Wzrost: od czego zależy i kiedy można mówić o zaburzeniach wzrastania?

Wzrost - jaki jest średni wzrost człowieka?

Wzrost to jedna z podstawowych cech zewnętrznych człowieka, a jednocześnie trudny do ustalenia parametr. Badacze nie bardzo potrafią dojść do jednoznacznych wniosków, nawet co do tego, jaki jest średni wzrost rodzaju ludzkiego. Wymienia się, z różnymi zastrzeżeniami, liczbę 164,5 cm jako przeciętny wzrost człowieka.

Inna propozycja to klasyfikacja populacji ludzkich w zależności od średniego wzrostu w jej obrębie:

• wzrost karłowaty - do 152,9 cm
• wzrost niski (153-162,9 cm)
• wzrost średni (163-172,0 cm)
• wzrost wysoki (173-177,9 cm)
• wzrost bardzo wysoki (powyżej 178 cm)

Szacowanie średniego wzrostu ludzi jest trudne z kilku powodów. Po pierwsze, średni wzrost ludzi zmienia się na przestrzeni wieków. Na przykład: w Polsce średni wzrost mężczyzn w 1880 roku wynosił 165 cm. W 2001 roku to już 177,4 cm. Najwyżsi w Europie - Holendrzy, w ciągu ostatnich 35 lat, "urośli" ze 175 cm do 180,8 cm w 2008 roku, a co piąty młody człowiek ma powyżej 190 cm. Wśród przyczyn tego rośnięcia wymienia się: lepsze warunki życia i dobrą opiekę medyczną, warunki klimatyczne oraz predyspozycje genetyczne. Wśród nich, zdaje się, najistotniejsze jednak jest dziedziczenie.

To rośnięcie ludzi jednak nie będzie, zdaniem badaczy, trwało w nieskończoność. Zatrzyma się na średnim poziomie około 180 cm, który jest naszym naturalnym wzrostem.

Drugim powodem, dla którego nie udaje się precyzyjnie wyliczyć średniego wzrostu człowieka, jest brak reprezentatywnych badań. Zazwyczaj ocenia się tylko wybrane grupy, nie zawsze reprezentatywne dla całej populacji. Istnieją duże różnice etniczne, a niektóre grupy są ponadto niezbyt liczne.

Wzrost - najważniejsze są geny

Wyniki badań nad wzrostem i dziedziczeniem zdają się jednak potwierdzać tezę, że wzrost zależy od predyspozycji genetycznych.

Wzrost zależy przede wszystkim od genów, które odziedziczyliśmy po rodzicach. Chociaż wiedza, na temat warunków dziedziczenia i wpływu konkretnych genów na ostateczny wzrost człowieka, jest jeszcze niewielka, to jednak naukowcy pokusili się o opracowanie wzoru, według którego można w przybliżeniu określić, jaki wzrost osiągnie dziecko. Sumujemy wzrost ojca i matki, potem odejmujemy lub dodajemy (w zależności od płci dziecka) 12 cm, a następnie dzielimy wynik przez 2. Wynik, który otrzymamy pokazuje (plus, minus 8,5 cm), prognozowany wzrost dziecka w dorosłym wieku. Aby jednak predyspozycje genetyczne zostały w pełni wykorzystane dziecko musi być dobrze odżywiane i zadbane oraz - po prostu - kochane.

Wzrost - fizjologia wzrostu, do kiedy rośniemy?

Po urodzeniu wzrost zmienia się powoli, a następnie przyspiesza w okresie dojrzewania. Okres intensywnego wzrostu trwa 2-3 lata, by następnie przyhamować w wieku około 17 lat w przypadku kobiet i 18 lat w przypadku mężczyzn. To wtedy ustala się nasz wzrost, aczkolwiek jeszcze do 30-tego roku życia możemy urosnąć o około 3 do 5 mm, ponieważ odnawiają się kości trzonów kręgów w kręgosłupie. Od 30 do 50 roku życia wzrost jest stabilny, po czym obniżamy się ze względu na proces starzenia się kręgosłupa. Krążki w kręgosłupie zmniejszają się, a krzywizny pogłębiają. 

Pomiędzy płciami istnieją wyraźne różnice wzrostu. Do około 10-tego roku życia chłopcy są wyżsi od dziewczynek o 1-2 cm, następnie przez 2-3 lata dziewczynki zaczynają przewyższać chłopców. Wynika to z procesu wcześniejszego dojrzewania dziewcząt. Potem przyspiesza rozwój u chłopców i od 14-tego roku życia są już na ogół wyżsi. W dorosłym wieku różnica wzrostu między kobietą a mężczyzną wynosi średnio 10-12 cm. W społecznościach, w których dominuje wysoki wzrost, różnice między płciami są większe, niż w tych, charakteryzujących się średnim lub niskim wzrostem.

