Minoïese beskawing

Deel van 'n reeks oor die
Geskiedenis van Griekeland
Griekse Bronstydperk
Egeïes • Helladies • Sikladies • Minoïes • Miceens
Antieke Griekeland
Donker eeue • Argaïes • Klassiek • Hellenisties • Romeins
Middeleeuse Griekeland
Bisantyns • Frankies en Latyns • Ottomaans
Moderne Griekeland
s • b • w

Die Minoïese beskawing, uit die Bronstydperk, het op die eiland Kreta ontstaan en ’n opbloei beleef van omstreeks die 27ste tot die 15de eeu v.C.^[1] Dit is aan die begin van die 20ste eeu herontdek danksy die werksaamhede van die Britse argeoloog sir Arthur Evans. Will Durant het na dié beskawing verwys as "die eerste skakel in die Europese ketting".^[2]

Met die begrip Minoïese beskawing word bedoel die verskillende opeenvolgende kulture wat tydens die Griekse Bronstyd (omstreeks 2500-1200 v.C.) op die eiland Kreta (suid van die Griekse vasteland) en enkele omringende eilande bestaan het. Die woord Minoïes is vir die eerste keer in hierdie verband gebruik deur die Britse argeoloog sir Arthur Evans, wat die eerste persoon was wat aangetoon het dat die "ryk van die legendariese koning Minos" 'n geskiedkundige grondslag het. Die besondere aard van die Minoïese kultuur blyk veral duidelik uit die skrif en die beeldende kuns. Omstreeks 1400 v.C. het die Minoïese beskawing geleidelik deel geword van die groter geheel van die (Griekse) Miceense beskawing.

Wat die Minoërs hulself genoem het, is onbekend. Die benaming "Minoïes" was ’n skepping van Evans na aanleiding van die mitiese "koning" Minos.^[3] Hy is in die Griekse mitologie verbind met die labirint, wat Evans in verband gebring het met die argeologiese terrein Knossos. Daar is al beweer die Egiptiese pleknaam "Keftiu" (*Káftiu kftiw) en die Semitiese "Kaftor", oftewel "Kaphtor" en "Kaptara" in die Mari-argiewe, verwys na Kreta. "Nietemin kan sekere erkende feite rakende Kaphtor/Keftiu kwalik met Kreta verbind word," soos John Strange opgemerk het.^[4] In die Odussee, wat eeue ná die vernietiging van die Minoïese beskawing geskryf is, noem Homeros die Kretensiese inwoners Eteokretensers (d.w.s. "ware Kretensers") – ’n volk wat die afstammelinge van die Minoërs kon gewees het.

Minoïese paleise (anaktora) is die bekendste geboue wat op die eiland uitgegrawe is. Dit is monumentale geboue wat administratiewe funksies vervul het, soos aangedui deur die groot argiewe wat deur argeoloë opgegrawe is. Elk van die paleise wat tot dusver ontbloot is, beskik oor sy eie unieke kenmerke, maar daar is ook gemeenskaplike kenmerke wat hierdie geboue onderskei van ander strukture. Die paleise het dikwels verskeie verdiepings gehad met binne- en buitetrapgange, ligopeninge, massiewe suile, voorraadstore en binnehowe.

Die Minoërs was nie Indo-Europees nie; hulle was verwant aan voor-Griekse nedersetters van die Griekse vasteland en Wes-Anatolië, die sogenaamde Pelasgers.^[5]

"Kreta is 'n land, aan alle kante deur die see omring, vrugbaar en mooi. Ontelbare mense woon daar, en daar is negentig stede. Een van die stede is Knossos, 'n groot stad... waar Minos regeer het.. ," het.... Homerus in die Odyssee geskryf. Op 'n ander plek in die beroemde werk word daar selfs van Kreta "met honderd stede" gepraat.

Opgrawings wat deur die verwysings geïnspireer is, het baie van die uitsprake bevestig. Kreta is ʼn uiters bergagtige land wat net op enkele plekke, veral aan die noordekant, vrugbare vlaktes het. In die Oudheid, en vandag nog, is dit waar die meeste hawens, landerye en stede was en steeds is.

Die oorgang van die Steentyd na die Bronstyd in omstreeks 1800 v.C. het vir Kreta op allerlei terreine groot veranderinge meegebring. Die verandering in die erdewerk is veral opvallend. Dit is moontlik dat volke van buite af die nuwe erdewerkvorme asook die kuns van metaalbewerking ingevoer het. Die feit dat Kreta ryk aan kopererts was, het tot voordeel van die metaalbewerkingsbedryf gestrek. Van die Vroeë Bronstyd (omstreeks 2600-2500 v.C.) tot aan die einde van die Minoïese tyd (omstreeks 1400- 1200v.C.) was Kreta 'n toevlugsoord vir buitelanders.

