Fonema

Los fonemes nun son soníos con entidá física, sinón astracciones mentales o astracciones formales de los soníos de la fala. Nesti sentíu, un fonema puede ser representáu por una familia o clase d'equivalencia de soníos (téunicamente denominaos fonos), que los falantes acomuñen a un soníu específicu mientres la producción o la perceición de la fala. Asina por casu n'español el fonema /d/ [+ obstruyente, + alveolar, + sonoru] pue ser articuláu como oclusiva [d] a principiu de pallabra o tres nasal o posa llarga, pero ye pronunciáu como aproximante [δ] ente vocales o ente vocal y líquida, asina /deu/ pronúnciase [deδo] onde'l primera y tercer soníu difieren nel grau de obstrucción anque son similares nuna serie de traces (los mesmos del fonema).

Un soníu o fono carauterizar por una serie de traces fonétiques y articulatorios. El númberu de dichos traces y la so identificación ye xera de la fonética. Un fono ye cualesquier de les posibles realizaciones acústiques d'un fonema.

La fonoloxía sicasí non necesariamente trata entes claramente definibles en términos acústicos. Como realidá mental o astracta un fonema nun tien por qué tener toles traces fonétiques especificaos. Por casu, en diverses llingües l'aspiración ye relevante pa estremar pares mínimos pero un fonema del español puede pronunciase más o menos aspiráu según el contestu y la variante llingüística del falante pero polo xeneral pa un fonema del español nun ta especificáu'l grau d'aspiración. Sicasí, en llingües como'l chinu mandarín o'l coreanu un fonema tien predefinido la traza d'aspiración.

El númberu de fonemes d'una llingua ye finito y llindáu en cada llingua y el númberu de alófonos potencialmente definibles, especialmente si especificamos traces fonétiques bien sutiles, ye potencialmente ilimitáu y varia según el contestu fonéticu y l'articulación llingüística individual de los falantes, a los so estudiu dedicará la llamada fonética esperimental. En cuanto al númberu de fonemes, esti nun tien por qué ser fixu, y puede camudar col cambéu llingüísticu, de fechu nun intre dau, pue ser que puedan construyise dos sistemes fonolóxicos con distintu númberu de fonemes si introducen regles de pronunciación más complexes. Sicasí, la mayoría d'analís del español ta en redol a 24 unidaes (5 vocales y 19 consonantes), anque non toles variedaes d'español tienen el mesmu númberu de fonemes.

Podemos dicir que fonema ye una unidá fonolóxica diferenciadora, indivisible linealmente y astracta.

• Diferenciadora: porque cada fonema se delimita dientro del sistema poles cualidaes que s'estremen de los demás y amás ye portador d'una intención significativa especial.

Por casu: /p-o-t-a/ y /b-o-t-a/ son dos pallabres que s'estremen semánticamente por cuenta de que /b/ oponer a /p/ pola sonoridá.

• Indivisible: nun puede descomponese n'unidaes menores.

Por casu: la sílaba o'l grupu fónicu sí pueden fraccionase. Un analís pormenorizáu del fonema revela que ta compuestu por un fexe de diversos elementos fónicos llamaes traces distintives que la so combinación forma l'inventariu de fonemes. L'inventariu de traces distintives ye coles mesmes llindáu y vien constituyir una especie de tercer articulación del llinguaxe.

• Astracta: nun son soníos, sinón modelos o tipos ideales de soníos. La distinción ente soníu y fonema foi un gran afayu nos últimos tiempos.

=== Definición formal de fonema Dada la distinción ente fonema y fono, esiste otra forma de concebir un fonema como una especificación incompleta de traces fonétiques. Esta rellación ye de fechu equivalente a la del fonema como conxuntu de fonos: el fonema sería los conxuntu de traces fonétiques comunes a tolos fonos que formen la clase d'equivalencia del fonema.

