[go: up one dir, main page]
Gaan na inhoud

Libertynisme

in Wikipedia, die vrye ensiklopedie
Die artikel bespreek die uitdrukking libertynisme (Engels: Libertarianism) soos algemeen verstaan in V.S.A. Die tradisionele Europese term word bespreek onder libertynse sosialisme. Libertynisme soos die term veral in die V.S.A verstaan word, word ook baiekeer in Europa na verwys as libertynse kapitalisme.
Vir gebruik van die uitdrukking in die vrye wil filosofie sien libertynisme (filosofie).

Libertynisme is 'n politiese filosofie wat individuele regte en 'n beperkte regering voorstaan. Libertyne glo dat individue vry moet wees om enigiets te doen soos hulle goed dink, solank as dit wat hulle doen nie inbreuk maak op die gelyke regte van ander nie. In hierdie verband stem hulle saam met baie ander moderne politieke ideologieë. Die verskil kom voor in die definisie van "regte". Vir libertyne bestaan daar geen "positiewe regte" nie (soos die reg tot voedsel, beskutting en gesondheidsorg), slegs "negatiewe regte" (soos om nie aangerand, mishandel of beroof te word nie). Libertyne glo verder dat die enigste geregverdige gebruik van dwang (of geweld), hetsy deur privaat individue of deur die staat, die beskerming van die regte is.

Terminologie

[wysig | wysig bron]

Die uitdrukking "libertynisme" in die sin word wyd gebruik sedert die 1950's. Libertyn is voorheen gebruik deur anargiste om hulself te beskryf om die neerhalende konnotasie van "anargie" te vermy. Die nasleep van die vernietiging van die Paryse Kommune in 1871 was dat anargisme en anargiste in baie lande vir dekades lank amptelik verbode organisasies geword het, met die gevolg dat anargiste hulself onder ander name moes identifiseer — dus die aanneming van die Franse woord libertaire as 'n alternatief. In die verband is die term libertynisme, soos in die vroeë dele van die 20ste eeu in Europa en die V.S.A in gebruik, 'n variant van sosialisme.

Daar is 'n skerp onderskeid met die moderne gebruik van die woord (veral soos in die V.S.A), waar Libertyne glad nie sosialiste is nie, en die meeste mense wat hulself so beskryf is ook nie anargiste nie, maar eerder minargiste (d.w.s. voorstanders van beperkte regering). Die term het gewild geword in die V.S.A by denkers wat geglo het hulle sit die klassieke liberale tradisie van verligtheid voort. Daarteenoor is die woord liberalisme geassosieer met die voorstanders van groter regeringsbeheer van die ekonomie en herverdeling van rykdom deur die regering. Hierdie klassieke liberale denkers het daarom begin om hulself libertyne te noem.

Libertynisme en klassieke liberalisme

[wysig | wysig bron]

Soos vroeër genoem sien libertyne die oorsprong van hulle politieke oortuiging in die 17de en 20ste eeuse tradisie van klassieke liberalisme, en gebruik die term dikwels as sinoniem vir libertynisme, veral in gebruik buite die V.S.A. Daar is egter verskille in sienswyses tussen moderne libertyne en die klassieke liberale denkers.

Baie moderne libertyne huldig die sienswyse dat die baie rykes hul plek in die samelewing verdien terwyl die klassieke liberale denkers dikwels ryk mense, besigheidsmense en korporasies met skeptisisme bejeën het en hulle as aristrokate beskou wat begeer om mense te onderdruk. Die bekendste van die denkers onder die klassieke liberaliste was Thomas Jefferson wat baie krities was oor die groei van korporasies. Jefferson saam met ander 19de en 20ste eeuse libertyne (insluitend sommige moderne Libertyne sien geolibertyne, het geargumenteer vir 'n relatiewe losser konsep van die reg to eiendom, terwyl latere denkers soos Jean-Jacques Rousseau wat ook somtyds eerder as 'n liberaal gesien word, selfs die konsep van private reg op eiendom aangeval het.