Die voortdurende immigrasie was waarskynlik een van die belangrikste redes vir die lang bloeityd van die Minoïese beskawing (meer as duisend jaar), aangesien die kultuur daardeur steeds nuwe stimulusse ontvang het. Aan die ander kant was oorbevolking van tyd tot tyd 'n probleem. In die Griekse sages het oorbevolking al ter sprake gekom, asook die pogings wat aangewend is om die probleem deur kolonisasie te oorkom. Die legendes is in groot mate deur argeologiese vondste bevestig.

Die Minoïese beskawing het oor die algemeen geleidelik ontwikkel. Twee natuurrampe het die gladde verloop egter benadeel: In omstreeks 1700 v.C. het 'n ramp (aardbewing of instorting?) talle nedersettings verwoes, terwyl daar in die tydperk kort na 1500 v.C. 'n vulkaanuitbarsting op die naburige eilandjie Thera plaasgevind het. Die uitbarsting was besonder hewig en kan vergelyk word met die van Krakatau in Indonesië in 1883 n.C.

Die aardbewing en die gepaardgaande vloedgolf, wat "huishoogte" bereik het, moes die grootste dele van die nedersettings aan die noordelike kusstrook van Kreta vernietig het. In die jare na die uitbarsting van die vulkaan het groepe veroweraars, waarskynlik van die Griekse vasteland af maar moontlik van elders, Kreta binnegeval.

Dit het die laaste fase van die Minoïese beskawing (omstreeks 1500-1400 v.C.) ingelui. Na die invalle is die verwoeste nedersettings of paleise net op enkele plekke herbou. Knossos het dus die vernaamste nedersetting asook die hoofstad geword. Talle gegewens dui daarop dat ʼn magtige militêre dinastie al van omstreeks 1700 v.C. vanuit Knossos die beheer oor groot dele van Kreta uitgeoefen het, moontlik selfs oor die hele eiland. Koning Minos, na wie die Minoïese beskawing genoem is, was een van die heersers van die vorstehuis.

Minos kon egter ook 'n koningstitel gewees het. 'n Verhaal uit die tyd wat beroemd geword het, is die van die Minotaurus (= Minos se bull), 'n monster wat in die labirint (waarskynlik die ingewikkelde paleis van Knossos) sou geleef het. Die stad Athene moes elke jaar 7 jong mans en 7 jong meisies aan Minos skenk, wat dan vir die monster gewerp is.

Die Griekse held Theseus het die Minotaurus uiteindelik verslaan, en met behulp van Minos se dogter Ariadne het hy uit die labirint ontvlug deur 'n bol tou agter hom af te rol. Knossos se heerskappy het met ʼn nuwe ramp geëindig: die paleis is byna heeltemal deur 'n brand vernietig en nie herbou nie (omstreeks 1375- 1350v.C., of moontlik vroeër). Die ramp is gevolg deur 'n nuwe inval uit Griekeland, wat die oorgang gevorm het na die Miceense beskawing. Die middelpunt van die nuwe beskawing was nie meer op Kreta geleë nie, maar op die Griekse vasteland.

Die naam van sir Arthur Evans (1851-1941) is onlos- maaklik verbonde aan die Minoïese beskawing. Hy het in 1900 toestemming ontvang om opgrawings by Knossos te doen, en in 'n reeks uitgebreide opgrawings, wat nil sy dood deur ander voortgesit is, is die groot paleis, verskeie huise en die sogenaamde klein paleis blootgelê.

Uit die uitgrawings het geblyk dat Knossos gedurende die hele Bronstyd bewoon was. Die opgrawings het ook gedui op die hoe gehalte van vakmanskap van die Minoïese bouers, veral wat riolering betref. Die paleis van Knossos is verreweg die bekendste maar beslis nie die enigste prestasie van die Minoïese beskawing nie. Tans is daar al sowat 40 nedersettings of paleiskomplekse opgegrawe, waarvan talle, onder meer die paleise by Phaistos en Mallia en die dorp Gournia, baie uitgebreid is. Dit is dus moontlik dat argeol09 nog al "100 stede" waarvan Homerus melding gemaak het, kan blootlê.

Op grond van gegewens wat uit argeologiese vondste verkry is, kon 'n taamlik duidelike beeld gevorm word van die bestaansmiddele in die Minoïese tyd. Landbou was die vernaamste bestaansmiddel, en graan, vye, olywe en druiwe is verbou.