Más formalmente si ${\displaystyle /f/\;}$  ye un fonema que puede ser articuláu como tou un conxuntu de fonos ${\displaystyle \{\phi _{1},\phi _{2},...,\phi _{n}\}\;}$  entós podemos definir una rellación de pertenencia de cada unu d'esos alófonos al fonema si definimos la función ${\displaystyle {\mbox{rasg}}(\cdot )\,}$  qu'asigna a cada fono o fonema'l conxuntu de traces relevantes. Un alófono ye una realización posible d'un fonema si pertenez a la clase d'equivalencia de soníos acomuñada al fonema, qu'en términos de traces equival a que:

${\displaystyle \phi _{j}\in /f/\Rightarrow {\mbox{rasg}}(/f/)\subset {\mbox{rasg}}(\phi _{j})}$ 

Pela cueta a partir del conxuntu de fonos del mesmu fonema ${\displaystyle \{\phi _{1}^{f},\phi _{2}^{f},...,\phi _{n}^{f}\}\;}$  puede definise el conxuntu de traces relevantes pa definir el fonema:

${\displaystyle {\mbox{rasg}}(/f/)={\mbox{rasg}}(\phi _{1}^{/f/})\bigcap {\mbox{rasg}}(\phi _{2}^{/f/})\bigcap ...\bigcap {\mbox{rasg}}(\phi _{n}^{/f/})}$ 

Podemos aplicar les idees anteriores a analizar los fonemes obstruyentes /b, d, g/ del español. Como ye sabíu ente estes podemos estremar una realización oclusiva y otra aproximante, polo que podemos escribir:

${\displaystyle \{[b],[\beta ]\}\in /b/\qquad \{[d],[\delta ]\}\in /d/\qquad \{[g],[\gamma ]\}\in /g/}$ 

Y si introducimos un conxuntu de traces fonétiques relevantes como [+obstruyente], [+oclusivu], [+ aproximante], [+ llabial], [+alveolar], [+velar], [-fricativu], [+sonoru], ... tiense que:

fonema	traces	rellación
${\displaystyle {\begin{matrix}{\mbox{rasg}}([b])\\{\mbox{rasg}}([\beta ])\end{matrix}}}$	${\displaystyle {\begin{matrix}\{[+obstr][-fric][+ocl][+lab][+son]\}\\\{[+obstr][-fric][-ocl][+lab][+son]\}\end{matrix}}}$
${\displaystyle {\mbox{rasg}}(/b/)\,}$	${\displaystyle \{[+obstr][-fric][+lab][+son]\}\,}$	${\displaystyle {\mbox{rasg}}([b])\bigcap {\mbox{rasg}}([\beta ])}$
${\displaystyle {\begin{matrix}{\mbox{rasg}}([d])\\{\mbox{rasg}}([\delta ])\end{matrix}}}$	${\displaystyle {\begin{matrix}\{[+obstr][-fric][+ocl][+alv][+son]\}\\\{[+obstr][-fric][-ocl][+alv][+son]\}\end{matrix}}}$
${\displaystyle {\mbox{rasg}}(/d/)\,}$	${\displaystyle \{[+obstr][-fric][+alv][+son]\}\,}$	${\displaystyle {\mbox{rasg}}([d])\bigcap {\mbox{rasg}}([\delta ])}$
${\displaystyle {\begin{matrix}{\mbox{rasg}}([g])\\{\mbox{rasg}}([\gamma ])\end{matrix}}}$	${\displaystyle {\begin{matrix}\{[+obstr][-fric][+ocl][+vel][+son]\}\\\{[+obstr][-fric][-ocl][+vel][+son]\}\end{matrix}}}$
${\displaystyle {\mbox{rasg}}(/g/)\,}$	${\displaystyle \{[+obstr][-fric][+vel][+son]\}\,}$	${\displaystyle {\mbox{rasg}}([g])\bigcap {\mbox{rasg}}([\gamma ])}$

Afitáu un conxuntu de traces fonétiques pueden definise los soníos de la llingua, en principiu nun hai llende pa finar que pueda ser la distinción qu'establecen estes traces; potencialmente la llista de soníos puede faese tan grande como se quiera si inclúyense más y más traces. Sicasí'l númberu de fonemes ye un asuntu distintu, yá que munchos de los anteriores soníos van ser equivalentes dende'l puntu de vista llingüísticu. Un sistema fonolóxicu ye un par ${\displaystyle {\mathcal {F}}=(F,{\mathcal {R}})}$  onde ${\displaystyle F\,}$  ye un inventariu de fonemes astractos definíos por unos pocos traces del conxuntu total (les llingües naturales polo xeneral bazcuyen ente 10 y 30 fonemes, anque se describieron llingües con cerca de 100 fonemes), y ${\displaystyle {\mathcal {R}}}$  ye'l conxuntu de regles qu'en función del contestu relativu d'apaición de los fonemes definen totalmente les traces fonétiques, asina'l conxuntu de regles puede pensase como una aplicación del conxuntu de secuencies almitibles de fonemes nel conxuntu de secuencies almitibles de soníos:

${\displaystyle {\mathcal {R}}:\Sigma _{0}(F)\to \Sigma _{0}(S)}$ 

Onde ${\displaystyle \Sigma _{0}(F),\Sigma _{0}(S)\,}$  representen el conxuntu de secuencies finitas de fonemes y el conxuntu de secuencies finitas de soníos o alófonos.

Toles variedaes d'español tienen estos fonemes, pa los que s'especifiquen los traces fonétiques o traces distintives mínimos:

1. /a/: Fonema vocálicu d'apertura máxima (alófonos: [a], [ɑ]).
2. /b/: Fonema obstruyente billabial sonoru (grafíes: b, v y w, alófonos: [b], [β]).
3. /tʃ/: Fonema africáu palatal (grafía ch).
4. /d/: Fonema obstruyente coronal-alveolar sonoru (alófonos: [d], [ð]).
5. /y/: Fonema vocálicu palatal d'apertura media (alófonos: [y], [ɛ]).
6. /f/: Fonema llabial, fricativu, sordu, oral, en munches zones realízase fricativu billabial [ɸ].
7. /ɡ/: Fonema obstruyente velar sonoru (grafíes g y gu, alófonos: [g], [ɣ]).
8. /i/: Fonema vocálicu palatal y apertura mínima (alófono avezada: [i], en diptongos: [j]).
9. /x/: Fonema fricativu velar (grafíes g y j, alófonos: [h], [x], [χ], [ħ] en delles zones)
10. /k/: Fonema oclusivu velar sordu (grafíes c, qu y k ).
11. /l/: Fonema llateral (coronal-)alveolar.
12. /m/: Fonema nasal llabial (alófono avezáu: [m], ante a una f: [ɱ])
13. /n/: Fonema nasal (coronal-)alveolar (alófonos: [n], [ŋ], [ɴ]).
14. /ñ/: Fonema nasal palatal [ɲ].
15. /o/: Fonema vocálicu velar d'apertura media (alófonos: [o], [ɔ]).
16. /p/: Fonema oclusivu (bi)llabial sordu.
17. /ɾ/: Fonema vibrante simple (grafía -r-, -r).
18. /r/(rr): Fonema vibrante múltiple (grafía -rr-, r-). En munches rexones d'América nun hai vibración pa rr sinón un soníu fricativu o asibilado (Bolivia, Ecuador, interior de Perú, norte d'Arxentina, [ʐ]).
19. /s/: Fonema fricativu (coronal-)alveolar (grafía s, en delles variedaes z y c).
20. /t/: Fonema oclusivu (coronal-)alveolar sordu.
21. /o/: Fonema vocálicu velar d'apertura mínima (alófono avezada: [o], en diptongos: [w]).
22. /ʝ̞/: Fonema sonorante palatal (grafía y, nes zones yeístes tamién correspuende a ll. A principiu de pallabra realízase como africada palatal, n'interior de pallabra delles variedaes pronunciar como aproximante [ʝ] o [ɟ͡ʝ], otres fricativa [ʃ] o [ʒ] y otres como oclusiva [ɟ]).

Pueden faese les siguientes xeneralizaciones sobre la pronunciación:

• Tolos fonemes vocálicos, nasales, llaterales y vibrantes (sonorantes) realícense como soníos sonoros.
• Tolos fonemes fricativos realícense como soníos sordos.
• La traza de sonoridá namái ye relevante pa les obstruyentes non fricatives.
• Les vocales velares /o, o/ amás tán coarticuladas colos llabios y son arredondiaes.

