Vrye wil

Die vrye wil word meestal gedefinieer as die vermoë van rasionele mense om beheer uit te oefen oor hul dade en besluite. Om die vraag te beantwoord of dié vermoë werklik bestaan, moet gekyk word na die verband tussen vryheid en oorsaaklikheid en moet die deterministiese aard van die natuurwette ondersoek word.

Twee uiterste menings word gehuldig in die debat oor die onderwerp: enersyds die metafisiese vrydenkery, wat glo determinisme is verkeerd en dat die vrye wil dus bestaan (of ten minste moontlik is), en andersyds determinisme, waarvolgens handelinge deur buitefaktore bepaal word en die vrye wil dus nie bestaan nie. Die twee menings word as onversoenbaar beskou. Daarbenewens is daar die mening wat bogenoemde idees versoen: dat determinisme dalk wel bestaan, maar dat dit nie die vrye wil uitsluit nie; die twee kan dus naas mekaar bestaan.

Die vraag na die bestaan van die vrye wil is ’n klassieke een in die filosofie van die gees. In ’n breër sin het dit ook teologiese, etiese en wetenskaplike implikasies. Op godsdienstige vlak kan vrye wil byvoorbeeld impliseer ’n almagtige godheid oefen geen mag uit oor die wil en keuses van die mens nie. In die etiek kan dit beteken dat individue vir hul dade moreel verantwoordelik gehou kan word. En op wetenskaplike gebied kan dit die vraag laat ontstaan of die mens se doen en late afhang van fisieke oorsake, soos die funksies en meganisme van die menslike brein.

Wat die vrye wil betref, bestaan daar in die filosofie die volgende strominge:

• Determinisme: die leer dat alle gebeurtenisse geheel en al onder invloed van die natuurwette deur voorafgaande gebeurtenisse bepaal word, en dat daar dus nie iets soos ’n vrye wil is nie.^[1]
• Versoenbaarheid: die visie dat vrye wil en determinisme met mekaar versoenbaar is. Onversoenbaarheid is die visie dat dit onmoontlik is om ’n geloof in ’n deterministiese heelal in ooreenstemming te bring met ’n geloof in die vrye wil.^[2] Die harde determinisme is die weergawe van die onversoenbaarheid wat die determinisme omarm en die idee dat mense ’n vrye wil het, heeltemal verwerp.^[3]
• Die metafisiese vrydenkery verwerp nes die harde determinisme die idee van versoenbaarheid. Ondersteuners aanvaar egter die bestaan van ’n vrye wil en ontken die determinisme.^[4]

Die determinisme is ’n ruim begrip wat ’n verskeidenheid menings omvat. Volgens dié menings is daar probleme met die idee van ’n vrye wil.^[5]

Die kousale (oorsaaklike of nomologiese) determinisme is die hipotese dat toekomstige gebeurtenisse bepaal word deur voorafgaande en huidige gebeurtenisse in samestelling met die natuurwette. Die determinisme word soms verduidelik met die gedagte-eksperiment van die demoon van Laplace. As ’n mens jou ’n entiteit voorstel wat alle feite van die verlede en hede ken, en ook alle heersende natuurwette van die heelal, sou dié entiteit onder bepaalde omstandighede hierdie kennis kon gebruik om die toekoms tot in die kleinste besonderheid te voorspel.^[6]

Die logiese determinisme gaan uit van die standpunt dat alle proposisies, wat die verlede, hede en toekoms betref, waar of onwaar is. Dit laat die vraag ontstaan in watter mate keuses vry kan wees as alle handelinge in die toekoms en die hede reeds as waar of onwaar bepaal is.^[5]

Die teologiese determinisme is die hipotese wat uitgaan van die standpunt dat daar ’n God is wat alle menslike handelinge bepaal, hetsy deur voorkennis van hul handelinge, dus danksy ’n vorm van alwetenheid,^[7] of deur vooraf te besluit oor hul handelinge.^[8] Die vraag oor vrye wil wat hieruit ontstaan, is hoe ons handelinge ooit vry kan wees as ’n opperwese dit vooraf bepaal.

Die biologiese determinisme is die idee dat alle vorme van gedrag, geloof en wil bepaal word deur ons genetiese eienskappe.

Daar is verskeie ander hipoteses oor determinisme, soos die kulturele en die psigologiese determinisme,^[5] terwyl kombinasies soos bio-omgewingsdeterminisme, ook voorkom.

