Fonèma

Un fonèma es l'abstraccion dau son, es a diser la realizacion ideala d'un son sens préner en compte sa prononciacion fisica vertadièra dens un contèxte concrèt. Cada lenga tien un nombre concrèt de fonèmas qu'ageishen com unitats minimalas pr'amor de distinguïr significats diferents entre las paraulas. Los fonèmas se pòdon transcriure unitàriament gràcias a l'alfabet fonetic internacional. Los fonèmas son l'objècte d'estudi principal de la fonologia, una de las brancas de la lingüistica (e de la filologia).

La fonetica descriu la formacion e la percepcion deus sons sens considerar la lor foncion dens la comunicacion lingüistica. Tà transcríver los sons, la fonetica utiliza los signes de l'alfabet fonetic internacionau (AFI) e los hica enter croquets. La transcripcion deus fonèmas se hè en utilizar los signes de l'AFI hicats enter barretas clinadas. Per exemple, lo grafèma i, que correspon au fonèma /i/, es transcriuta [i] dens l'AFI.

La fonologia estúdia los sons en considerar la lor foncion dens la comunicacion. Los fonèmas son los sons ataus considerats. Dens l'ensemble deus fonèmas, la fonologia cèrca los qui son pròches tà véder si la diferéncia que los destria es foncionau o pas, es a diser si permet de destriar mots qu'an un sens diferent. Per exemple, entre /p/ e /b/, si permet de diferenciar pala (/'palɔ/) e bala (/'balɔ/).

Los organs utilizats tà produsir los sons d'una lenga son :

• los paumons que permeten l'expiracion de l'aire ;
• la traquèa que mia l'aire deus paumons dinc a la laringe ;
• la laringe on se tròban las còrdas vocaus ;
• la faringe ;
• la cavitat bucau ;
• l'espaci interlabiau ;
• la cavitat nasau ;

Organs mobils pòden modificar los sons produsits per la laringe. Son :

• l'uvula que barra o obreish la cavitat nasau ;
• la lenga que modifica lo volum de la cavitat bucau ;
• los pòts que modifican l'espaci interlabiau.

L'aire que sorteish deus paumons pòt donc encontrar ua barradura momentanèa de la canau vocau o un estretiment. La produccion deus sons pòt estar acompanhada o non de vibracions de las còrdas vocaus. Atau se destrian las consonantas ditas sonòras (preséncia de vibracions) de la consonantas ditas shordas (abséncia de vibracions). Las vibracions pòden estar percebudas en pausar un dit contra la laringe. Si la canau vocau es completament libra e se i a vibracions de las còrdas vocaus los sons produsits son vocaus. Se i a estretiment de la canau vocau e vibracions de la còrdas vocaus, los sons produsits son glides, es a diser miejas consonantas.

La produccion deus sons ne's hè pas sonque se i a aire. L'aire amassat dens los paumons a l'inspiracion es utilizat tà produsir sons a l'expiracion, quan aqueth aire es caçat deus paumons e passa per la laringe, la faringe, la cavitat bucau e l'espaci interlabiau.

La laringe es l'organ que produseish la votz. Es un organ complèxe compausat de muscles, de ligaments, de cartilags e de membranas. Aquí se tròban las còrdas vocaus que produseishen vibracions.

La faringe es ua canau que hè comunicar la cavitat bucau dab l'esofag d'ua part e la traquèa de l'auta part. Un organ mobil, l'epiglòti, permet de barrar la traquèa au moment de la degluticion.

Dens la cavitat bucau, l'organ mei important es la lenga. La lenga es un organ hèra mobil que se pòt desplaçar dens tots los sens e donc modificar lo volum de la cavitat bucau. Duas parts de la lenga jògan un ròtle dens l'articulacion deus sons :

• la punta (o apex) permet l'articulacion apicau ;
• lo dessús permet l'articulacion dorsau.

La lenga se pòt dirigir de cap a mantuns luòcs deu paladar. Aquò permet de definir lo lòc de l'articulacion deus sons :

• lei dents permeton l'articulacion dentau ;
• los alveòls permeton l'articulacion alveolara ;
• lo davant deu paladar permet l'articulacion prepalatau ;
• lo paladar permet l'articulacion velara ;
• l'uvula permet l'articulacion uvulara.

L'uvula es un element mobil que dessepara la cavitat bucau de la cavitat nasau. Quan es lhevada, lo passatge de cap a la cavitat nasau es barrat e l'articulacion es dita orau. Quan es baishada, ua part de l'aire pòt passar per la cavitat nasau e l'articulacion es dita nasau.