Delles variedaes consten amás de los fonemes:

• /θ/: Fonema consonánticu, interdental, fricativu y sordu (grafíes c y z) qu'esiste nel español de Guinea Ecuatorial y d'España sacante parte d'Andalucía y Canaries. Aislladamente detectáronse restos de /θ/ nel interior de Perú (Cuzco) nos númberos 12, 13 o nel verbu dicir. [θ] tamién puede apaecer como variante del fonema /s/ en zones de cecéu como la mariña andaluza y más limitadamente ente falantes de la mariña peruana.
• /ʎ/: Fonema llateral palatal (grafía ll). Ye'l fonema tradicional del español estándar, güei presente, especialmente, en zones rurales del centru y norte d'España, ente los falantes de les zones billingües vasca y catalana, y n'América /ʎ/ ye mayoritariu en Bolivia, Paraguay, interior de Perú, norte d'Arxentina y zones de Colombia.
• /h/: Fonema fricativu, laringal (grafía h). Esiste en delles variedaes d'andaluz y del español caribeñu onde se caltién esa aspiración como reflexu de l'antigua F inicial llatina en delles pallabres (halar, fartu, heder, figu, fuxir), pero en cuasi toles variedaes esti fonema sumió dempués del sieglu XVII). Amás, [h] ye la realización del fonema /x/ en bona parte d'Andalucía, en Canaries, ribera caribeña (Antilles, América central, Venezuela) y toa Colombia.
• N'Andalucía oriental esiste una oposición fonolóxica ente vocales abiertes y zarraes, que ye bien visible por casu na formación del plural.

Amás d'estes variaciones nel inventariu fonémico, el númberu de alófonos que presenten los fonemes del español presenten peculiaridaes en delles variedaes. Por casu na modalidá llingüística andaluza les secuencies /s+b/, /s+d/ y /s+g/ dan llugar a les fricatives sordes [ɸ], [θ] y [x] (tando'l primera alófono ausente d'otres variedaes d'español).

Tocantes a la grafía cabo tener en cuenta que:

• C na mayoría de variedaes representa nos fonemes /s/ o /k/ según la vocal que siga, pero en delles variedaes puede representar tamién al fonema /θ/.
• H, nun ye un fonema na mayoría de variedaes, marginalmente en delles árees d'Andalucía retién la [h] aspirada del español medieval, y n'otros representa [h] o [x] d'estranxerismos non afechos.
• V y W son formes alternatives del fonema /b/.
• X ye la lletra formada pola unión de [k]+[s] y en zones de Llatinoamérica como ye'l casu de Méxicu, puede sonar como [ks] o [ɡz] como ye'l casu de "ésitu" o "espresar", como [x] (J española) como ye'l casu mesmu de Méxicu, Xalapa, Texas (que pa un español sería escritu Méjico, Jalapa, Texas). Puede sonar como [ʃ] <sh> como ye'l casu de Xoco y Huexotitla (Shoco y Hueshotitla)o igual como [s] como en Xochimilco (Sochimilco).

Frecuencies d'apaición (en porcentaxe):^[3]

Fonema	Grafemes	Frecuencia [%]
/y/	y	14,99
/a/	a	13,27
/o/	o	10,75
/s/	s, c, z	9,39
/n/	n	7,14
/i/	i	6,59
/r/	r-, -rr-	5,40
/t/	t	4,48
/k/	k, c, qu-	4,31
/d/	d	4,00
/l/	l	3,88
/m/	m	3,17
/b/	b, v	3,08
/o/	o	2,79
/p/	p	2,68
/ɡ/	g	1,11
/ʝ̞/	y, (ll)	0,72
/x/	g, j	0,70
/f/	f	0,53
/tʃ/	ch	0,40
/ɾ/	-r-	0,39
/ɲ/	ñ	0,24

• Fonoloxía
• Fonética
• Llingua natural
• Lectoescritura inicial
• Fonoloxía del español

• Ladefoged, Peter (xineru de 2005). Vowels and Consonants (n'inglés). Wiley-Blackwell. ISBN 978-1405124591. Consultáu'l 5/Nov/2008.
• Martínez Celdrán, Eugenio: El soníu na comunicación humana. Barcelona, Octaedru. 2003, 2ª ed.
• Martínez Celdrán, Eugenio: Problems in the classification of approximants. Journal of the International Phonetic Association, vol. 34, n. 2, 2004. 201-210.
• Guirao, M., & Jurado, M. A. G. (1993). Estudiu estadísticu del español. Llaboratoriu d'Investigaciones Sensoriales. CONICET. Buenos Aires, Arxentina.

•   Wikcionariu tien definiciones y otra información tocante a fonema.