G.R. von Wielligh

G.R. von Wielligh (1859–1932) was ’n Afrikaanse skrywer en ’n belangrike oorgangsfiguur tussen die Eerste en Tweede Taalbeweging.

Gideon Retief von Wielligh is op 1 April 1859 op die plaas Vryeguns in die distrik Paarl gebore. Sy vader is Nicolaas von Wielligh en sy moeder Martha Maria Retief. Hy is die tweede kind in ’n gesin van vyf seuns en word vernoem na sy grootvader Gideon Retief, broer van die Voortrekkerheld Piet Retief. Die stamvader van die Von Wielligh-geslag in Suid-Afrika was ’n offisier in die Verenigde Oos-Indiese Kompanjie, afkomstig uit Hamburg in Duitsland. Van sy sewende jaar help Gideon op die plaas met die boerdery en hy ontvang sy eerste skoolonderrig hier van Jan Balt, ’n Hollandse matroos. Deur borgstaan verloor sy vader feitlik al sy besittings en wanneer hy op ’n handelstog na Boesmanland vertrek, vergesel die elfjarige Gideon hom, ’n ondervinding wat later neerslag vind in “Jakob Platjie”. By sy terugkeer ontvang hy geldelike hulp om te gaan studeer en hy matrikuleer aan die Paarl Gimnasium. Hierna gaan werk hy by ’n landmeter en lê op agttienjarige ouderdom die landmeter-eksamen af, sodat hy op 21-jarige leeftyd geregistreer word as landmeter. Hy ontwerp in 1877 die wapen vir die Genootskap van Regte Afrikaners, met die woorde “Verenigde Suid-Afrika” wat omring word deur die name van die vier suidelike state van Afrika en die leuse “Ver Moedertaal en Vaderland” bo-aan, wat aanduidend is van die G.R.A. se nasionale doelwitte. In 1883 verhuis hy na die Transvaal en hy word in 1884 aangestel as landmeter-generaal van die Zuid-Afrikaansche Republiek, ’n beroep wat hom in staat stel om groot dele van die land te besoek en te deurreis. Op 12 Mei 1885 trou hy in die Paarl met Elizabeth Johanna Hendrika de Villiers, oudste dogter van professor Jan Stephanus de Villiers van die Paarl, en drie seuns (Jan Stephanus de Villiers, Gideon Retief Francois en Wilhelm) en ’n dogter (Maria van der Lingen) word uit die huwelik gebore. Hy koop ook die plaas Villieria digby Pretoria, waar hy met skape en beeste boer.

Groot terugslae tref hom in die vroeë negentigerjare wanneer sy jongste seun sterf, sy huis se dak deur ’n storm afgewaai word, tweehonderd beeste vrek aan longsiekte, talle skape vrek aan gifblaar en sakevennote hom in ₤17 000 se skuld dompel. In 1895 bedank hy as landmeter-generaal en verkoop sy besittings en eiendom om sy skuld te delg. Hierdie terugslae het tot gevolg dat hy sy vriendekring verloor en huislike probleme optel, waarna hy en sy vrou van mekaar geskei is. Dit alles maak van hom ’n vereensaamde figuur. Na sy finansiële herstel tree hy weer as landmeter in diens van die Zuid-Afrikaansche Republiek. Wanneer die Anglo-Boereoorlog uitbreek, is hy juis besig om die grens tussen Transvaal en Mosambiek uit te meet. Hy word terug geroep na Pretoria, maar stuur sy instrumente na die Portugese in Delagoabaai vir veilige bewaring. In Pretoria word hy aangestel as krygskommissaris, verantwoordelik vir die Britse krygsgevangenes in die kamp in Pretoria, wat tot vyfduisend Britte huisves. Die kamp word later verskuif na Waterval-Noord, noord van Pretoria, waar hy gevange geneem word met die inname van Pretoria deur die Engelse. Die res van die oorlog word hy in Pretoria ingeperk.