Los pòts son l'element mei important d'aqueth espaci. Pòden estretir o barrar la canau vocau. Si l'estretiment o la barradura se hè au nivèu deus dus pòts, l'articulacion es dita bilabiau. Si l'estretiment se hè au nivèu deus pòts deu baish e de las dents deu haut, l'articulacion es dita labiodentau. Los pòts pòden tanben avançar au moment de la produccion de quauques sons vocalics, coma [u] o [y], e l'articulacion es dita labializada o arredonida.

Aqueths sons se caracterizan per ua vibracion de las còrdas vocaus e l'obertura de la canau vocau. Las vocaus pòden estar destriadas en foncion de dus critèris : lo lòc de l'articulacion e lo mòde d'articulacion.

Las vocaus pòden estar destriadas en foncion deu lòc on se hè l'articulacion. Las vocaus son ditas :

• palataus quan la part anteriora de la lenga puja de cap tau paladar dur ;
• labiopalataus quan la part anteriora de la lenga puga de cap tau paladar dur e que los pòts s'arredoneishen ;
• velaras quan la part mejana de la lenga puja de cap tau paladar moth.

En foncion dau gra d'apertura, es a diser en foncion de l'espaci que demora enter lo paladar e lo dessús de la lenga, las vocaus son ditas ubèrtas (espaci gran) o barradas (espaci estret). Dens lo cas de la labializacion, los pòts pòden conservar la lor posicion e las vocaus son ditas non arredonidas e non labializadas. Los pòts pòden tanben avançar e préner ua forma circulara e lei vocaus son ditas arredonidas o labializadas.

Los sons consonantics se caracterizan per ua barradura parciau o totau de la canau vocau. Com las vocaus, las consonantas pòden estar destriadas en foncion deu lòc d'articulacion e deu mòde d'articulacion.

Lo lòc d'articulacion es lo lòc de la canau vocau on se hè la barradura o l'estretiment mercés au desplaçament d'un o mantuns organs mobils : lenga, pòts... Atau pòden estar destriats los diferents tipes d'articulacion seguents :

• lo tipe bilabiau quan los pòts barran completament la canau vocau en s'aplicar l'un contre l'aute ;
• lo tipe labiodentau quan los pòts deu baish barran parciaument la canau vocau en s'aplicar contra las dents deu haut ;
• lo tipe labiovelara quan la canau vocau s'estreteish au nivèu deu veu deu paladar e, en medish temps, los pòts s'arredoneishen ;
• lo tipe dentau quan la punta de la lenga barra la canau vocau en s'aplicar contra las dents deu haut ;
• lo tipe apicoalveolara quan la punta de la lenga puja de cap aus alveòls e reduseish la canau vocau ;
• lo tipe prepalatau quan lo dessús anterior de la lenga puja de cap a la part anteriora deu paladar e reduseish la canau vocau ;
• lo tipe palatau quan lo dessús de la lenga puja, s'esten contra lo paladar e estreteish o barra completament la canau vocau ;
• lo tipe velar quan lo dessús de la lenga puja de cap au veu deu paladar e estreish o barra completament la canau vocau ;
• lo tipe laringau quan l'estretiment de la canau vocau se hè dens la part superiora de la laringe.

Las consonantas pòden estar destriadas en foncion de la gra d'apertura de la canau vocau, de la sonoritat donada au son o de la nasalizacion deu son :

• segon la gra d'apertura de la canau vocau, son ditas oclusivas si la canau vocau es barrada completament e constrictivas si la canau vocau es estretida sonque. Las miejas oclusivas son ua categoria especifica de consonantas que començan com una oclusiva e que s'acaban com una constrictiva.
• segon la sonoritat, las consonantas son ditas shordas quan ne i a pas nada vibracion de las còrdas vocalas o sonòras quan i a vibracions de las còrdas vocaus. Generaument, las consonantas shordas son articuladas mei hòrt que las sonòras.
• dens lo cas de la nasalizacion, l'uvula s'abaisha tà perméter lo passatge de l'aire per la cavitat nasau mentre que la canau vocau es barrada au nivèu deus pòts.

Los glides o miejas consonantas son articulacions intermediàrias entre las vocalas e las consonantas. Per exemple, en gascon, dens la prononciacion de las vocaus mei barradas /i/ e /u/, la canau vocau es hèra estretida. Si la lenga contunha de pujar de cap au paladar /i/ o au veu deu paladar [u], los sons prononciats /j/ e /w/ ne son pas mei completament vocalics e ne son pas tanpòc completament consonantics.

Los diftongs e triftongs son sequéncias glide + vocau o vocau + glide e, per çò que tòca los triftongs, sequéncias glide + vocau + glide.

• L'AFI (Alfabet Fonetic Internacional (IPA en anglés)

• Portal de las lengas