Desnieteenstaande het moderne libertynisme heelwat ooreenkomste met klassieke liberalisme en baie libertyne sien hulself as erfgename van die tradisie. Voorstanders van vrye handel, beperkte regering, 'n buitelandse beleid van nie-inmenging en afsondering en individuele vryheid is algemene temas van beide klassieke liberalisme en libertynisme.

Hayek en ander lybertynse leermeesters stel dit egter duidelik dat libertynisme baie min met moderne neo-liberalisme of sosialisme in gemeen het.

Libertynisme in die politieke spektrum

[wysig | wysig bron]
Terwyl die tradisionele politiese spektrum as 'n reguit lyn gesien word, maak die Nolan kaart voorsiening vir libertyne en ander deur dit as 'n vlak uit te druk.

Daar was tye gewees toe libertyne beskou was as linksgesindes op die politieke spektrum. Libertyne identifiseer hulself egter nie as "regsgesindes" of "linksgesindes" nie. Baie verwerp die een dimensionele linkse teenoor regse politiek en stel eerder 'n twee dimensionele spektrum voor om die politieke spektrum te beskryf met 'n "persoonlike vryheid" en "ekonomiese vryheid" op die ander Cartesiese as. Die spasie word geskets deur die Nolan kaart soos voorgestel deur David Nolan, die stigter van die Libertynse Party in die V.S.A.[1] Hoewel baie libertyne glo dat die skeiding van persoonlike en ekonomiese vryheid 'n valse verdeling is, word die Nolan kaart dikwels gebruik om hul ideologie van ander te skei (bv. konserwatisme en moderne liberalisme) wat oor die algemeen groter beperkings op vryhede voorstaan in ooreenstemming met hulle onderskeie begrip van regte.

Die Libertynse begrip van regte staan maksimum individuele vryheid en selfstandigheid voor, met die gevolg dat Libertyne die minste moontlike beperkings van enigeen van die twee vryhede voorstaan.

Indiwidualisme, vryheid, verantwoordelikheid en eiendom

[wysig | wysig bron]

Die fundamentele beginsels wat libertyne voorstaan is die reg tot indiwiduele vryheid, indiwiduele verantwoordelikheid en indiwiduele eiendom. Libertyne het 'n uitgebreide teorie oor hierdie waardes wat hulle verdedig, wat nie noodwendig strook met heersende sienings oor vryheid nie en is sterk teenstanders van kollektivistiese sienings in die verband.

Baie libertyne huldig byvoorbeeld die sienswyse dat persoonlike vryhede (soos privaatheid en vryheid van spraak) onafskeidbaar is van ekonomiese vryhede (soos die vryheid om handel te dryf, te werk of te belê). Hulle beklemtoon die punt om hulself te onderskei van kollektivistiese sosialiste wat glo dat beheer van die ekonomie nodig is om persoonlike vryheid en persoonlike welstand te verseker, asook van konserwatiewes wat vrye handel verbind met beperkende maatreëls rondom persoonlike sake soos seksualiteit, dwelmgebruik en spraak.

Baie kritiek op libertynisme wentel rondom die begrip van "vryheid" self. Sosialiste argumenteer dat die ekonomiese vryheid wat deur libertyne verdedig word lei tot voorregte vir die ryk elite en tot skendings van werkers se regte.

Ander kritiek wentel weer rondom die wenslikheid en praktiese nut van sekere vryhede. Veral konserwatiewes argumenteer dat uitermatige persoonlike vryheid gevaarlike en onverantwoordelike gedrag bevorder of dat dit te tegemoetkomend is jeens misdaad.

Een van die hoofargumente van baie libertyne is dat regte oorspronklik in indiwidue gesetel is en nooit in groepe soos nasies, rasse, gelowe, klasse of kulture nie. Volgens die begrip is dit sinneloos om te sê dat 'n onreg aan 'n klas of ras gedoen word sonder die pleeg van spesifieke indiwiduele onreg aan indiwiduele lede van 'n groep. Dit weerspreek ook stellings soos, "Die regering het die reg om ...", aangesien onder die formulering "die regering" geen oorspronklike regte het nie maar slegs verpligtinge waarmee dit wetlik toevertrou deur die regte van die burgers.