Drie dae na sy gevangeneming bied die Britte hom weer sy ou pos as landmeter-generaal aan en ofskoon die aanbod later herhaal word, bedank hy dit omdat hy nie vir die Engelse wil werk terwyl die Boere nog in die veld is en die oorlog aan die gang is nie. In hierdie tyd plunder vyandelike soldate sy besittings en baie van die aantekeninge wat hy oor die jare gemaak het, gaan so verlore. Sy pligsbesef en die vervelige niksdoen in Pretoria beweeg hom om te probeer ontsnap uit Pretoria en by die magte van generaal De la Rey aan te sluit. Dit is lewensgevaarlik, want die Engelse het verskeie mense wat probeer ontsnap doodgeskiet of anders as krygsgevangenes weggestuur. Op Sondagaand 2 Maart 1901 slaag hy daarin om veilig deur die doringdraad en Britse magte te kom, maar vind hom teen die oggend aan die rand van ’n groot konflik tussen die Britte en De la Rey se magte, met die Engelse tussen hom en De la Rey. Daar is geen moontlikheid om nou by die Boere uit te kom nie en al raad is om weer deur die doringdraad en Britse wagposte te probeer terugkeer na Pretoria.^[1] Ná die vredesluiting gaan hy in 1903 na Lourenço Marques om sy instrumente te gaan haal en tydens ’n karnaval gooi iemand kalk in sy oë, wat hom feitlik blind laat en hierna kan hy slegs met ’n sterk bril en ’n dubbele vergrootglas met groot moeite lees. Hierdie ongeluk veroorsaak dat hy nie verder sy beroep as landmeter kan beoefen nie en hy wend hom tot die skryfkuns.

In die twintigerjare word hy ingesleep in die polemiek wat rondom P.C. Schoonees se proefskrif “Die prosa van die Tweede Afrikaanse Beweging” uitbreek. Na publikasie van die proefskrif verkwalik C.J. Langenhoven vir Schoonees oor die negatiewe oordeel wat hy oor die werk van G.R. von Wielligh uitspreek en dit terwyl Von Wielligh feitlik blind is. Verskeie ander skrywers en  literatore neem aan die polemiek rondom die proefskrif deel, terwyl skrywers wie se werk negatief beoordeel word, ook deelneem. Von Wielligh maak op beleefde wyse in Die Huisgenoot van Januarie 1923 beswaar teen die wyse waarop sy werk bespotlik gemaak word.^[2] Sy laaste jare bring hy deur op die plaas van sy jongste broer Marthinus, naby Hendrina, waar hy op 9 Augustus 1932 oorlede is.

In ons letterkunde neem hy ’n besondere plek in, aangesien hy die tydperk tussen die Eerste en Tweede Taalbewegings oorspan, met sy sketse wat reeds in die eerste tydperk verskyn, met sy romans en ander werk hoofsaaklik in die tweede tydperk. Die aard van sy skryfwerk het egter meer gemeen met die styl van die Patriot-skrywers, wat al geselsende lesers wil vermaak, stig en onderrig. Op sestienjarige leeftyd reeds word hy lid van die Genootskap van Regte Afrikaners en werk vanaf 1876 mee aan Die Patriot, ’n verbintenis wat hy in 1891 opskort in protes teen die politieke rigting wat die blad onder leiding van S.J. du Toit inslaan. Later skryf hy ook in Ons Klyntji (1896–1906) en Ons Taal (1907–1909). Tydskrifwerk van hom in hierdie tyd sluit in “Smoorkossiis fan Oom Kool” (Ons Klyntji tussen Mei en Augustus 1906) waarin hy ’n reeks verhale oor ’n grootliegkarakter skryf; “Ponti, di gif-dokter”, verhale van ’n bruin medisyneman waarin volksgelowe uitgebeeld word in Ons Taal tussen Mei en Julie 1907; en “Abi Oufoet, ’n stori fan ’n Malbaar uit di slawe tyd” in Ons Klyntji tussen September en November van 1906 en Ons Taal van 15 Desember 1908, waarin ’n slaaf se slimstreke verhaal word. Op populêre wyse skryf hy ook in Ons Taal tussen Oktober 1907 en Januarie 1908 oor verskillende godsdienste soos die Boeddhisme, die Islam en die Christendom. “’n Kly Huis of Selfs woon geluk in ’n nedrig hut” verskyn in 1908 in Ons Taal. Hierdie is anekdotes uit die lewe van eenvoudige mense wat deur ’n sentrale verteller aanmekaar gekoppel word. “Twee wonder dokters” is ’n spanningsverhaal wat in 1909 in Ons Taal verskyn, waaruit sy kennis van die sangomas in die swart kultuur duidelik blyk. Hy publiseer ook sowat dertig “Dierestories” in 1906 in Ons Klyntji, waarna hy hierdie stories in verskeie bundels versamel. Dit is veral met sy “Dierestories” en “Boesmanstories” wat hy ’n standhoudende bydrae tot die letterkunde maak, terwyl sy optekening van taalkundige gebruike en die geskiedenis van die Eerste beweging belangrik is uit kultuurhistoriese oogpunt. Sy relaas oor sy ontsnappoging tydens die Anglo-Boereoorlog verskyn aanvanklik op 1 en 8 Oktober 1926 in Die Huisgenoot, waarna J.C. Steyn dit onder die titel “Die geheimsinnige gidse” in die versamelbundel “Veg en vlug” opneem. Die res van sy oeuvre kan as niks meer as ontspanningslektuur beskou word nie.