Ondersteuners van die versoenbaarheid handhaaf die mening dat die determinisme versoenbaar is met die vrye wil. ’n Gebruiklike strategie van die "klassieke versoenbaarheid", waarvan Thomas Hobbes ’n voorstander was, is die idee dat ’n mens uit vrye wil optree slegs wanneer hy iets op ’n ander manier kon gedoen het as hy so sou besluit het. Hobbes skryf soms vryheid toe aan die mens self, en nie aan die een of ander abstrakte begrip soos die wil, ’n wens of voorkeur nie, wanneer hy sê: "No liberty can be inferred to the will, desire, or inclination, but the liberty of the man; which consisteth in this, that he finds no stop, in doing what he has the will, desire, or inclination to do."^[9] David Hume het geskryf hierdie hipotetiese vryheid kan aan elke individu behoort wat nie in gevangenskap of kettings is nie.^[10]

Ter verduideliking van hul standpunt, wys voorstanders van die versoenbaarheid daarop dat mense se vrye wil ontken kan word in situasies soos verkragting, moord, diefstal of ’n ander vorm van dwang. In sulke gevalle ontbreek die vrye wil nie omdat die toekoms kousaal deur die verlede bepaal word nie, maar omdat die aanvaller die wil en voorkeure van die slagoffer om sy eie handelinge te bepaal, wegvat.

Moderne aanhangers van die versoenbaarheid soos Harry Frankfurt en Daniel Dennett meen vrye wil is die keuse om te doen wat beperkings jou toelaat om te doen. ’n Onderdrukte persoon is dus steeds vry omdat hierdie onderdrukking saambestaan met die persoon se eie voornemens en wense.^[11][12] Veral Frankfurt pleit vir ’n weergawe van versoenbaarheid wat “hierarchical mesh” genoem word. Die idee is dat ’n mens botsende wense kan hê op ’n eerste vlak, asook ’n wens betreffende die verskillende eerstevlakwense (’n tweedevlakwens) – dit veroorsaak dat een van die wense seëvier oor die ander. Iemand se wil word dan bepaal deur die effektiewe eerstevlakwens, dus die wens waarvolgens gehandel word. Hierdie wil is vry as dit die persoon se wens was om daarvolgens op te tree en die persoon se tweedevlakwens dus doeltreffend was.

So is daar byvoorbeeld “ligsinnige verslaafdes”, “onwillige verslaafdes” en “gewillige verslaafdes”. Al drie groepe kan dieselfde wens hê om die dwelm waaraan hulle verslaaf is te neem, en ’n botsende wens om dit nie te neem nie. Die eerste groep het geen tweedevlakwens om nie die dwelm te neem nie; die tweede groep het wel ’n tweedevlakwens om nie die dwelm te neem nie en die derde groep het ’n tweedevlakwens om wel die dwelm te neem. Volgens Frankfurt moet die lede van die eerste groep beskou word as ontneem van ’n wil, en hulle is dus nie meer persone nie. Die lede van die tweede groep het ’n vrye wens om nie die dwelm te neem nie, maar word oorweldig deur hul verslawing. Die lede van die derde groep neem gewillig die dwelm waaraan hulle verslaaf is. Die teorie van Frankfurt kan uitgebrei word tot meer vlakke. Kritici daarvan meen daar is geen sekerheid dat daar geen botsings sal ontstaan nie, selfs op die hoër vlakke van wense en voorkeure.^[13] Ander meen Frankfurt het geen behoorlike verduidelik gegee van hoe die verskillende vlakke in die hiërargie inmekaarsteek nie.^[14]

In sy boek Elbow Room (1984) stel Dennett ’n argument voor vir ’n versoenbaarheidsteorie van die vrye wil, en brei dit verder uit in Freedom Evolves (2003).^[15] Die basiese idee is dat wanneer ’n mens God, ’n oneindig magtige demoon en ander soortgelyke moontlikhede uitsluit, is die toekoms van alle mense vaag vanweë chaos en onsekerheid. Die enigste faktor wat nie vaag is nie, is verwagtings. Die vermoë om “anders” op te tree het slegs sin wanneer ’n mens met dié verwagtings te doen het, en nie met die een of ander onbekende of onkenbare toekoms nie. Omdat individue die vermoë het om anders op te tree as wat van hulle verwag word, kan vrye wil bestaan.^[15] Volgens aanhangers van die onversoenbaarheid is die probleem hiermee dat ons bloot outomaties en op voorspelbare wyse reageer op prikkels uit ons omgewing, en daarom word al ons handelinge bepaal deur eksterne kragte, of deur toeval.

Volgens vrydenkery bestaan die vrye wil en moet die individu die vermoë hê om onder bepaalde omstandighede meer as een moontlike besluit te neem. Vrydenkers glo die determinisme is verkeerd omdat net een toekoms daarvolgens bestaan en daar dus geen vrye wil is nie.

Die meeste aanhangers van onversoenbare vrydenkery verwerp die idee dat vryheid van handeling net bestaan in "willekeurige" gedrag. Hulle glo vrye wil beteken die mens moet die oorsaak van sy eie aksies wees, en dit is die "eerste oorsaak", met ander woorde daar is niks anders wat dié oorsaak kan veroorsaak nie. Dit is onmoontlik as determinisme bestaan en ’n mens se besluite dus veroorsaak sou word deur gebeure en feite buite sy beheer.^[16][17][18]

• Hierdie artikel is vertaal uit die Nederlandse Wikipedia