdihamlı kütlə qarşısında çıxış edən Peyn o dövr İngiltərə hakimiyyətini amansız tənqid atəşinə tutaraq amerikalıları özlərini müstəqil elan etməyə çağırmışdır.

1775-ci ildə Konqresin tapşırığı əsasında koloniyaların müraciətini çatdırmaq məqsədilə İngiltərəyə yollanır. Müraciət cavabsız qaldıqda Peyn Amerikaya qayıdır və özünün "Sağlam Düşüncə" (ing. "Common Sense") broşürsını dərc etdirir. Peyn bu əsərində hər bir xalqın özünün arzuladığı hökuməti qurmaq hüququna malik olduğunu göstərir. Corc Vaşinqtonun sözlərinə görə Peynin broşürsı şüurlarda çevrilişə səbəb oldu. İstiqlaliyyət Bəyannaməsi elan olunduqdan sonra ABŞ və İngiltərə arasında müharibə başlayır və Peyn Vaşinqtonun düşərgəsinə yollanaraq Amerika ordusunun nümayiş etdirdiyi şücaəti təsvir edən "Amerika Böhranı" qəzetini nəşr etdirir. Belə məqalələrdən biri Vaşinqtonun əmri ilə əsgərlərın gündəlik əmr yerinə oxunur və ordunu o dərəcədə ruhlandırır ki, döyüşə atılan amerikalı əsgərlər Peynin məqaləsindən olan ilk kəlməni durmadan təkrarlayırlar: "İnsan ruhunun gücünü nümayiş etdirməyin vaxtı gəldi".

Bunların sayəsində Peyn Amerikada Vaşinqtondan sonra ikinci ən məşhur adam sayılır. 1780-ci ildə Çarlstoun ingilislər tərəfindən ələ keçiriləndə Vaşinqton çıxılmaz vəziyyətə düşür. Bu vaxt Peyn hərbi xərcləri ödəmək üçün milli iltizam təşkil etməyi təklif edir və özü 500 dollar yazdırır. 1781-ci ildə o Amerika hökumətinin qərarı ilə Parisə maddi yardım almaq üçün göndərilir və bu tapşırığın öhdəsindən uğurla gəlir.

Müharibədən sonra Peyn İngiltərəyə qayıdır, Peyn Berns və Vordvordla birgə 1789-cu ildə baş verən Fransa inqilabını bütün bəşəriyyətin azadlığının başlanğıcı adlandıraraq alqışlayır. 1790-cı ildə Bork "Fransa inqilabı haqqında düşüncələr" əsərini dərc etdirəndə Peyn Borka qarşı "İnsanın hüququ" ("The Rights for Man") adlı böyük bir məqalə ilə çıxış edir Peyn bu məqaləsində insanın təbii hüquqlarını müdafiə edir. Peynin fikrincə insan ictimai birliyə öz təbii hüquqlarını qurban vermək üçün deyil, hüquqlarının bir qismini cəmiyyətin maraqlarına güzəştə getməklə onların təmin edilməsi məqsədilə daxil olur. Özündən sonra fikir azadlığı, vicdan azadlığı və başqalarına zərər yetirmədən öz xoşbəxtliyi üçün çalışmaq hüququnu qoyur. Borkla bu məsələ barəsində mübahisə aparan Peyn ən cüzi vergi verən fransıza belə səsvermə hüququ bəxş edən Fransanın yeni konstitusiyasını alqışlayır və bununla yanaşı İngiltərə konstitusiyasını şiddətli tənqid atəşinə tutur. Hakimiyyət məqalənin müəllifini təqib etmək qərarına gəlir.