“Jakob Platjie” word aanvanklik gedeeltelik gepubliseer in Ons Klyntj^[3] van 1912 tot 1914 volledig in Die Brandwag en daarna in boekvorm. Dit is karaktersketse uit die volkslewe van die Khoi-Khoi, Korannas en San. Jakob Platjie is ’n jong kind aan die begin en die verhaal eindig met sy dood, maar daar is nie sprake van ’n lewensverhaal nie, met die grootste deel van die inhoud wat eerder anekdoties van aard is, met ’n lewensopsomming van Platjie om die boek mee af te sluit. Platjie gaan saam met die smous, Koos Fonk, op ’n handelstog na Boesmanland en hulle wedervarings op hierdie tog is die draad wat die reeks anekdotes verbind. Hulle ontmoet interessante karakters, wat dan elkeen aan die woord gestel word om sy storie te vertel. Daar is interessante staaltjies van die Khoi se geskiedkundige oorlewerings, weergegee in hulle eiesoortige taal. Dit is veral die preek van Kleopas Kipie wat uitmunt met sy naïewe beeldspraak en outentieke taalgebruik, terwyl Tys Bokkies ook in hierdie idioom vertel van ’n vry-avontuur. Hennie Aucamp neem ’n fragment uit “Jakob Platjie” op in die versamelbundel “Wys my waar is Timboektoe”.

Die materiaal vir die sprokies en vertellings in “Boesmanstories” en “Dierestories” het hy hoofsaaklik in sy tyd as landmeter versamel.^[4] “Boesmanstories” bevat vertellings, gesegdes en uitdrukkings van die Khoi-Khoi en San^[5] wat wissel van mitologiese verhale tot verhale met avonture van die San. Hierdie is almal verhale wat hy van die vertellers verneem het en neergeskryf het. In die eerste deel word hoofsaaklik die mitologie behandel, wat die San se lewensbeskouings verhaal en van groot etnologiese en kultuurhistoriese waarde is. Deel twee bevat dierestories, waarin die diere telkens vermenslik word. In die derde deel behandel hy die sedes, gewoontes en bekwaamhede van die San. In populêre vorm en eenvoudige taal gee hy interessante besonderhede oor hulle lewenswyse, wat hy telkens illustreer aan die hand van persoonlike ervarings en anekdotes wat hy versamel het. Die vierde deel bevat gemengde vertellings, meestal van ’n avontuurlike aard, wat die skrywer gedeeltelik self opgeteken en gedeeltelik aan ander bronne ontleen het. Daar is ’n paar goeie jagstories en ook verhale wat die avontuurlike lewe van die boer teen die end van die negentiende eeu uitbeeld. In 2006 word van sy “Boesmanstories” deur Robert Schall in Duits vertaal, veral aangesien die stories benewens die kulturele waarde daarvan, ook wetenskaplike waarde het met betrekking tot byvoorbeeld die !Xam se siening oor die sterre. Dertig stories oor diere verskyn reeds in 1906 op versoek van Ons Klyntji in hierdie tydskrif en die eerste bundel^[6] “Dierestories” verskyn reeds in 1907, waarna etlike ander bundels in later jare volg. Die verhale is feitlik almal gebaseer op sprokies wat hy deur die jare uit die mond van bruin vertellers gehoor het en is ’n belangrike optekening van die inheemse sprokieskat. Hierin stel hy die bruin verteller aan die woord, sodat die stories ook ’n getroue weergawe is van die inheemse volkere se tiperende fantasie en kultuur. Die stories voer ons terug na die tyd toe “die diere nog gepraat het” en hy teken die geaardheid van die vernaamste diere in ’n reeks lewendige en humoristiese avonture. Ons ontmoet leeu, koning van die diere, asook die vraatsugtige wolf, wat gewoonlik uitoorlê word deur daardie vabond, jakkals, wat nooit sonder ’n plan is nie. Daar is ook sketse uit die lewe van die ander diere. D.F. Malherbe neem van sy prosastukke op in die versamelbundel “Afrikaanse letterkunde”, terwyl G.S. en P.J. Nienaber “Die wind en die windvoël” opneem in “Die Afrikaanse dierverhaal”. Daniel Hugo neem die Boesmanstorie “Die leeu en die kind” in die versamelbundel “Tydskrif” op.