Wzrost - wady wzrostu

O wadach wzrostu mówimy, gdy w dorosłym życiu znacznie odbiega od normy. Ogólnie wady wzrostu dzieli się na: harmonijne (gdy proporcje ciała są prawidłowe) oraz dysharmonijne. Drugi podział wad wzrostu uzależniony jest od przyczyny dysfunkcji.

Są to:

• niedorozwoje konstytucjonalne - powolny wzrost obserwowany jest od urodzenia lub od pierwszych miesięcy życia. Może być spowodowany czynnikami dziedzicznymi, takimi jak niski wzrost w rodzinie, opóźniony okres dojrzewania lub aberracjami chromosomowymi (zespół Downa, zespół Turnera).
• niedorozwoje spowodowane nieprawidłowościami szkieletowymi - to zaburzenia wzrostu kości, często wrodzone
• niedorozwoje spowodowane chorobami organicznymi - najczęstsza przyczyna zaburzeń wzrostu (choroby żołądkowo-jelitowe, sercowo-naczyniowe, układu oddechowego, choroby krwi, nerek, wątroby, niedobory odporności, choroby reumatyczne, neurologiczne oraz przewlekłe choroby zakaźne, takie jak gruźlica i kiła
• niedorozwoje spowodowane interwencjami medycznymi (jatrogenne) - długotrwałe terapie hormonalne np. sterydowe, które powodują najpierw przyspieszenie wzrostu, a następnie przedwczesne zrastanie się chrząstki stawowej, co w efekcie zatrzymuje wzrost dziecka
• niedorozwoje dysmetaboliczne - dotyczą takich przypadków jak krzywica, czyli gdy brak dojrzewania układu kostnego wywołany jest brakiem witaminy D oraz zaburzeń wzrostu, spowodowanych czynnikami endokrynologicznymi

Zaburzenia endokrynologiczne dotyczą takich hormonów jak:

1. hormon somatotropowy (STH, hormon wzrostu),  produkowany przez komórki przysadki mózgowej, zaczyna działać od pierwszego roku życia - niedobór hormonu powoduje niski wzrost
2. trijodotyronina (T3), hormon produkowany w tarczycy - odgrywa główną rolę w pierwszym roku życia, stymulując rozwój kości
3. testosteron i estrogeny - działają w okresie dojrzewania, powodując szybki wzrost, a następnie zamknięcie chrząstek koniugacji, co oznacza zatrzymanie wzrostu kości długich, ich nadmiar skutkuje przedwczesnym zahamowaniem wzrostu
4. kortyzol - wspiera działanie hormonu wzrostu oraz obniża aktywność chrząstki stawowej
5. insulina - nie wpływa bezpośrednio na proces wzrostu lecz pośrednio, poprzez regulowanie metabolizmu glukozy

Wzrost - leczenie zaburzeń wzrostu

Przy leczeniu zaburzeń wzrostu najważniejsze jest wyleczenie schorzeń podstawowych, leżących u podłoża zaburzenia, a szczególnie chorób organicznych. Po ich wyleczeniu dziecko na ogół zaczyna normalnie rosnąć. Przy zaburzeniach hormonalnych stosuje się odpowiednią terapię, na przykład aktywizację przysadki mózgowej za pomocą podawania hormonu wzrostu lub leczenie tarczycy hormonami tarczycy.

Przy niedorozwojach konstytucjonalnych nie można stosować hormonu wzrostu, ponieważ powoduje to przyspieszony rozwój kości i przedwczesne zamknięcie chrząstki koniugacji, co jeszcze bardziej zaburza wzrost. W niedorozwojach konstytucjonalnych wykonuje się operacje chirurgiczne, które czasem poprawiają budowę i ruchomość kości.

Wzrost - gigantyzm, nadmierny wzrost

Nadmierny wzrost może mieć charakter harmonijny, gdy kości mają właściwe proporcje, a narządy wewnętrzne są również większe niż normalnie, a także gigantyzm dysharmonijny, w którym mamy do czynienia z różnymi nieprawidłowościami w budowie zarówno kośćca, jak i narządów. Powodem nadmiernego wzrostu mogą być czynniki dziedziczne, a także zaburzenia hormonalne (zbyt wysoki poziom hormonu wzrostu lub zbyt duża wrażliwość tkanek na jego działanie). Ponadto, za gigantyzm mogą odpowiadać aberracje chromosomowe.