Tonga

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Republica de Tonga Pule'anga Fakatu'i 'o Tonga Kingdom of Tonga
(En detalle) (En detalle)
Lema nacional: Ko e Otua mo Tonga ko hoku tofi'a (tongano; «Dios y Tonga son o mío herencio»)
Himno nacional: Koe Fasi Oe Tu'i Oe Otu Tonga
Capital  • Población  • Coordenatas	Nuku'alofa 24.500 (2005 est.) 20° 00' S 175° 00' E
Mayor ciudat	Nuku'alofa
Idiomas oficials	Tongano, anglés
Forma de gubierno Rei de Tonga Primer ministro	Monarquía constitucional Tupou VI Pohiva Tuʻiʻonetoa
Independencia  • Calendata	D'o Reino Uniu 4 de chunio de 1970
Superficie  • Total  • % augua Mugas Costas	Posición 171º 748 km² 4% 0 km 419 km
Población  • Total  • Densidat	Posición 177º 112.422 (chulio de 2005 est.) 150,3 hab/km²
PIB (PPA)  • Total (2005)  • PIB per capita	Posición 180º US$ 785 millons US$ 7.706 (81º)
Moneda	Pa'anga (TOP)
Chentilicio	Tongano, tongana
Zona horaria  • en Verano	UTC+13 UTC+13
Dominio d'Internet	.to
Codigo telefonico	+676
Prefixo radiofonico	A3A-A3Z
Codigo ISO	776 / TON / TO
Miembro de: Commonwealth, ONU

Tonga (oficialment Reino de Tonga, Puleʻanga Fakatuʻi ʻo Tonga en tongano), a sola monarquía d'Oceanía (de fueras de bels países d'a Commonwealth), ye un chicot país y estato situato a l'este d'Australia y 800 km a lo nord-este de Nueva Zelanda, a lo sud de l'Oceano Pacifico. Ye formato por mas de 160 islas grans y chicotas, encara que nomás que 36 en son habitatas de contino, estendillatas por una superficie oceanica d'alto u baixo 700.000 km².

A suya población ye de 112.422 (estimación de chulio de 2005) en una superficie de 748 km², con una densidat de población de 150,3 hab/km². A capital d'o país se troba en a ciudat de Nuku'alofa, que ye amás en ye a ciudat con mayor numero d'habitants.

Tonga ye, dende o punto d'anvista politico, una monarquía constitucional, estando l'actual rei de Tonga Taufa'ahau Tupou V, y o primer ministro Siale'ataonga Tu'ivakano. Ye independient dende o 4 de chunio de 1970, estando d'antis mas una colonia d'o Reino Uniu. A suya moneda nacional ye o pa'anga.

Tonga ye tamién a sobén conoixito con o nombre de islas de l'amistat por a recepción que se i fació en 1773 a o capitán britanico James Cook cuan i plegó en a suya primera vesita; o feito ye que plegó en mel meyo d'o ʻinasi, ye decir, a ofrenda d'as primicias a o Tuʻi Tonga (o prencipal rei d'as islas), estando convidato a las celebracions. Sindembargo, seguntes o escritor William Mariner, en realidat os tonganos heban previsto de cocinar y minchar-se a o capitán britanico, pero en zaguerías no podioron alcordar un plan ta fer-lo.^[1]

L'archipelago de Tonga se sitúa en a Polinesia Occidental, una mica a o norte d'o tropico de Capricorno. A suya capital, Nuku'alofa, se localiza a bel 1.770 km a o nord-este d'Auckland, a mayor ciudat de Nueva Zelanda, y a 690 km de Suva, capital y ciudat mas important de Fichi.^[2]

L'aria total ye d'alto u baixo 748 km², d'os que 30 son constituyitos d'augua.^[2] O país ye formato por 176 islas, d'as que nomás 36 son habitatas de forma permanent, lo que se traduz en que poco menos d'o 80% (670 km²) d'o territorio ye habitato.^[2] Bi ha tres grupos prencipales d'islas: Tongatapu, a o sud, a on se concentra mas d'a metat d'a población; Vava'u, a o norte; y Ha'apai, en o centro.

Tonga ye un archipelago localizato chusto a o sud de Samoa. As suyas 169 islas, d'as que 96 son habitatas, se dividen en tres grupos prencipales: Mayorga, Gálvez y Amsterdam, que forman una linia norte-sud de 800 kilometros de largaria. Amsterdam, a isla mas gran y a on ye a capital Nuku'alofa, cubre 257 km². Cheolochicament, as islas de Tonga son de dos tipos: a mayoría tienen una base de calsinera que s'orichinó a partir de formacions de coral devantadas; a resta se composan de calsinera sobre una base d'orichen volcanico. As islas de procedencia volcanica son montanyosas, mientres que las d'orichen coralino son planas.

O clima ye subtropical, templato con plevias, con veranos muit calidos.^[2] En o periodo calido (d'aviento enta abril), a temperatura puya por dencima d'os 32 °C, y en o periodo mas fredo (de mayo enta noviembre), as temperaturas no gosan blincar d'os 27 °C. A temperatura meyana va de 23 °C a 27 °C, y a precipitación anyual varía de 170 a 297 centímetros si se viacha dende a isla d'Amsterdam en o sud dica as islas d'o norte mas amanatas a o ecuador. A humidat meyana diaria ye d'o 80%.

A tierra, fértil, s'emplega ta cautivar plantacions de platano, palmito y coco.^[2] O punto mas alto d'o país, situato a 1.033 msnm, se troba en a isla de Kao.^[3]

O esporte mas popular y mas practicato en Tonga ye o rugby. L'organismo rector ye l'Unión de Rugby de Tonga, afiliata a l'Alianza de Rugby d'as Islas d'o Pacifico. A suya selección nacional ye conoixita como Ikale Tahi (as Alicas d'a mar) y tamién tien un dance de guerra pareixito a la Haka anomenato Sipi Tau. Con una población de poco mas de 100.000 habitants bi ha partecipato 7 vegatas en a Copa Mundial de Rugby dende 1987, a zaguera en l'anyo 2015.

Tamién ye popular o fútbol australiano practicato oficialment dende o 2004, anyo en que estió establita l'Asociación de Fútbol Australiano de Tonga. A suya selección nacional ye conoixita como os Black Marlins.

O fútbol tamién ye practicato pero a suya selección nacional ye una d'as mas débils d'o mundo, garra vegata bi ha claseficato ta partecipar en a Copa d'as Nacions d'a OFC y o suyo millor puesto, en a Claseficación mundial d'a FIFA de seleccions nacionals garra vegata bi ha puyato mes d'o puesto 163 (en 1998) de 208 seleccions mundials reconoixitas por a FIFA.

• Se veigan as imáchens de Commons sobre Tonga.
• (en) Pachina web oficial d'o gubierno de Tonga.