Op gevorderde leeftyd dokumenteer hy sy herinneringe aan die Genootskap van Regte Afrikaners en die stryd vir Afrikaans in “Eerste skrywers”. Hy skets die ontstaan en werk van die G.R.A. en verdedig die opvattings van die genootskap teenoor verskillende aanklagte van die Tweede Taalbeweging. Hy laat hom ook uit teen die taalrigtings van die Tweede beweging en sy uitsprake getuig van ’n uitgebreide kennis van die volkstaal, hoewel sy wetenskaplike insig in taalverskynsels gebrekkig is. In die tweede druk maak hy belangrike verbeterings. Die stof is beter gerangskik en die inhoud is verryk met ’n groot aantal dokumente wat betrekking het op die Patriotbeweging, terwyl die briewe van die Genootskappers ’n interessante perspektief gee op hulle werk, strewe en letterkundige insigte. Elize Botha neem ’n uittreksel uit hierdie boek onder die titel “Die Afrikaanse Patriot” in “Afrikaanse essayiste” op, as voorbeeld van sy vermoë om wyd oor ’n onderwerp te gesels en om dit vanuit verskeie gesigspunte te doen. “Baanbrekerswerk” is bedoel as aanvulling van “Eerste Skrywers”. Daar is egter weinig van waarde toegevoeg tot “Eerste skrywers” en dit is waarskynlik dat Von Wielligh hierdie boek skryf eerder om die G.R.A. en die Patriot-skrywers te verdedig teen die kritiek waaraan hulle in die nuwe tydperk onderhewig was. “Ons geselstaal” is ’n oorsig van die gewestelike spraak soos Afrikaans gepraat word, ’n verwerking van ’n reeks artikels wat in 1921–1922 in Die Huisgenoot verskyn het. Die artikels is gebaseer op aantekeninge wat hy maak tydens sy omswerwinge as landmeter deur die lengte en breedte van die land. Met behulp van ’n groot aantal medewerkers het hy belangrike gegewens uit alle oorde versamel en uit sy ryke ervaring deel hy interessante anekdotes mee omtrent die ontstaan van 'n groot aantal gesegdes.