Die pottebakkersnywerheid (vir die bewaring van landbouprodukte) en die vervaardiging van gereedskap soos ploeë, byle en perse (vir olyfolie en wyn) het ten nouste met die landboubedryf saamgehang. Naas die landbou was veeteelt ook van belang (onder meer vir die wolproduksie). Jag was 'n verdere bestaansbron, terwyl handel ook ʼn taamlik belangrike rol gespeel het. Dit het egter altyd aan die landbou ondergeskik gebly.

Die handel was moontlik 'n uitvloeisel van die voortdurende immigrasiestrome, aangesien die immigrante hulle verbintenisse met hulle stamlande behou het en dit 'n goeie aanknopingspunt vir handelskontakte was. Talle bewyse van handelskontakte is gevind, nie net op Kreta self nie, maar ook op die Eoliese Eilande, in Sirië en veral in Egipte, waar die naam Keftiu (= Kreta) dikwels in tekste voorkom.

Aan die ander kant is talle tekens van Egiptiese invloed op Kreta aangetref, onder meer die gebruik van 'n aangepaste hiëroglieweskrif. Die albasterdeksel van 'n pot met die naam van 'n Egiptiese Farao uit die Hyksostyd (omstreeks 1650- 1550 v.C.) daarop, is by Knossos gevind, wat waarskynlik die beste bewys is van die goeie handels – en kultuurbande wat tussen Egipte en Kreta bestaan het.

Uit dergelike vondste elders (byvoorbeeld in Anatolië) is afgelei dat die deksels waarskynlik net aan baie belangrike bevriende vorste geskenk is om goeie betrekkinge te bevorder. Daar bestaan nog meningsverskil oor die rol wat die godsdiens van die Egiptenare gespeel het in byvoorbeeld die rituele van die Minoïese priesterstand.

Van omstreeks 200 v.C. af was daar op Kreta enkele wedywerende koninkryke waarvan die invloedsfere tot buite Kreta gestrek het. Dit blyk onder meer uit geskrifte van klassieke Griekse skrywers, wat na die sogenaamde thalassokrasie (heerskappy ter see, seeryk) van koning Minos verwys het. Argeologiese vondste het die militêre aard van die tydperk bevestig: op verskillende plekke is groot hoeveelhede wapens (pylpunte, spiese, dolke, swaarde, byle met twee lemme) gevind.

'n Bestudering van die verskillende plattegronde van Minoïese geboue het ook getoon dat die geboue hoofsaaklik 'n militêre funksie gehad het. Strydwaens van die vasteland is in 'n laat stadium van die Minoïese beskawing ook op Kreta in gebruik geneem. Die ou opvatting dat die Minoïese beskawing baie vreedsaam was, is dus blykbaar nie waar nie.

Die oudste skrif van Kreta was die Kretensiese hiërogliewe (die naam word gegee as gevolg van die beeldtekens van sy tekens, hoewel dit waarskynlik 'n lettergreepskrif was).

Die kleitablette met ʼn sillabiese lineêre skrif, is deur Evans in twee groepe ingedeel, naamlik Lineêr A (die oudste, van omstreeks 1700 tot 1500 v.C.) en Lineêr B (die jongste, van omstreeks 1500 tot 1200 v.C.). Die "suiwer" vorm, Lineêr A, is net op Kreta gevind, veral in die paleis van Hagia Triada aan die suidkus, wat deur brand verwoes is.

Lineêr B, wat in die vyftigerjare van die eeu deur Michael Ventris ontsyfer is, is op Kreta sowel as die Griekse vasteland aangetref. (By Knossos alleen is daar al sowat 3 000 tablette en fragmente ontdek.) Die ontsyferde tablette (hoofsaaklik voorraadlyste en so meer) versterk die vermoede dat die Kretensers ‘n geordende maatskappy, met 'n redelik uitgebreide burokrasie gehad het.

Gebaseer op die ontsyfering van Lineêr B, is dit moontlik om tekste in Lineêr A en fragmente van die hiërogliewe tekste deels te lees. Hulle taal is egter anders, en slegs 'n deel van die woorde (plantname, persoonlike name, toponieme, ens.) kan verstaan word.

Afgesien van hierdie skrifstelsels, was daar nog een (getoets op die skyf van Phaistos en die seremoniële byl van Arkalochori), wat heeltemal onverklaarbaar is en sigbaar nie verwant is aan die voorgenoemde skryfstelsels nie.