Die klassieke probleem in politieke filosofie van die wettigheid van eiendom is onontbeerlik vir libertyne. Libertyne regverdig indiwiduele eiendomsreg op die basis van self-eienaarskap: 'n mens se reg om jou eie liggaam te besit; die vrugte van 'n mens se eie werk; wat 'n mens verkry deur vrywillige oordrag van 'n vorige eienaar deur handel, 'n present of erfenis, ens. Eienaarskap van betwisde natuurlike hulpbronne is meer problematies en oplossings hiervoor is al ondersoek deur denkers soos John Locke en Murray Rothbard.

Anti-staatsleer

[wysig | wysig bron]

Libertyne reken dat daar 'n gedefinieerde domein, gedefinieer deur die indiwidu en sy eiendom, bestaan en dat niemand, hetsy 'n private burger of die regering onder enige omstandighede die grens mag skend nie. Libertyne erken inderdaad geen organisasie, insluitende die regering, se regte buiten die wat vrywillig deur sy lede aan hom toegeken word -- wat impliseer dat hierdie lede die reg van die begin af moes gehad het om te delegeer.

Dus volgens libertyne is belasting en regulasies op sy beste noodsaaklike euwels, en waar onnodig eenvoudig 'n boosheid is. Spandering en regulering moet dus verminder word in soverre dit vervang kan word deur vrywillige privaatbesteding en private morele waardes moet eerder openbare dwang vervang. Libertyne reken dat regerings nie skole moet stig, hospitale moet bestuur, en ook nie beheer oor die nywerheid, handel en landbou moet uitoefen of sosiale welsynsprogramme moet bestuur nie. Verder moet regerings ook nie beperkings uitoefen op seksuele gebruike, dobbel, dwelmverbruik of enige ander 'slagoffervrye' misdade nie. Libertyne glo ook in 'n uiters breë vertolking van vrye spraak wat nie deur die staat beperk behoort te word nie. Libertyne sien dit as 'n noodsaaklikheid dat regerings 'n Laissez-faire betrokkenheid moet hê, behalwe om indiwidue se regte soos deur libertynisme erken te beskerm.

Libertyne glo in die minimisering van die burger se verantwoordelikheid teenoor die regering, wat ook direk tot gevolg het dat die regering se verantwoordelikheid teenoor sy burgers geminimaliseer word.

Sien Albert Jay Nock se Wikipedia:en:Our Enemy the State (Ons vyand die staat) vir vroeë moderne anti-staat gedagtes en Lysander Spooner se The Constitution of No Authority vir kritiek op die sosiale kontrak teorie.

Anargiste en minargiste

[wysig | wysig bron]

Alle libertyne stem saam dat die regering beperk moet word tot die noodsaaklikste en niks meer of minder nie. Daar is egter nie ooreenstemming tussen hulle oor hoeveel regering nodig is nie.

Dus word libertyne verdeel tussen die minargiste en die anargo-kapitaliste asook die anargo-sosialiste en die libertynse sosialiste (wat gewoonlik nie as libertyne beskou word nie, hoewel groepe van die oortuiging dieselfde voel oor die voorafgaande groepe). Laasgenoemde twee groepe beweer dat kapitalisme onversoenbaar is met vryheid en dat libertynse/anargo-kapitaliste nie as ware libertyne beskou kan word nie (die probleem lê waarskynlik in die persepsies en gevoelswaarde wat mense aan woorde toeken vanweë hul agtergrond)

Die minargiste glo dat 'n "minimale" of 'n "brandwagstaat" nodig is om eiendomsreg en burgerregte te verseker en slegs vir die doeleinde aangewend behoort te word. Volgens hulle sluit die regte funksies van die regering die onderhoud van die howe, die polisie, die weermag en miskien 'n paar ander noodsaaklike funksies (soos paaie). Tegnies beteken dit dat hulle prostaats is aangesien hulle die bestaan van 'n regering ondersteun, hoewel die meeste libertyne 'n sterk afkeur aan so 'n beskrywing vir hulle het.