Hy lewer verskeie werke wat primêr op die jeug gerig is of weens die aard van die werk eerder deur hierdie ouderdomsgroep geniet sal word. “Ghwennie Barnveld” is ’n historiese avontuurverhaal. Volgens die skrywer is die boek spesiaal gemik op dogters maar in werklikheid is dit eerder ’n spanningsverhaal vir alle ouderdomme, aangesien die fokus op die avontuurlike gebeurtenisse is eerder as op die karakters se ontwikkeling. Ghwennie (afgelei van die Zoeloewoord in-Gwenje wat krokodil beteken) se ouers trek in 1869 die binneland in. Op twaalfjarige ouderdom raak sy dan verdwaal in die veld en op haar langdurige swerftogte voorsien sy op vindingryke wyse in haar behoeftes en beveilig haarself. Hier blyk die skrywer se intieme kennis van die veld, van plante, wilde diere en inboorlinge, wat op onderhoudende wyse oorgedra word. Wanneer die redding naby is, val Ghwennie uit ’n boom en verloor haar geheue. Sy word die aangenome kind van ’n deftige Spanjaard en vertoef vyf jaar in Spanje. By hul terugkeer na Afrika word ’n groot jagtog georganiseer. Al die mans word deur die San met gifpyle doodgeskiet en die vroue moet ook veg vir hul lewe. Uiteindelik ontsnap Ghwennie en haar pleegmoeder uit die wildernis. “Die Vrouens van Vrindenburg” is ’n vervolg op hierdie verhaal. Ghwennie se vader keer na die dood van sy vrou as “die miljoenêr van die woestyn” na die beskawing terug. As ongeletterde beesboer raak hy dan verlief op Ghwennie se pleegmoeder, die weduwee van ’n adellike Spanjaard. Hieruit blyk dit dat die karakter-adel van die ongeletterde Voortrekker nie agterstaan by die fynbeskaafde Europese geboorte-adel nie.

Hoewel “Langs die Lebombo” ’n avontuurverhaal is met die delf van goud en jag as tema, word hierin die lewensgewoontes en bygelowe van die Swazi’s uiteengesit, sodat die boek ook ’n bydrae op volkskundige gebied lewer. Die stof berus hoofsaaklik op die skrywer se eie ervarings as landmeter. Braam Skutter is die hoofkarakter en sy handlanger is die weetgierige Bolander Kallie, wat Braam se ellelange didaktiese mededelings met dankbaarheid ontvang. Populêre volkskunde, plantkunde en dierkunde beslaan ’n groot gedeelte van die boek. Die roman “Huis en veld” lewer eweneens ’n beter beskrywing van die leefwyse van gewone mense omstreeks 1870 as wat dit ’n boeiende roman is. Die ervarings van ’n paar families, wat baie rondtrek en 'n verskeidenheid van beroepe uitoefen, word in beknopte vorm vertel. Die karakters is egter net spreekbuise om kennis oor te dra of gebruike te illustreer. Die grootste gedeelte van die boek bestaan uit beskrywings van ou toestande en talryke uitweidings oor sake soos siektes en boererate. In die verhaal “Staan jou Man” word die boerelewe op die oosgrens van die Kaapkolonie in die tyd net voor die Groot Trek geskets. Dit is slegs ’n reeks anekdotes en avonture waar die helde almal dapper is en na aanleiding van die titel nie net in alle omstandighede hulle man staan nie, maar telkens oorwin selfs wanneer dinge heeltemal verlore lyk.

Vir die jeug verwerk hy die verhale van “Die hut van Outa Tom” van Harriet Beecher Stowe en “Robinson Crusoe” van Daniel Defoe in Afrikaans. Hy skryf daarna self ’n soort Robinson Crusoe-verhaal met “Nimrod Seeling”. Nimrod is ’n seuntjie van vier jaar wat in die hande van Khoi-San beland en by hulle bly tot sy veertiende jaar. Hy beleef ’n groot aantal avonture, wat die skrywer weer ’n geleentheid gee om sy kennis van die gewoontes (veral die jaggewoontes), sedes en bygelowe van hierdie volksgroepe weer te gee.

Hy lewer ook werk van meer informatiewe, vakkundige en historiese aard. “By'e teelt” is ’n uiteensetting van byeboerdery, oorgedruk uit artikels wat oorspronklik in Ons Taal verskyn het. In nog ’n reeks in Ons Taal behandel hy verskillende godsdienste, maar hierdie word nie in boekvorm gepubliseer nie.

Hy word in 1922 verkies as erelid van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Taal, Lettere en Kuns.