Die Minoïese kuns word in drie tydperke ingedeel: die Vroeg Minoïese (omstreeks 2500 of vroeër tot 2000 v.C.), die Middel-Minoïese (omstreeks 2000- 1550 v.C.) en die Laat-Minoïese (omstreeks 1550- 1100 v.C.). Die oudste oorblyfsels, naamlik swart-grys gepoleerde keramiek en beeldjies van die swaarlywige moedergodin, dateer uit die Laat Steentyd (4e millennium v.C.).

In die laaste fase van die laat Steentyd (kort na 3000 v.C.) het die karakteristieke snawel kan verskyn (dit word so genoem omdat die tuit baie na ‘n snawel lyk). Meer kleure is in daardie stadium ook in die erdewerk gebruik. Na omstreeks 2500 v.C., in die Vroeë Bronstyd, is die vase vir die eerste keer beskilder; donker verf is op 'n ligte agtergrond, aangebring.

Omstreeks 2200-2000 v.C. is daar begin om met ligte verf op 'n donker agtergrond te skilder. In grafte by Mesara (Oos-Kreta) is daar goue edelsmeewerk (kettings en ander juwele) uit die periode ontdek. Kort na 2000 v.C. - die begin van die Middel-Minoïese tydperk – is die eerste paleise by Knossos, Mallia en Phaistos gebou.

Die sentra van die Minoïese beskawing is nie deur middel van mure en vestings verdedig nie, maar deur die vloot, sodat geen vyand aan wal kon kom nie (vandaar die thalassokrasie). Alle paleise, ook die wat later gebou is, het twee besondere kenmerke gehad: Die geboue is rondom twee binnehowe gerangskik. Die een binnehof was reghoekig en in die middel van die kompleks, terwyl die –ander een langs die wesgewel was en geen vaste vorm gehad het nie. Die tweede kenmerk was dat die middelste binnehof 'n noord-suid-as gehad het.

Die keramiekstyl uit die tydperk waarin die eerste paleise gebou is, word die Kamares-styl genoem, na aanleiding van die grot waar die eerste voorbeelde gevind is. Dit is in meer as een kleur met plantmotiewe beskilder. Die gehalte van die klei en die vernis was beter as vroeër, terwyl die pottebakkerswiel ook in gebruik gekom het. In omstreeks 1700 v.C. is die eerste paleise deur oorlogsgeweld of deur aardbewings verwoes, en na ongeveer 'n eeu is daar begin om die paleise te herbou.

Die paleis van Knossos het die ander in grootte (150m²) en prag oortref. Dit het uit drie verdiepings bestaan. Die geweldige kompleks van sale, gange, galerye, trappe en voorraadkamers is rondom ʼn sentrale hof gerangskik en in Griekse mites is dit 'n labirint genoem, waarskynlik weens die siermotief van die dubbelbyl (labrus), wat dikwels voorkom. Die mure is versier met fresko's en stucreliëfs wat met die freskotegniek in 'n naturalistiese styl beskilder is.

Groot dele hiervan het bewaar gebly en is tans in die museum van Herakleion. Stiere en stiergevegte, wat ongetwyfeld ʼn belangrike deel van die kultiese feestelikhede uitgemaak het. was ʼn belangrike tema. Ander temas wat uitgebeeld is, is optogte, dansers en danseresse, fabelagtige diere, blomme (verallelies), voëls en so meer. Die keramiek uit die tydperk was ook sterk naturalisties van aard. Motiewe is veral aan die plante- en see-(diere-)wêreld ontleen.

Omstreeks 1500 v.C. het daar by Knossos 'n sekere verstarring ingetree. Tot in omstreeks 1400 v.C. is vase in die styl, die sogenaamde paleisstyl, beskilder. Die Minoïese beeldhoukuns was tot klein beeldhouwerke beperk, soos die 36 cm hoë beeldjie van die "slanggodin" uit Knossos (omstreeks 1600v.C.). Die hoë peil van die goudsmeekuns blyk onder meer uit twee goue bekers met ʼn voorstelling van 'n stiervangs, wat by Vaphio op die Peloponnesos gevind is en waarskynlik in omstreeks 1600 v.C. deur ʼn Kretensiese kunstenaar gemaak is.

Van omstreeks 1375 tot 1350 v.C. is die paleise weer verwoes, waarskynlik deur 'n aardbewing en vloedgolwe. Die paleis van Knossos is vir nog ongeveer 'n eeu daarna bewoon, maar die politieke en kulturele sentrum het na Micene op die Griekse vasteland verskuif. Na 1400 v.C. het daar geen Minoïese kuns van betekenis meer tot stand gekom nie.

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409605, volume 19, bl. 85