1792-ci ilin mayında Peynə qarşı kral və konstitusiyanı təhqir etmə ittihamı irəli sürülür. Milli Konventin üzvü olan və Parisdə yaşayan Peyn məhkəmədə özü iştirak edə bilmədiyindən kitabının və şəxsiyyətinin müdafiəsini məşhur vəkil Tomas Erskinə həvalə edir. Gənc Erskinin məhkəmədəki möhtəşəm cıxışına baxmayaraq məhkəmə Peyni müqəssir elan edir. Konventin üzvü olan Peyn jirondistlərin qəti tərəfdarı idi və həmişə onlara səs verirdi. Kralın məhkəmə prosesində Peyn XVI Lüdoviqin sürgün edilməsini təklif edir və kralın edamının böyük siyasi yanlışlıq olacağını kütlənin diqqətinə çatdırır. Edam əvəzinə o kralın Amerikaya sürgün edilməsini təklif edir və kralın orada azadlıq və ədalətli hakimiyyət prinsiplərinə əsaslanan respublika idarəetmə sistemində ictimai rifahın necə çiçəkləndiyini öz gözləri ilə görəcəyini bildirir. Montanyarlar Peynin krala havadarlığını heç cür bağışlaya bilmirlər. Jirondistlərin məğlubiyyətindən sorna Peyn həbs olunur, ölümə məhkum edilir və yalnız möcüzə sayəsində edamdan qaça bilir. Dustaq olduğu vaxt özünün məşhur "Ağıl əsri" məqaləsini qələmə alır. Bu əsərdə Peyn İncilin təhlilində rasional təndiq üsullarını tətbiq etməyə cəhd göstərir.

Dini görüşlərində Peyn ingilis deistlərinin ardıcılı idi. Onun məqsədi özünün ifadə etdiyi kimi İncilin və xristian mifologiyasının nüfuzunu sarsıtmaq idi. 1795-ci ildə Peyn özünün siyasi baxışları əks olunmuş kiçik bir traktatını dərc etdirir. 1797-ci ildə o, teofilantropik dərnək təsis edir. Bu dərnəyin görüşlərində o özünün mövhumatdan ayrılmış dininin əsaslarını qoyur. 1804-cü ildə Peyn Amerikaya yollanır. Prezident Tomas Cefferson Peynin Amerikanın azadlığında göstərdiyi xidmətlərini xatırlayaraq bir gəmini onun ixtiyarına verir. Ozünün yenə də böyük sevinc hissi ilə qarşılanacağını düşünən Peyn dərindən yanılır. "Ağlın əsri" əsəri Amerika cəmiyyətini əsərin müəllifinə qarşı qoyur. Ən yaxın dostları belə ondan öz döndərir. Peyn bunlara dözə bilməyərək içkiyə qurşanır. O Nyu-Yorkda hamı tərəfindən atılmış, lakin rahat bir halda, həyatını heç də əbəs yerə yaşamadığı hissi ilə vəfat edir. "Mənim həyatım bəşəriyyət üçün xeyirli oldu, mən bacardığım qədər yaxşılıq etdim və odur ki tanrının mərhəmətinə ümid edərək rahat ölürəm".

Peyn həm siyasi, həm də dini baxışlarında rasionalizmin tipik nümayəndəsi idi. Onun qədər insan ağlına inana biləcək ikinci şəxs yox idi. Bəzən fikirlərini olduqca sadəlövhlüklə bildirdiyindən özünə kifayət qədər düşmən qazanmışdı. Lakin şübhəsiz ki, Peyn sağlam düşüncəsi, güclü məntiqi və özünü gözəl və aydın ifadə etmə qabiliyyətinə görə başqalarından fərqlənirdi. Peyn sözün əsl mənasında xalq tribunu idi. Bu təkcə onun sadə xalqın başa düşə biləcəyi dildə danışmaq qabiliyyəti ilə bağlı deyildi, həm də həyatının ən aparıcı ideyalarını məhz xalqa xidmətdə görməsində idi. Bencamin Franklinin məşhur "Mənim vətənim, harda azadlıq varsa, oradır" kəlamına bir qədər düzəliş verən Peyn isə belə deyirdi: "Mənim vətənim oradır ki, orda azadlıq yoxdur, amma insanları azadlıq əldə etmək üçün vuruşurlar". Bu sözlər onu xarakterizə edə biləcək ən yaxşı sözlərdir.

Vikianbarda Tomas Peyn ilə əlaqəli mediafayllar var.

• Tomas Peynin şəxsi vebsaytı Arxivləşdirilib 2009-04-16 at the Wayback Machine
• Dəyişik yönləriylə Tomas Peyn Arxivləşdirilib 2015-03-30 at the Wayback Machine
• Tomas Peynin teolojik çalışmaları
• Tomas Peyn cəmiyyəti
• Tomas Peynin Dini ve Politik filosofisi
• Tomas Peynin həyatı
• Tomas Peynin sözləri