• Antonissen, Rob “Die Afrikaanse letterkunde van aanvang tot hede” Nasou Beperk Derde hersiene  uitgawe Tweede druk 1964
• Beukes, Gerhard J. en Lategan, F.V. “Skrywers en rigtings” J.L. van Schaik Bpk. Pretoria Eerste uitgawe 1952
• Botha, Elize “Afrikaanse essayiste” Human & Rousseau Kaapstad en Pretoria Vyfde druk 1975
• Bouwer, Alba “Afrikaans 100” Tafelberg-Uitgewers Bpk. Kaapstad Eerste uitgawe 1975
• Dekker, G. “Afrikaanse Literatuurgeskiedenis” Nasou Beperk Kaapstad Elfde druk 1970
• Grové, A.P. “Letterkundige sakwoordeboek vir Afrikaans” Nasou Beperk Vyfde uitgawe Eerste druk 1988
• Kannemeyer, J.C. “Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 1” Academica, Pretoria en Kaapstad Tweede druk 1984
• Kannemeyer, J.C. “Die Afrikaanse literatuur 1652-2004” Human & Rousseau Kaapstad en Pretoria Eerste uitgawe 2005
• Lindenberg, E. (red.) “Inleiding tot die Afrikaanse letterkunde” Academica Pretoria en Kaapstad Vierde uitgawe Eerste druk 1973
• Nasionale Pers Beperk “Ons skrywers en hul werke: ’n Plate-album” Nasionale Pers Bpk. Kaapstad 1936
• Nienaber, P.J. “Hier is ons skrywers!” Afrikaanse Pers-Boekhandel Johannesburg Eerste uitgawe 1949
• Nienaber, P.J.; Senekal, J.H en Bothma, T.C. “Mylpale in die geskiedenis van die Afrikaanse letterkunde” Afrikaanse Pers-Boekhandel Tweede hersiene uitgawe 1963
• Nienaber, P.J. et al “Perspektief en Profiel” Afrikaanse Pers-Boekhandel Johannesburg Derde hersiene uitgawe 1969
• Nienaber, P.J. (red.) “Rapier en Knuppel” Nasionale Boekhandel Kaapstad 1965
• Schoonees, P.C. “Die prosa van die tweede Afrikaanse beweging” J.H. de Bussy, Pretoria / Hollandsch- Afrikaansche Uitgevers Maatschappij v/h J. Dusseau & Co, Kaapstad 1939 (derde druk)
• Smuts, J.P. “Karakterisering in die Afrikaanse roman” Hollandsch Afrikaansche Uitgevers Maatschappij Kaapstad en Pretoria Eerste uitgawe 1975
• Steyn, J.C. “Veg en vlug” Tafelberg-Uitgewers Beperk Kaapstad Eerste uitgawe 1999
• Van Coller, H.P. (red.) “Perspektief en Profiel Deel I” J.L. van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 1998
• Van der Walt, P.D. “Mené Tekél” Nasionale Boekhandel Kaapstad Eerste uitgawe 1969

• Grobbelaar, Pieter W. “G.R. von Wielligh” ’n Volkskundige evaluering” “Tydskrif vir Volkskunde en Volkstaal” Julie 1987
• Nienaber, P.J. “Helde van ons taal” “Die Taalgenoot” Augustus 1975
• Preller, Gustav S. “G.R. von Wielligh †” “Die Huisgenoot” 2 September 1932
• Steenberg, Elsabe “Von Wielligh en die volksverhaal” “Tydskrif vir Letterkunde” Nuwe reeks 20 no. 2, Mei 1982
• Van Vuuren, Helize “Die mondelinge tradisie van die !Xam en ’n herlees van Von Wielligh se ‘Boesmanstories’ (vier dele, 1919–1921)” “Tydskrif vir Letterkunde” Jaargang 33, no.1, Februarie 1995
• Van Vuuren, Helize “Eg Afrikaanse erfenis in Duits” “By” 6 Januarie 2007

• Esaach: http://www.esaach.org.za/index.php?title=Von_Wielligh,_Gideon_Retief
• Familie Legkaart: http://familielegkaart.blogspot.co.za/2015/08/f2-gideon-retief-von-wielligh-geb.html
• Geni: https://www.geni.com/people/Gideon-Retief-von-Wielligh/6000000026784445482
• Lombard, Jean LitNet: http://www.litnet.co.za/kwessies-van-mite-en-moraliteit-by-gr-von-wielligh-se-boesman-optekeninge/
• Worldcat: http://www.worldcat.org/search?q=au%3AVon+Wielligh%2C+Gideon+Retief.&qt=hot_author

• Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum (NALN) Bloemfontein “Wielligh, Gideon Retief von – Biografie”