Die anargo-kapitaliste glo dat selfs in regsake en beskerming en veral in sulke gevalle, handelinge deur kompeterende en verantwoordelike privaat indiwidue (vrylik georganiseerde ondernemings, koöperasie of organisasies van hulle keuse) beter sal presteer as regerings. Alhoewel hulle hulself as anargiste beskou, verwerp hulle alle konnotasies wat die term met die sosialistiese ideaal het.

Minargiste beskou hulself as realiste en reken anargo-kapitaliste het 'n utopiese sienswyse om te glo dat daar geheel en al met regerings weggedoen kan word, terwyl anargo-kapitaliste die sienswyse huldig dat Minargiste naïef is om te glo dat die staat se monopolie op geweld tot 'n redelike mate beperk kan word. Mense wat beide hierdie sienswyses kritiseer dui op die geskiedenis van demokratiese regerings as bewys dat demokrasie nie net daarin geslaag het om die regering se misbruik van mag en skending van vryhede te beperk nie, maar ook daarin geslaag het om die staat van 'n geweldadige gesagvoerder van mense na 'n lojale en vreedsame dienaar te omskep.

Die meeste libertyne steur hulself egter nie te veel aan die verskillende ideologiese skeidslyne nie en glo eerder dat hulle inspanning eerder moet fokus op die beperking van regeringsmag en invloed.

Sommige libertynse filosowe argumenteer dat as 'n mens dit reg verstaan dat minargisme en anargo-kapitalisme nie in teenstelling met mekaar staan nie. Sien Revisiting Anarchism and Government Geargiveer 29 Oktober 2006 op Wayback Machine deur Tibor Machan.

Nuttigheidsleer, natuurlike reg, en rede

[wysig | wysig bron]

Libertyne neig om of die natuurlike reg grondstelling, of 'n nuttigheidsleer as sienswyse te kies ter verdediging van hulle oortuigings.

Sommiges (soos Frederic Bastiat), beweer dat 'n natuurlike harmonie tussen die twee sienswyses bestaan.

'n Uiteensetting van die libertynse nutsgedagte verskyn in David Friedman se boek The Machinery of Freedom, wat 'n hoofstuk insluit met 'n beskrywing van 'n beweerde hoogs libertynse kultuur wat in Ysland bestaan het rondom 800 Na Christus.

Vir natuurlike reg libertynisme, sien byvoorbeeld Robert Nozick, Murray Rothbard en Hans-Hermann Hoppe.

Objektivisme (Gestig deur Ayn Rand) is 'n alternatiewe filosofie breedweg geskoei op libertynse idees en behels die gebruik van rede en die eerbiediging van 'n sekere gedragskode.

Die meeste libertyne probeer egter nie hulle oortuigings met filosofiese redenasies te regverdig nie maar ondersteun libertynisme omdat hulle die maksimum hoeveelheid vryheid moontlik vir hulself verlang en libertynisme as die politiese filosofie sien wat die naaste daaraan kom.

Omstrede kwessies tussen libertyne

[wysig | wysig bron]

Libertyne stem nie noodwendig saam oor elke onderwerp nie en bestaan daar ook nie 'n enkele gesaghebbende denker wie se opinies blindelings aanvaar word nie. Die libertynse filosowe se werk word eerder beskou as 'n verwysingsraamwerk waarmee elkeen sy eie opinies en argumente mee kan vergelyk.

Die omstrede kwessies is as volg:

Moderne libertyne

[wysig | wysig bron]

Belangrike teoretikuste en skrywers

[wysig | wysig bron]

Politikuste en persoonlikhede

[wysig | wysig bron]

Bekendes

[wysig | wysig bron]

Libertynse tydskrifte

[wysig | wysig bron]

Sien ook

[wysig | wysig bron]

Eksterne skakels

[wysig | wysig bron]

Libertynse skakels

[wysig | wysig bron]

Nie-libertynse skakels

[wysig | wysig bron]
Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Libertynisme&oldid=2642954"